Itàlia

Itàlia (Italia en italian), oficialament la Republica Italiana (Repubblica Italiana en italian), es un estat de l'Euròpa Meridionala que lo territòri coïncidís principalament amb la peninsula eponima. La capitala n'es Roma.

Itàlia Repubblica Italiana (italian)
Bandièra Escut d'armas
Localizacion
Capitala e ciutat mai granda Roma 42° 30′ N, 12° 30′ E
Lengas oficialas Italian
Gentilici Italian, Italiana
Forma de govèrn Republica parlamentària
President Presidenta del conselh Sergio Mattarella Giorgia Meloni
Data 17 de març de 1861
Superfícia 69en
• Totala 301 270 km²
• Aiga 3,4 %
Populacion 23en
• Totala (2024) 58 989 749 ab.
• Densitat 195,8 ab./km²
Moneda Èuro (EUR)
Indicatiu telefonic +39
ISO 3166 IT
Fus orari UTC+01:00
Domeni internet .it
Membre de ONU, OTAN, UE

Delimitada per l'arc aupenc, Itàlia confronta au nòrd França, Soïssa, Àustria e Eslovènia; s'espandís dins la mar Mediterranèa, inclusent de nombrosas illas (lei majoras son Sicília e Sardenha). Leis Estats de Sant Marin e de la Ciutat de Vatican son enclavats dintre lo territòri italian. Una part d'Occitània caup dins l’Estat italian: las Valadas Occitanas, mas tanben l'enclava de La Gàrdia.

Geografia

Article detalhat: Geografia d'Itàlia.

Geografia fisica

Topografia d'Itàlia.

Itàlia ocupa principalament una peninsula situada au sud dau continent europèu e entre lei bacins occidentau e orientau de la mar Mediterranèa. A una superficia de 301 277 km² qu'es limitada per de frontieras naturalas formadas per lei Aups ambé França au nòrd-oèst, Soïssa e Àustria au nòrd e Eslovènia au nòrd-èst. Lo territòri italian engloba tanben lei doas enclavas de Sant Marin e de Vatican.

La peninsula Italica se pòu devesir entre tres zònas principalas que son lo nòrd montanhós, la Vau de Pò e lei cadenas de montanhas deis Apenins. Lei cimas dau nòrd fan partida deis Aups e agantan d'altituds autas ambé mai de 38 montanhas majoras que passan 4 000 mètres. Lo ponch culminant es lo Mont Blanc (4 810 m) situat a la frontiera francoitaliana. La Vau de Pò es un golf marin ancian comolat per leis alluvions dei montanhas situadas a l'entorn (Aups au nòrd e a l'oèst e Apenins au sud). Pò es un fluvi cort mai abondant (debit finau mejan d'aperaquí 1 560 m³/s) que forma un deltà dins lo nòrd-oèst de la mar Adriatica. Aquela vau es relativament plana e forma un axe de comunicacion aisat dins lo nòrd dau país. Leis Apenins forman l'òssa de la peninsula. Son de montanhas jovas formadas de 222 cimas principalas que son altitud se situa entre 2 000 e 3 000 m. Son enviroutadas per de plans litoraus situats de cada costat de la cadena e percorrudas per de fluvis relativament limitats coma Tibre (405 km de longor amb un debit finau mejan de 231 m³/s).

En mai de la peninsula continentala, la geografia fisica d'Itàlia es completada per doas illas majoras de Mediterranèa que son Sicília (25 708 km² e Sardenha (24 090 km²). I a tanben quauqueis archipèlas entre Corsega e Toscana (illa d'Elbe) e au nòrd de Sicília (illas Eolianas).

Clima

La màger part dau territòri italian a un clima temperat que pòu presentar de variacions regionalas importantas liadas a la latitud, a l'altitud e a l'influéncia de la mar Mediterranèa. Per exemple, la temperatura mejana evoluciona de 11°C a Turin a 16°C a Nàpols ò lei precipitacions anualas de 2000 mm dins certanei regions aupencas a 600 mm dins certaneis endrechs dau pendís orientau deis Apenins. Pasmens, en despiech d'aquelei variacions, se pòu devesir Itàlia entre tres zònas climaticas principalas.

Au nòrd e au nòrd-oèst dins lei regions aupencas d'altitud auta, lo clima es de tipe montanhard ambé d'estius cauds e d'ivèrns fòrça fregs. La Vau de Pò e la mitat nòrd de la costat adriatica an un clima subtropicau umid ambé d'estius cauds e d'ivèrns fregs. Lo rèsta, que representa la màger part de la peninsula, Sicília e Sardenha, a un clima mediterranèu. Leis estius i son cauds e secs amb una aumentacion de l'ariditat en direccion dau sud. Dura per exemple dos mes en Toscana dins lo centre de la peninsula e cinc en Calabra dins lo sud. Leis ivèrns i son doç e la prima e l'autona marcadas per de precipitacions importantas.

Demografia

Article detalhat: Demografia d'Itàlia.

Demografia d'Itàlia.

En 2012, Itàlia teniá 60,87 milions d'abitants qu'èra magerament concentrada dins la Vau de Pò e dins lei zònas litoralas en causa dei constrenchas impausadas per lo relèu montanhós deis Aups e deis Apenins ò per l'ariditat dei regions meridionalas. 67% de la populacion es urbana e lo ret de vilas e de rotas es fòrça dens dins la Vau de Pò e lo centre de la peninsula. S'i troba la capitala economica dau país, Milan, e lei vilas de Turin, de Gènoa e de Florença. Dins lo rèsta dau país, Roma, Nàpols e Palèrme son lei centres de regions urbanas importantas situadas lòng de la costat occidentala mediterranèa.

La populacion es vielhissenta en causa d'un taus de creissement naturau negatiu (taus de feconditat egau a 1,42 en 2008) e d'una esperança de vida importanta (80,4 ans per leis òmes, 85,3 ans per lei fremas). L'aumentacion de la populacion es donc sostenguda per l'imigracion magerament dempuei lei regions balcanicas (Romania, Bulgaria, Albania) e maugrabinas. Ansin, la populacion estrangiera conois una creissença rapida. Passèt per exemple de 2,8% de la populacion totala en 2002 a 6,5% en 2008. Aperaquí un quart es estimat en situacion irregulara car Itàlia representa una intrada importanta per l'imigracion illegala dins l'Union Europèa gràcias a sa proximitat ambé lo continent african

Las 10 primièras vilas d'Itàlia

N°	Nom en occitan	Nom local	Region	Populacion
1	Roma	Roma	Laci	2 540 982
2	Milan	Milano o Milan	Lombardia	1 256 002
3	Nàpols	Napoli o Napule	Campània	979 409
4	Turin	Torino	Piemont	902 252
5	Palèrme	Palermo o Palermu	Sicília	668 560
6	Gènoa	Genova o Zena	Ligúria	610 811
7	Bolonha	Bologna	Emília-Romanha	373 745
8	Florença	Firenze	Toscana	367 647
9	Bari	Bari	Polha	325 867
10	Catània	Catania	Sicília	302 884

Lengas

Lengas principalas d'Itàlia.

Itàlia es un país fòrça lingüisticament eterogenèu e sa politica linguïstica es relativament complèxa. L'italian es la lenga premiera de la màger part de la populacion. Pasmens, presenta una diversitat dialectala non negligibla e lei regions de lengas italianas se pòdon devesir entre unei zònas principalas caracterizadas per l'usatge de dialèctes especifics entre lo nòrd (grops nòrd-italian e venèt), lo centre e la màger part de la peninsula (grops toscan, centrau e meridionau) e Sicília e l'extrèm sud de la peninsula (grop sicilian). Lo dialècte toscan es la basa de l'italian normalizat utilizat coma lenga oficiala. Dins aquò, l'utilizacion dei dialèctes dins la vida vidanta conois una demenicion lenta mai regulara dempuei la fin de la Segonda Guèrra Mondiala. Ansin, certanei dialèctes, coma lo napolitan, son d'ara endavant considerats coma vulnerables e començan de far l'objècte de politicas de proteccion per leis autoritats.

En fòra dei populacions italofònas, divèrsei minoritats linguïsticas existisson sus lo territòri italian. Lei pus importantas son situadas dins lei regions aupencas frontalieras e d'autrei son presentas dins d'endrechs que faguèron a passat temps partida d'estats estrangiers (Aragon, Empèri Bizantin...) ò utilizats coma refugi per de populacions refugiadas, especialament originària dei Balcans. Aquelei minoritats representan solament una fraccion de la populacion italiana mai pòdon èstre localament majoritàrias. Ansin, lo francés dins la Val d'Aosta, lo ladin (una lenga retoromanica) dins lo nòrd-oèst, l'alemand au sud de Tiròl e l'eslovèn a l'entorn de Trieste son de lengas cooficialas. D'autrei lengas an pas un estatut de cooficialitat mai son reconegudas e protegidas per l'estat italian coma lenga minoritària. Son l'occitan dins lei Valadas Occitanas, l'arpitan dins la Val d'Aosta, lo catalan de la vila d'Alghero, l'albanés parlat dins certanei províncias dau sud ò de Sicília, lo grèc parlat dins lo sud de la peninsula, lo sarde en Sardenha e lo croat parlat dins certaneis endrechs dau centre de la peninsula.

Religion

Lo catolicisme es la religion predominanta (85% de la populacion) ; i a de comunautats de protestants e de josièus e una comunautat creissenta de confession musulmana.

Istòria

Article detalhat: Istòria d'Itàlia.

Preïstòria

Lei vestigis clars pus ancians indicant una preséncia umana en Itàlia descubèrts per leis arqueològs datan de 500 000 ans (Paleolitic inferior). Per la seguida, i a aperaquí 50 000 ans, durant lo Paleolitic mejan, Homo neanderthalensis s'installèt dins la region (Bauma Breuil, bauma de Fumane). Enfin, Homo sapiens i arribèt i a 34 000 ans (Fumane). Aquela arribada se faguèt en parallèl de cambiaments climatics importants liats a la fin dau darrier periòde glaciari (formacion de la mar Adriatica, disparicion dei glacièrs alpins).

Puei, a partir dau Neolitic, se desvolopèt la cultura de la terralha cardiala. De populacions indoeuropèas colonizèron la peninsula. Au nòrd de Pò, se desvolopèt la civilizacion dei Terramare entre 1700 e 1150 avC. Foguèt remplaçada per la cultura de Villanova que foguèt a l'origina de la civilizacion etrusca e qu'aguèt una influéncia majora sus lo desvolopament deis autrei pòbles italics. D'aqueu temps, Sardenha èra ocupada per la civilizacion nuragica caracterizada per la bastida de tors fortificadas dichas nurags. Apareguèt au sègle XX avC e se mantenguèt fins au sègle II avC avans la conquista sistematica de l'illa per lei Romans.

L'Itàlia preromana

Après la fin dei periòdes preistòric e protoistoric, lei migracions en direccion de la peninsula e leis influéncias dei culturas aparegudas localament foguèron a l'origina d'un poblament relativament complèx. Au nòrd, la cultura de Villanova se turtèt a una resisténcia importanta dei pòbles d'Itàlia centrala e demorèt limitada a la region de Toscana ont evolucionèt per formar la civilizacion etrusca. Gràcias a sa cultura de remarca, leis Etruscs aguèron una influéncia majora sus leis autrei pòbles locaus. En revènge, sa desfacha de Cumae còntra lei Grècs entraïnèt l'anientament de la màger part de sei capacitats militaras e bloquèt definitivament sei temptativas d'expansion vèrs lo sud.

Leis Etruscs èran pas l'unic pòbles installats dins lo nòrd de la peninsula. D'efècte, d'importantei migracions de populacions vengudas dei regions montanhosas de l'èst e dau nòrd de la mar Adriatica entraïnèron la colonizacion dei litoraus meridionaus per divèrsei pòbles ilirians coma lei Venèts. Au sègle IV avC, de Cèltas colonizèron una partida de la vau de Pò.

Dins leis autrei regions de l'Itàlia modèrna, se trobavan de pòbles italics coma lei Marses, lei Samnitas, lei Volsques, lei Sabins ò lei Latins. Son origina es supausada similara a aquelei dei Cèltas. Formavan dei federacions locaus que deguèron luchar a partir dau sègle VIII avC còntra l'installacion de colons grècs, fenicians ò cartaginés lòng dau litorau. Au començament dau sègle V avC, après divèrsei conflictes (Alalia, Himera, etc.), lei Grècs dominavan lei litoraus dau sud de la peninsula e de l'èst de Sicília e lei Cartaginés lei regions maritimas de Sardenha e de l'oèst de Sicília. Quauquei ciutats fenicianas demorèron independentas mai foguèron pauc a pauc integradas au sen dau domeni cartaginés. Leis Etrucs capitèron d'ocupar lo litorau de Corsega.

La Republica Romana

Article detalhat: Republica Romana.

Extension de la Republica Romana entre 500 e 240 avC.

Roma foguèt fondada au sègle VIII avC (en 753 avC segon la tradicion) lòng de Tibre dins la zòna d'influéncia etrusca en Itàlia centrala. Fins a la fin dau sègle VI avC (509 avC segon la tradicion), foguèt dirigit per de rèis (sèt segon la tradicion que tres èran etruscs) que capitèron de conquistar la region a l'entorn de la vila. Gràcias a una tièra d'alianças (Liga Latina en 493 avC, Hernics en 486 avC... etc.), Roma capitèt de se protegir còntra lei trèblos dau centre de la peninsula puei poguèt luchar còntra lei vilas etruscas rivalas dau centre d'Itàlia, especialament Véies. Una tièra de guèrras victoriosas s'acabèron per la conquista de la vila en 396 avC e Roma venguèt una vila importanta de la peninsula maugrat son pilhatge per de Cèltas en 390 avC.

A partir dau sègle IV avC, acomencèt l'expansion de Roma sus tota la peninsula. D'etapas majoras foguèron lei Guèrras Samnitas (343 a 290 avC) que li permetèt de dominar son centre, la conquista de Tarenta (272 avC) que li permetèt de s'estendre fins au sud e la destruccion de Faleries (241 avC) que marquèt l'acabament de la somission dei ciutats-Estats etruscas. Après aquelei victòrias, lei Guèrras Punicas (264-146 avC) còntra Cartage e lei Guèrras de Macedònia (215-168 avC) s'acabèron per la destruccion de doas poissanças rivalas majoras e la Republica Romana foguèt d'ara endavant la premiera poissança de Mediterranèa. Aquò permetèt ai Romans d'ocupar una partida de la peninsula Iberica, d'Africa, de Grècia e d'Anatolia.

Pasmens, aquelei conquistas renforcèron lo ròtle de l'armada e leis institucions republicanas perdiguèron pauc a pauc son autoritat en fàcia de generaus mai e mai ambiciós. Après una insureccion generala dei pòbles d'Itàlia (Guèrra Sociala de 91 a 89 avC qu'obtenguèron la ciutadenetat romana, la Republica foguèt afeblida per una tièra de conflictes entre lei generaus Marius e Sulla de 88 a 81 avC. Puei, dins leis annadas 50 avC, lo poder foguèt partejat entre lei generaus Crassus, Pompeu e Cesar (premier triumvirat). Après la mòrt de Crassus a Carrhes en 53 avC, una guèrra civila se debanèt entre Cesar e Pompeu de 49 a 45 avC S'acabèt per la victòria dau premier e la mòrt dau segond. Acusat d'assaiar de restaurar la monarquia, Cesar foguèt tuat per un complòt republican mai leis autors de l'assassinat foguèron finalament vencudas a Filipos (42 avC). Enfin, fins a 30 avC, un periòde de trèvas malaisadas e de conflictes entre lei partisans de Cesar s'acabèt per la victòria d'August que fondèt l'Empèri Roman.

L'Empèri Roman

Article detalhat: Empèri Roman.

Expansion e formacion de l'Empèri Roman après la Segonda Guèrra Punica.

Maugrat lei guèrras civilas dau sègle I avC, la fin de la Republica veguèt unei conquistas aumentar lo territòri roman en Anatolia, Orient Mejan, Gàllia e Hispania. August i apondiguèt Egipte e ordonèt la contuniacion d'aquela politica d'expansion. A sa mòrt en 14, la màger part dau bacin mediterranèu èra ansin tengut per lei Romans. Lo poder format per August gardèron leis institucions republicas mai son ròtle èra limitat per un emperaire dotat dei poders suprèms. Roma e Itàlia èran alora lo centre d'un empèri poderós e prospèr gràcias a l'establiment de la Pax Romana que favorizèt lo desvolopament dau comèrci e de l'economia.

L'Empèri Roman contunièt una politica de conquistas fins au començament dau sègle II mai lo ritme demeniguèt rapidament. Après lo rèine d'Antonin (138-161), lei conquistas s'arrestèron e l'Empèri acomencèt un declin lòng magerament entraïnat per l'influéncia creissenta de l'armada sus leis afaires politics.

D'efècte, unei còps d'estat foguèron organizats per l'armada tre la premiera mitat dau sègle I. De mai, en l'abséncia de reglas de succession claras, la mòrt d'un emperaire èra sovent lo començament d'una guèrra civila entre unei generaus proclamats emperaires per lei sieunas tropas. Pasmens, au sègle III, la situacion degenerèt après l'assassinat de Sever Alexandre en 235. Fins a 285, au mens setze emperaires ocupèron lo poder que deguèron luchar còntra de desenaus de temptativas d'usurpacion e la seccession de certanei territòris. Un autre fenomèn de remarca d'aqueu periòde foguèt lo desvolopament dau crestianisme persecutat en causa de son refús d'observar lo culte de l'emperaire. Pasmens, l'influéncia de la religion novèla aumentèt rapidament e foguèt finalament autorizada en 313. En 391, lo paganisme foguèt oficialament enebit.

La presa dau poder per Dioclecian permetèt d'estabilizar tornarmai leis institucions gràcias au sistèma de la Tetrarquia que devesiguèt l'Empèri entre unei generaus cargats de protegir diferentei regions. D'emperaires energics se succediguèron dins lo corrent de la fin dau sègle IV mai deguèron d'ara endavant faciar de menaças grèvas lòng dei frontieras germanicas (desfacha d'Andrinòple en 378). Après lo rèine de Teodòsi en 395, l'Empèri foguèt devesit entre doas partidas. Itàlia faguèt partida de l'Empèri Roman d'Occident que deguèt faciar lei Grandeis Invasions Barbaras en 406 e s'afondrèt en 476. D'aqueu temps, la peninsula foguèt pilhada mai d'un còp e son economia e sei vilas conoguèron un declin important.

Lei periòdes lombard, bizantin e franc

Partiment d'Itàlia entre Lombards e Bizantins.

Après la disparicion de l'Empèri Roman d'Occident en 476, Itàlia foguèt lo centre d'un reiaume dirigit per lo cap barbar Odoacre. En 493, foguèt vencut e tuat per leis Ostrogòts de Teodoric lo Grand que fondèt lo sieu reiaume centrat sus la peninsula. Son estat foguèt organizat sus lo mantenement de la societat romana e son integracion per leis Ostrogòts. Pasmens, a partir de 535, foguèt atacat e destruch per lei Bizantins de Justinian que conquistèron tota la peninsula en 553-554 e i fondèron l'Exarcat de Ravena. Dich Guèrra dei Gòts, aqueu conflicte entraïnèt la destruccion de la màger part d'Itàlia.

La politica bizantina foguèt d'encoratjar la romanizacion de la peninsula per i restaurar l'Empèri Roman. Pasmens, tre 568, d'invasions lombardas comencèron dins la vau de Pò. Fins au començament dau sègle VII, capitèron d'ocupar tota lo nòrd, Toscana e lei regions interioras dau sud. Dins lo corrent d'aqueu sègle, lei Lombards, fòrça minoritaris au sen de la populacion, comencèron de fusionar ambé lei populacions latinas e seis elèits adoptèron lo latin coma lenga. Lei Bizantins se mantenguèron dins lei regions maritimas, a Roma e a Ravena. Per favorizar la defensa d'aquelei territòris, adoptèron un sistèma relativament descentralizat que favorizèt pauc a pauc l'emergéncia de poders locaus autonòms, especialament Venècia.

En 751, la conquista de Ravena per lei Lombards marquèt la rompedura de l'equilibri. Lo papa perdiguèt la proteccion — sovent pesanta — de Constantinòple e cridèt a l'ajuda lei Francs de Pepin lo Brèu. Ocupèt la capitala lombarda e son fiu Carlesmanhe annexèt definitivament lo Reiaume Lombard en 774 après una temptativa de sètge còntra Roma. En cambi d'un sostèn religiós de la papautat, lei Carolingians laissèron au papa un territóri en Itàlia Centrala que foguèt a l'origina deis Estats Pontificaus. L'òrdre gardèt en plaça la màger part de l'aristocracia lombarda e foguèt gaire contestat maugrat quauquei temptativas dau duc de Benevent per venir independent. Lei Bizantins gardèron quauquei territòrins a l'entorn de Venècia e dins lo sud de la peninsula.

Au sègle IX, la peninsula venguèt la buta d'incursions de pilhatges menats per de naviris sarrasins e, en Sicília, aqueleis incursions aprofichèron la division dei Bizantins per realizar la conquista de l'illa de 827 a 902. Palèrme i venguèt la capitala novèla e conoguèt un desvolopament economic important. Lei Sarrasins s'installèron tanben sus lei litoraus de Sardenha e de Corsega. Lo succès sarrasin foguèt tanben favorizat per la guèrra civila entre Carolingians que comencèt en 875 per lo contraròtle d'Itàlia. Lo caòs politic foguèt contuniat per de guèrras intèrnas a l'aristocracia italiana fins a l'integracion dau nòrd de la peninsula au sen dau reiaume d'Oton II en 936. En 962, foguèt coronat emperaire per lo papa e fondèt lo Sant Empèri Roman Germanic.

Lo desvolopament dei comunas

Itàlia vèrs 1250.

L'autoritat dau Sant Empèri Roman Germanic se concentrèt inicialament sus la papautat e leis afaires religiós. Ansin, en despiech dei tensions creissentas entre l'emperaire e lo papa, se formèt divèrsei poders locaus dins lei comunas italianas que venguèron mai e mai autonòmas e desvolopadas. Lei pus favorizadas per aqueu procès foguèron lei ciutats totjorn oficialament sota la senhoriá bizantina coma Venècia ò Amalfi que venguèron de republicas marchandas aprofichant lo comèrci maritim per s'enriquir. Pilhada en 1073 per lei Sarrasins e dins leis annadas 1130 per lei Pisans, Amalfi perdiguèt rapidament son importància. Sa plaça foguèt ocupada per Venècia que venguèt la poissança dominanta de la mar Adriatica e desvolopèt de relacions fruchosas ambé lo rèsta de l'Empèri Bizantin. En cambi, i obtenguèt d'avantatges comerciaus importants mai l'introduccion de rivaus (Pisa, Gènoa) en Orient Mejan après la Premiera Crosada (1096-1099) entraïnèt una desgradacion progressiva dei relacions ambé Constantinòple desirós d'aprofichar lei rivalitats entre republicas marchandas per defendre lei sieus interès. En 1204, Venècia favorizèt donc lo destornament de la Quatrena Crosada vèrs la capitala bizantina que foguèt conquistada e pilhada. Venècia i averèt unei territòris grècs e gardèt sei posicions comercialas dins la region.

Au sen dau Sant Empèri Roman Germanic, lei doas ciutats marchandas principalas foguèron Pisa e Gènoa. La premiera ocupèt Corsega e una partida de Sardenha. Au sègle XI, èra la premiera poissança navala de Mediterranèa Occidentala mai se turtèt rapidament au desvolopament de Gènoa que foguèt capabla de rivalizar ambé Venècia. En 1284, la batalha de la Meloria s'acabèt per una desfacha grèva dei Pisans fàcia ai Genoès. Pisa acomencèt de declinar. De son caire, Gènoa fondèt una rota comerciala fins a Brujas e, aliada ai Bizantins, obtenguèt d'avantatges comerciaus majors dins la Mar Negra.

En fòra de l'emergéncia dei republicas marchandas, dos autrei poissanças apareguèron en Itàlia dins lo corrent dau periòde : lo Reiaume de Sicília e la vila de Florença. D'efècte, a partir dau sègle XI, Sicília e lo sud de la peninsula venguèt la buta d'aventuriers normands qu'acomencèron sa conquista, encoratjats a partir de 1059 per lo papa en conflicte ambé l'Empèri Bizantin après l'esquisme de 1055. En 1091, Sicília èra fondat e lo Reiaume de Sicília foguèt unificat en 1127. En 1156, la màger part de la mitat sud d'Itàlia èra plaçada sota son autoritat. De son caire, Florença capitèt d'obtenir un ròtle economic e culturau major illustrat per l'emission d'una moneda d'aur tre 1252, l'influéncia de sei bancas sus lo continent europèu e sa plaça centrala dins lei cambis intellectuaus de l'epòca .

Enfin, lo periòde dei sègles XI e XII foguèt pereu marcat per lo conflicte lòng entre l'emperaire e lo papa que sostenguèt lpei demandas d'autonòmias dei comunas dau nòrd d'Itàlia. Regardant leis afaires religiós, la Querèla deis Investiduras (1075-1122) foguèt una victòria clara de la papautat que restaurèt son independéncia espirituala a respèct de l'emperaire. Puei, en 1167, la formacion d'una Liga dei ciutats lombardas e la desfacha imperiala de Legnano en 1176 confirmèt l'autonòmia quasi totala dei comunas italianas. Enfin, au sège XIII, se debanèt la darriera fasa. Leis elèits italianas se devesiguèron entre partisans dau papa (Guelfs) e partisans de l'emperaire (Gibelins) e la lucha se centrèt sus lei conflictes entre lei comunas e sus lo contraròtle dau Reiaume de Sicília que sa dinastia dispareguèt a la fin dau sègle XII. Après doas temptativas deis emperaires per venir rèi de Sicília, la papautat donèt lo reiaume a l'Ostau d'Anjau que lo conquistèt en 1266. Pasmens, aquela dominacion foguèt mau acceptada e en 1282, una revòuta donèt lo reiaume au rèi d'Aragon. Aquò entraïnèt una intervencion francesa e lo partiment dau reiaume entre Anjau (region continentala) e Aragon (Sicília).

La fin de l'Edat Mejana e la patz de Lodi

Itàlia en 1454 après la Patz de Lodi.

A partir dau sègle XIV, Itàlia foguèt quasi independenta dau Sant Empèri Roman Germanic que gardèt solament un ròtle limitat dins leis afaires de la peninsula. Lei comunas i ocupèron la premiera plaça, situacion renfòrçada per l'alunchament de la papautat en Avinhon de 1309 a 1423. Ansin, lei guèrras entre comunas evolucionèron a l'avantatge dei vilas pus ricas e pobladas entraïnant l'emergéncia d'unei poders regionaus coma Milan e lo renfòrçament deis ancians coma Venècia, Gènoa ò Florença. Lo periòde de la fin de l'Edat Mejana foguèt donc relativament agitat. A partir de la Pèsta de 1348, foguèt tanben marcat per una tièra d'epidemias grèvas que van favorizar de transformacions socialas, especialament au sen de l'aristocracia urbana.

De'n premier, Sardenha foguèt lo teatre d'una conquista malaisada de part deis Aragonés, politicament sostengut per lo papa, a partir deis annadas 1320. Capitèron d'eliminar lei preséncias genoesa e pisana dins l'illa mai se turtèron a la resisténcia opiniastra dei populacions indigènas (1391-1409). Après aquelei dificultats, leis Aragonés ataquèron pas Corsega que passèt sota lo contraròtle de la Republica de Gènoa. En Sicília, una revòuta de l'aristocracia en 1377 entraïnèt la quasi disparicion dau poder centrau que foguèt conquistat per leis Aragonés. Après lei conquistas de Sardenha e de Sicília, Aragon s'interressèt au reiaume de Nàpols que foguèt ocupat en 1442 permetent a la corona d'Aragon puei a Espanha après lo maridatge dei Rèis Catolics de venir una poissança importanta en Itàlia. Pasmens, per assegurar sa posicion, lo rèi aragonés Anfós V deguèt reconóisser toteis leis usurpacions feodalas realizadas dins lo corrent dau periòde d'anarquia de la fin dau sègle XIV. Aquò venguèt una basa de la poissança feodala dins lo sud de la peninsula.

Dins lo nòrd de la peninsula, lo periòde foguèt marcat per l'emergéncia de Milan dirigida per lei Visconti. Formèron au sègle XIV un estat poderós que se turtèt rapidament a l'ostilitat de Florença e de Venècia. Au sègle XV, Venècia adoptèt una politica d'expansion dins la vau de Pò qu'entraïnèt una tièra de guèrras. I annexèt unei vilas coma Pàdoa, Verona ò Breissa. La patz de Lodi en 1454 sancionèt aquelei progrès e establiguèt un equilibri important fins ais intervencions francoespanhòlas dau sègle seguent. De son caire, Florença capitèt de se renfòrçar en Toscana après lei conquistas d'Arezzo (1384) e de Pisa (1406).

Pasmens, l'afrontament pus important dau sègle XIV foguèt la lucha lònga per la supremàcia comerciala entre Venècia e Gènoa. Son apogèu foguèt la saunosa Guèrra de Chioggia (1376-1381) que s'acabèt per la destruccion de la flòta de Gènoa e de pèrdas fòrça importanta per aquela de Venècia. Dins aquò, lei doas ciutats mau capitèron de s'eliminar maugrat lo mantenement d'una leugiera superiotat de Venècia. De mai, après la presa de Constantinòple per leis Otomans en 1453 e la descubèrta de rotas comercialas novèlas per lei Portugués, anavan desenant subretot luchar per defendre e gardar sei possessions.

Lei guèrras d'Itàlia e lo periòde espanhòu

Itàlia en 1559 après la fin dei Guèrras d'Itàlia.

A la fin dau sègle XV, lei rèis de França eiretèron de l'Ostau d'Anjau divèrsei revendicacions sus de territòris italians, especialament lo Reiaume de Sicília. De 1494 a 1559, aquelei revendicacions se turtèron ai drechs d'Espanha eissits de la corona d'Aragon entraïnant lei Guèrras d'Itàlia. S'acabèron per una victòria espanhòla que venguèt la poissança dominanta de la peninsula.

Lo conflicte centrau dau periòde acomencèt en 1494 quand Carles VIII (1483-1498) ocupèt Nàpols amb una armada e s'i faguèt coronar rèi de Nàpols. Una coalicion gropant Espanha, lei Habsborg, la papautat, Venècia e Milan l'obliguèt de se retirar mai son successor Loís XII (1498-1515) contunièt de revendicar Nàpols. Eiretier dei Visconti, apondiguèt tanben Milan ais ambicions francesas. Capitèt d'ocupar Milan e Nàpols entre 1499 e 1501 mai leis Espanhòus, sostenguts per la màger part deis estats italians, capitèron de lei reconquistar de 1504 a 1513 après divèrsei cambiaments d'alianças. Après sa revirada, son successor Francés I^èr (1515-1547) assaièt a son torn de conquistar l'eiretatge d'Anjau e dei Visconti. En 1515, sa victòria de Marignan li donèt lo Ducat de Milan mai sa desfacha de Pavia permetèt a Carles Quint (1516-1555) de gardar Nàpols e d'annexar Milan au sieu domeni. Après Pavia, d'autrei guèrras d'Itàlia se debanèron entre Francés e Espanhòus mai l'importància de la region dins l'encastre de la confrontacion entre lei rèis de França e lei Habsborg demeniguèt. En 1559, lei Francés èran finalament laissats en fòra d'Itàlia e Espanha i assegurava son egemònia gràcias a la possession de Sardenha, de Sicília, de Nàpols, de Milan (demenit de Parma venguda independenta e de territòris aupencs ocupat per Soïssa) e de quauquei zònas maritimas de Toscana. De revòutas còntra la feodalitat fòrça pesanta de Sardenha, de Sicília e de Nàpols aguèron luòc mai foguèron esquichadas dins lo corrent dau sègle XVI confirmant l'òrdre de l'aristocracia de la region. En revènge, Milan conoguèt un desvolopament economic rapide.

Per leis estats italians, lo periòde dei Guèrras d'Itàlia foguèt marcat per de fortunas variablas e per lo començament dau declin de Venècia e de Gènoa menaçats sus lo continent e mai sus la mar per leis avançadas de l'Empèri Otoman. Sota la direccion dei papas Alexandre VI (1492-1503), Juli II (1503-1513) e Leon X (1513-1521), la Glèisa anava capitar de sometre a son autoritat — relativa car lo bregandatge demorèt una mença non negligibla — leis Estats Pontificaus. Pasmens, i cambièt pas l'organizacion de la societat que demorèt de tipe feodau coma dins lo sud. Lo desvolopament i demorèt donc fòrça feble. De mai, lo gras de corupcion agantat per lei papas d'aqueu periòde anava venir una causa dau succès de la Reforma Protestanta començadas tre leis annadas 1510.

En Toscana, lei Medicis capitèron d'utilizar leis alianças francesa e espanhòla a son profiech per fondar en 1532 un Ducat de Toscana dirigit per la dinastia. De mai, en 1555, obtenguèron una ajuda militara espanhòla per conquistar Siena. Pasmens, dins lo procès, la classa dirigenta de Florença perdiguèt son influéncia dins leis afaires financiers d'Euròpa e se concentrèt magerament sus l'esplecha agricòla de Toscana. En Savòia, lei ducs conoguèron unei periòdes d'ocupacion estrangiera mai aprofichèron finalament lei Guèrras d'Itàlia per s'estendre en direccion de Pò. Entre 1588 e 1601, una tièra de conflictes e d'acòrds ambé França renforcèt lei posicions italianas dau ducat que cedèt en revènge divèrsei fèus occidentaus ai Francés. Lo Ducat venguèt donc pauc a pauc un estat mai e mai italian mai la cultura francesa i gardèt de posicions importantas. Ansin, Savòia qu'èra alora una marcha entre França e Itàlia venguèt pauc a pauc un estat italian. Enfin, entre Toscana, Milan e Gènoa, divèrsei estats pichons capitèron de demorar ò de venir independents. Poguèron venir de còps la causa de conflictes d'amplor coma la Guèrra de succession de Mantòa (1628-1631).

Expansion e declin dei Republicas de Venècia e de Gènoa.

Regardant leis afaires de las republicas de Venècia e de Gènoa, leis annadas seguents la disparicion de l'Empèri Bizantin foguèron jalonadas de reculaments còntra l'Empèri Otoman en Mediterranèa Occidentala e en Mar Negra mentre que lei Portugués acomencèron de lei concurrenciar gràcias ai rotas comercialas passant au sud d'Africa. Lei doas ciutats conoguèron tanben d'annadas malaisadas dins lo corrent dei Guèrras d'Itàlia. Pasmens, aqueu declin foguèt lòng e progressiu car tant Venècia que Gènoa avián encara d'arguments d'opausar ais Otomans. De mai, lo comèrci d'espècias portugués lòng d'Africa èra perilhós e representèt lòngtemps una fraccion febla a respèct deis importacions europèas passant per Itàlia. Venècia opausèt ansin una resisténcia acarnada ais atacas otomanas e lei Turcs deguèron sostenir de guèrras lòngas e saunosas (batalha de Lepanta en 1571) per conquistar pauc a pauc lei comptadors e territòris venecians d'Orient. De son caire, Gènoa se reconvertiguèt amb succès dins leis afaires financiers gràcias a sei bancas. Pasmens, dins lei fachs, lei bancas prenguèron lo contraròtle de l'estat.

Lo declin economic vertadier d'aquelei ciutats — e de tota la peninsula — se debanèt dins lo corrent dau sègle XVII quand lei poissanças occidentalas (Províncias Unidas, Anglatèrra e França) s'afirmèron tanben coma poissanças marchandas. Acomencèt per un periòde d'estagnacion avans de se transformar en crisi prefonda qu'anava entraïnar una agitacion sociala mai ò mens importanta segon lei regions. Per exemple, la produccion de pèças de lana demeniguèt a Venècia de 29 000 en 1602 a solament 2 000 a la fin dau sègle. La populacion aumentèt gaire durant aqueu periòde (per exemple, de 1,07 milions en 1570 a solament 1,123 milions en 1714 per Sicília). Enfin, leis estats italians perdiguèron sa supremàcia maritima au profiech dei marchands anglés e olandés. En fàcia d'aquela crisi, l'aristocracia arrestèt de finançar d'expedicions comercialas perilhosas per s'orientar vèrs l'investiment dins la tèrra ò la bastida immobiliàri. Aquò empachèt ò limitèt leis esfòrç deis estats italians per assaiar de se redreiçar.

La guèrra de succession d'Espanha e la redistribucion territòriala dau sègle XVIII

Itàlia en 1789 avans la Revolucion Francesa.

Au sègle XVIII, la Guèrra de Succession d'Espanha (1701-1714) s'acabèt per un afebliment marcat de la preséncia espanhòla. Fins au començament de la Revolucion Francesa en 1789, aquò entraïnèt divèrsei redistribucions territòrialas dins la peninsula a l'avantatge d'Àustria e de Savòia.

La Guèrra de Succession d'Espanha foguèt causada per la menaça d'una unificacion dei coronas de França, premiera poissança mondiala, e d'Espanha, premiera poissança coloniala. Per defugir la formacion d'un estat tant poderós en Euròpa Occidentala, se formèt alora una coalicion antifrancesa gropant la màger part deis estats europèus. S'acabèt militarament per una revirada dei Francés capables de protegir sei frontieras maugrat una tièra de desfachas mai incapables de protegir totei lei territòris espanhòus e de destrurre la coalicion enemiga. En particular, en Itàlia, la màger part dei possessions de la corona d'Espanha foguèron conquistadas per lei fòrças d'Anglatèrra, d'Àustria e de Savòia. Ansin, a la signatura de la patz d'Utrecht en 1714, lei territòris espanhòus de Milan, de Sardenha, de Toscana e lo Reiaume de Nàpols foguèron annexadas per leis Austrians e Sicília foguèt annexada per Savòia.

Pasmens, Espanha acceptèt pas son exclusion de la peninsula Italica; atau Felipe V (1700-1746) aprofichèt son maridatge ambé la filha dau duc de Parma per trobar d'aliats e atacar lei possessions austrianas en 1717. Una intervencion francoanglesa limitèt la desfacha austriana mai permetèt ais Espanhòus de retrobar certanei territòris. Entraïnèt tanben un cambi territòriau entre Savòia e Àustria : Sicília venguèt austriana e Sardenha foguèt integrada au sen de Savòia que venguèt d'ara endavant lo Reiaume de Sardenha en 1720. Dins lo corrent de la Guèrra de Succession de Polonha (1733-1738), Espanha e Sardenha aprofichèron son aliança ambé França per atacar tornarmai lei possessions austrianas. Una tièra de victòrias li permetèt de conquistar lo sud de la peninsula (Sicília, Nàpols). Pasmens, en causa de l'ostilitat britanica, Madrid poguèt pas annexar dirèctament aquelei regions mai poguèt lei fixar a un prince de l'Ostau Borbon. Aquò entraïnèt la formacion d'un Reiaume de Nàpols e de Sicília que venguèt un aliat de França e d'Espanha. De son caire, Sardenha conquistèt e annexèt una partida de la region de Milan. Puei, en 1748, la fin de la Guèrra de Succession d'Àustria (1740-1748) permetèt a un Borbon de venir duc de Parma e a Sardenha d'avançar mai en direccion de Milan.

De 1748 a 1796, la peninsula conoguèt un periòde de patz marcat per un renfòrçament dei posicions de l'Ostau dei Habsborg gràcias a una tièra de maridatges ambé lei princes Borbons, especialament aquelei de Parma e de Nàpols. Dins lo corrent d'aqueleis annadas, lo nòrd-oèst (Milan e la region continentala de Sardenha) de la peninsula aprofichèt una tièra de sobeirans inspirats per leis idèas dei Lutz ò la preséncia de foncionaris austrians ben formats per se desvolopar economicament . Venècia e Gènoa, dirigidas per d'oligarchias conservatritz, deguèron faciar de dificultats economicas e socialas en causa de la demenicion de son comèrci e de son trafeg portuari maugrat d'esfòrç venecians a la fin dau sègle per restaurar una partida de sa capacitat maritima gràcias a d'acòrds navaus ambé d'estats musulmans mediterranèus. Dins lo rèsta d'Itàlia, de temptativas de reformas se turtèron a de resisténcias importantas e mau capitèron. Ansin, lo Reiaume de Nàpols e leis Estats Pontificaus demorèron fòrça pauc desvolopats .

En fòra de sei dificultats intèrnas, Gènoa aguèt tanben de dificultats importantas en Corsega que se revoutèt a partir de 1729. Aquò foguèt lo començament d'un cicle de repression e d'insureccions novèlas (formacion d'un reiaume efemèr en 1736-1738 puei d'una republica en 1755-1769). Entraïnèt pauc a pauc l'afebliment de la preséncia genoesa que gardèt finalament solament lei pòrts importants gràcias a un sostèn militar francés. En 1768, Gènoa vendèt l'illa au rèi de França per pagar sei dèutes. En 1769, lei Francés esquichèron lo movement independentista de Pasquale Paoli a Ponte Novu e l'illa quitèt l'esfèra italiana per intrar dins aquela de França. De son caire, Venècia perdiguèt a cha pauc sei possessions en Mediterranèa Orientala après una tièra de guèrras novèlas que s'acabèron en 1718 maugrat una resisténcia acarnada (sètge de Candia de 1648 a 1669, reconquista provisòria de Peloponés en 1699). En revènge, capitèt d'estendre sei possessions de Dalmàcia.

Lo periòde francés

Itàlia durant lei guèrras napoleonencas.

A partir de 1796, Itàlia venguèt un teatre d'operacions dei guèrras revolucionàrias e napoleoncas e foguèt ocupada per França de 1801 a 1814. Aqueu periòde foguèt relativament cort mai aguèt una infuéncia importanta sus l'istòria de la peninsula e l'emergéncia dau movement d'unificacion dins lo corrent dau sègle XIX.

Lei victòrias de Napoleon Bonaparte entre 1796 e 1799 entraïnèron l'ocupacion d'una partida importanta dau nòrd (Piemont, Milan...) e l'annexion de Venècia per Àustria per compensar la pèrda de Milan. A partir de 1801, leis ocupacions venguèron d'annexions e, dins lo corrent dei conflictes europèus d'aqueu temps, lei Francés ocupèron tota la peninsula que foguèt reorganizat per l'emperaire Napoleon I^èr. Lei regions de Turin, de Gènoa, de Parma, de Florença e de Roma venguèron dirèctament dei departaments de l'Empèri Francés. Lo nòrd e lo nòrd-oèst (Lombardia, Venèt, Emília) formèron la Republica Italiana que venguèt lo Reiaume d'Itàlia en 1805. Napoleon n'èra lo rèi e son fiu adoptiu e generau Eugène de Beauharnais lo vice-rèi. Lo sud formèt un Reiaume de Nàpols que foguèt fisat a Josèp Bonaparte de 1806 a 1808 puei a Joachim Murat de 1808 a 1813. Enfin, quauquei territòris magerament situadas a l'entorn de Massa e de Lucca formèron un ensems de principats dirigidas per Elisa Bonaparte.

Lei Francés adoptèron de politicas de modernizacion deis institucions politicas e economicas . Pasmens, lei besonhs dei guèrras (impòsts, conscripcion, etc.), lo refús de la preséncia estrangiera ò de la politica jutjada anticrestiana de la Republica Francesa entraïnèron d'insureccions regularas de còps renfòrçadas per d'incursions britanicas . En abriu de 1814, après l'abdicacion de l'emperaire, Eugène de Beauharnais deguèt retirar lei fòrças francesas de la peninsula maugrat la revirada dei temptativas d'invasions austrianas (batalha de Mincio) sostengudas per lei Napolitans après lo cambiament de camp de Murat. Pasmens, Murat perdèt son reiaume a l'eissida de la premiera desfacha de Napoleon e jonhèt tornarmai lo camp imperiau en 1815. En octòbre, assaièt de lo reconquistar mai foguèt vencut, capturat e fusilhat.

Lo Congrès de Viena restaurèt principalament la situacion de 1796 franc de la Republica de Venècia annexada per l'Empèri Austrian e de Gènoa annexada per lo Reiaume de Sardenha. Lo ducat de Parma foguèt fisat a Maria Loïsa, l'anciana frema de Napoleon. A sa mòrt, lei Borbons de Parma devián recuperar la direccion dau ducat. Dins aquò, aquela restauracion deis estats italians e de la preséncia italiana deguèt rapidament faciar d'agitacions politicas desirosas de luchar per l'unificacion d'Itàlia.

La Restauracion e lei premierei temptativas d'unificacion

Itàlia en 1815 après lo Congrès de Viena.

Après lo Congrès de Viena en 1815, la restauracion politica deis estats italians conoguèt de dificultats variadas. Lei dos problemas principaus foguèron lo mantenement ò non dei reformas napoleonencas e, subretot, l'aparicion d'una oposicion politica desirosa de defendre leis idèas novèlas e l'unitat italiana parcialament instaurada per lei Francés.

La restauracion politica prenguèt de formas variadas dins lei diferents estats italics. Dins lo Reiaume de Sardenha per exemple, leis autoritats assaièron d'eliminar totei lei traças de la preséncia francesa. Dins d'autrei regions , certanei reformas foguèron en revènge conservadas ò inspirèron de movements reformators coma dins lo Reiaume dei Doas Sicílias. Pasmens, lo conservatisme foguèt la politica pus frequenta e deguèt faciar de movements d'oposicion gropats au sen d'organizacions secrètas fòrça devesidas entre elei. Aquò entraïnèt donc dins totei leis estats un renfòrçament dei mesuras de contraròtle politic (polícia, susvelhança dei frontieras...) e una afirmacion novèla dei frontieras entre estats qu'avián disparegut dins lo corrent dau periòde francés. Dins aquò, aquelei decisions poguèron pas defugir d'insureccions regularas en 1820-1821 dins lo Reiaume dei Doas Sicílias e en 1831 dins la màger deis estats d'Itàlia, compres leis Estats Pontificaus. Foguèron reprimidas per l'armada austriana que restabliguèt lo statu quo ante .

Pasmens, après aquelei desfachas, lei movements populars italians acomencèron de s'estructurar a l'entorn de programas politics. En particular, apareguèt una idèa republicana desvolopada per Giuseppe Mazzini, una idèa dicha neo-guelfa que prepausèt un modèle basat sus de comunas fòrça autonòmas plaçadas sus l'autoritat morala de la papautat e un movement desirós l'unificacion de la peninsula a l'entorn dau Reiaume de Sardenha. Entre 1846 e 1848, l'eleccion dau papa Piu IX, considerat coma favorable a l'unitat italiana, entraïnèt un envam en favor de reformas d'inspiracion liberalas e obliguèt leis Austrians de mandar de tropas suplementàrias. Aquò renforcèt l'òdi antiaustriana e entraïnèt una tièra d'insureccions en 1848. En 1848 e 1849, ajudadas per unei revòutas dins lei vilas principalas de la peninsula, lei tropas de Piemont assaièron de vencre lei fòrças austrianas mai foguèron desfachas entraïnant l'abdicacion dau rèi Carles-Albèrt de Sardenha e son exil. Puei, Àustria, sostenguda per França dins la region romana, capitèt d'esquichar leis insureccions republicanas de Venècia e deis estats d'Itàlia Centrala. Dins lo sud, lei Borbons capitèron de restaurar son poder.

A la fin de 1849, lo statu quo ante èra restablit. Au sen dau movement d'unificacion italian, lei movements republican e neo-guelf èran descreditats ò tròp afeblits per gardar un ròtle important. Demorèt solament l'idèa d'unificar Itàlia a l'entorn dei rèis de Sardenha. Pasmens, en causa de la superiotat militara austriana, aquela opcion necessitava de trobar d'aliats poderós en Euròpa.

Lo Risorgimento e l'unificacion d'Itàlia

Formacion e expansion d'Itàlia entre 1859 e 1919.

Article detalhat: Risorgimento.

Après 1849, lo Reiaume de Sardenha venguèt lo centre dau procès d'unificacion dau país gràcias a l'òbra de Camillo Cavour e de Josèp Garibaldi. Dins lo corrent d'emergéncia dau nacionalista en Euròpa Centrala e Orientala, capitèron de trobar de sostèns internacionaus e de suscitar de movements insureccionaus dins leis autreis estats italians per unificar la peninsula a partir de Piemont de 1861 a 1870.

D'efècte, après l'abdicacion de Carles-Albèrt de Sardenha, Piemont aprofichèt lo govèrn novèu per se liberalizar e desvolopar son potenciau economic. A partir de 1852, dirigit per Cavour, anava aprofichar lei cambiaments politics de la segonda mitat dau sègle XIX per crear de condicions favorablas au procès d'unificacion. De'n premier, capitèt de se raprochar de la França de Napoleon III e dau Reiaume Unit gràcias a la participacion dau Reiaume de Sardenha a la Guèrra de Crimèa (1853-1856). En 1858, Cavour negocièt un acòrd ambé l'emperaire francés per permetre la creacion d'una confederacion italiana sota la direccion morala dau papa, l'annexion dau nòrd d'Itàlia per Piemont, lo regropament deis estats centraus au sen d'un reiaume novèu, lo mantenement dau Reiaume dei Doas Sicílias e lo mantenement deis Estats Pontificaus. En cambi, Savòia e lo Comtat de Niça foguèron promes a França. Après una tièra de provocacions, una guèrra aguèt luòc en 1859 entre lo Reiaume de Sardenha, sostengut per França, e Àustria. Desfachs a Magenta e a Solferino, leis Austrians deguèron cedir Milan au Reiaume de Sardenha.

Puei, en 1860, una tièra d'insureccions acomençadas en 1859 dins leis estats centraus d'Itàlia entraïnèron la signatura d'un acòrd novèu entre França e Sardenha. En cambi de la confirmacion de la cession de Savòia e de Niça, Piemont poguèt annexar lei regions de Parma, de Modena, de Bolonha e de Florença. Pasmens, lo Reiaume dei Doas Sicílias e leis Estats Pontificaus èran encara en plaça. Totjorn en 1860, una expedicion militara foguèt organizada per Garibaldi còntra lo reiaume napolitan. Gràcias a un sostèn de la flòta britanica, lei volontaris de Garibaldi capitèron de desbarcar e de conquistar Sicília. Puei, ataquèron dirèctament lo sud de la peninsula que foguèt tanben conquistat au començament de 1861 gràcias au renfòrç de l'armada sarda. Aqueu movement permetèt tanben d'ocupar la màger part deis Estats Pontificaus. A la fin de l'annada, de plebiscites foguèron organizats per Cavour per proclamar Victor Manuel II rèi d'Itàlia.

En 1865, una aliança foguèt concluda ambé la Prússia deu temps deu cancelièr Otto von Bismarck còntra Àustria. Militarament desfacha, Itàlia aprofichèt la victòria prussiana per annexar la region de Venècia. En revènge, en 1867, una expedicion de volontaris comandats tornarmai per Garibaldi foguèt vencuda a Mentana per lei tropas francovaticanas. Roma e sa region demorèron ansin en fòra d'Itàlia fins a la retirada de sa garnison francesa en 1870 après l'afondrament dau regime de Napoleon III, defensor de l'independéncia de la papautat. Après la pèrda de son territòri, lo papa se considerèt coma presonier de Vatican entraïnant un conflicte diplomatic lòng (fins a 1929) ambé lo govèrn italian.

Lo Reiaume d'Itàlia

La proclamacion dau Reiaume d'Itàlia favorizèt la formacion de l'Estat italian modèrne. La separacion entre lo nòrd e lo sud de la peninsula s'afirmèt rapidament en causa de la concentracion deis investiments dins la Vau de Pò. Pauc a pauc, lo país venguèt una poissança regionala puei mondiala après sa participacion victoriosa a la Premiera Guèrra Mondiala. Pasmens, lo resultat d'aquela guèrra causèt una crisi intèrna grèva que favorizèt la presa dau poder per lei faissistas de Mussolini. Desirós d'estendre la dominacion italian en Mediterranèa e en Africa, son regime s'afondrèt en 1943 après una tièra de reviradas. Descreditada, la monarquia foguèt abolida après lo conflicte.

D'efècte, après 1861, l'unificacion d'Itàlia se faguèt a l'entorn de Piemont e l'administracion sarda s'estendèt a cha pauc a tota la peninsula. Pasmens, l'introduccion d'impòsts novèus e de la conscripcion obligatòria i causèt rapidament de contestacions e d'insureccions armadas, especialament entre 1861 e 1865. Aquò agravèt lei dificultats e lei retards economics dei regions meridionalas onte comencèron de se formar d'organizacions criminalas poderosas a l'origina dei mafias actualas. Puei, la Revolucion industriala renforcèt aquela tendància en orientant vèrs leis investiments realizats dins lo nòrd leis impòsts levats dins lo sud. Durant lo govèrn d'Agostino Depretis (1876-1887), la borgesiá dau nòrd conquistèt la supremàcia economica — e venguèt una poissança industriala importanta a partir de 1900 — e l'aristocracia dau sud capitèt de mantenir sei posicions. Entraïnèt tanben lo començament de l'emigracion massiva d'Italians en direccion dau continent american (Argentina, Estats Units...). De mai, per assegurar e estabilizar son poder, Depretis inaugurèt una politica dicha transformisme basada sus la manipulacion dei parlementaris gràcias a l'atribucion de divèrsei favors. Sei sucessors contunièron aquela politica mai la question dau sud s'agravèt ambé la partença d'aperaquí dos milions de personas entre 1872 e 1900. En parallèl, Itàlia acomencèt de desvolopar una politica estrangiera pus ambiciosa. Comencèt de participar a la corsa ai colonias (conquista d'Eritrèa, revirada còntra Etiopia en 1896 e conquista de Libia en 1911 après una guèrra còntra leis Otomans) e intrèt dins lo sistèma d'alianças defensivas europèas au sen dau camp austroalemand .

Aqueu raprochament foguèt entraïnat per de tensions ambé França aparegudas après l'instauracion d'un protectorat francés en Tunisia puei per un conflicte doanier lòng entre lei dos país. Pasmens, en 1914, aquelei tensions èran en cors de reglament e Itàlia mantenguèt sa neutralitat après l'ultimatum austrian e la declaracion de guèrra alemanda. Puei, en 1915, cambièt d'aliança e intrèt en guèrra còntra leis Empèris Centraus per conquistar lei territòris austrians poblats per de populacions italianas lòng de la mar Adriatica e dins leis Aups. Marcats per de batalhas saunosas, lo teatre italian veguèt finalament la victòria deis Aliats. Pasmens, la Conferéncia de Versalhas de 1919 donèt solament una partida dei regions revendicadas per Roma.

Itàlia durant la Segonda Guèrra Mondiala.

Aqueu resultat decebable entraïnèt una crisi politica que se conjuguèt rapidament ambé la crisi economica causada per lo conflicte. Aquò donèt una crisi intèrna majora que s'acabèt per la presa dau poder per lo movement faissista dirigit per Benito Mussolini en 1922. Après un periòde de transicion fins a 1925, lei faissistas transformèron a cha pauc leis institucions dau país segon un modèle fòrça nacionalista e autoritari. Egalament volontarista regardant leis afaires economics, lo regime de Mussolini capitèt de reglar la crisi intèrna deis annadas 1920 mai mau capitèt de reglar la question dau desesquilibri nòrd/sud ò de l'aumentacion de la corupcion. En revènge, negocièt leis acòrds de Latran en 1929 que permetèron de normalizar lei relacions ambé la papautat e la Glèisa. Dins lo corrent deis annadas 1930, chausiguèt de s'aliar ambé l'Alemanha Nazia e afirmèt l'ambicion italiana de venir la poissança dominanta de la mar Mediterranèa. En 1935, conquistèt Etiopia puei participèt a la Guèrra d'Espanha dins lo camp franquista. Pasmens, a partir de 1940, lei fòrças italianas, mau preparadas e equipadas, conoguèron una tièra de desfachas sus totei lei teatres de la Segonda Guèrra Mondiala que minèron lo prestigi dau regime. En 1943, lei desbarcaments aliats en Itàlia entraïnèron l'afondrament dau faissisme italian e lo govèrn novèu declarèt la guèrra ais Alemands. De son caire, Mussolini, arrestat mai rapidament liberat per leis Alemands, creèt un regime satellit (la Republica de Salo) dau Reich alemand dins lo nòrd d'Itàlia. Gràcias a una reaccion rapida après lo reversament de Mussolini, l'armada alemanda ocupèt la màger de la peninsula e leis Aliats deguèron menar una campanha lònga e malaisada per agantar la Vau de Pò a la prima de 1945.

Après l'execucion de Mussolini en abriu de 1945 e la capitulacion dei fòrças alemandas d'Itàlia en mai de 1945, un poder provisòri s'installèt a la tèsta de l'estat. Dirigit per lei partits de la resisténcia antialemanda (Partit Comunista, Partit Socialista e Democracia Crestiana), organizèt un referendum en mai de 1946 que proclamèt la republica e l'eleccion d'una assemblada constituenta.

La Republica Italiana

L'assemblada constituenta aprofichèt l'actitud concilianta dei comunistas de Palmiro Togliatti per acabar l'escritura d'una constitucion novèla adoptada en 1948. Creèt un regime parlamentari bicamerau per defugir la restauracion d'un poder autoritari. Puei, gràcias a l'aliança estatsunidenca assegurada tre 1947 e l'intrada au sen de l'OTAN, Alcide de Gasperi e Democracia Crestiana (DC) rompèron sei relacions ambé lei comunistas e averèron leis eleccions legislativas. Aqueu partit de centre drech dominèt la vida politica italiana fins a sa disparicion dins leis annadas 1990. A partir deis annadas 1950, Itàlia participèt au procès de construccion de l'Union Europèa.

Après la guèrra, la republica deguèt faciar tres questions diferentas. La premiera regardèt lei frontieras, especialament aquelei amb Iogoslavia que finiguèt per annexar una partida dei territòris conquistats a l'eissida de la Premiera Guèrra Mondiala. Quauquei territòris aupencs foguèron tanben cedits a França. Totei lei colonias, franc de Somalia, foguèron perdudas. Puei, per amaisar lei temptativas regionalistas de restaurar d'autonòmia larga, especialament aquelei de Sicília, foguèt adoptada una politica de creacion d'autonòmia locala dins lei regions perifericas. Enfin, foguèt creat una administracion especiala, dotada de budgets importants, per assaiar de reglar la question dau retard de desvolopament de la mitat sud gràcias a una politica volontarista d'investiments. Pasmens, en despiech de certanei capitadas dins lei regions pus pobladas (Nàpols, Bari, Palèrme...), lei resultats foguèron limitats. D'efècte, lei revenguts son totjorn dos còps superiors au nòrd e una emigracion massiva se debanèt en direccion dau nòrd. De mai, aquò entraïnèt de reaccions virulentas d'una partida dei populacions dau nòrd que comencèron de revendicar l'independéncia.

Dins lo corrent deis annadas 1990, la fin de la Guèrra Freja e l'aumentacion dau nombre d'escàndols de corupcion entraïnèt l'esclatament, la disparicion dei tres partits principaus (PC, PS e DC) e una reformacion totala de la vida politica italiana. Dos personalitats dominèron aqueu periòde : Silvio Berlusconi a drecha e Romano Prodi a senèstra. Itàlia intrèt dins la zòna èuro au començament dau sègle XXI. Pasmens, leis escàndols de corupcion contunièron d'agitar sa vida politica, especialament durant leis annadas dau segond e dau tresen govèrn Berlusconi (2001-2006 e 2008-2011). Dempuei 2008, Itàlia dèu faciar una crisi economica grèva.

Politica e administracion

Administracion generala

Itàlia es una republica democratica parlamentària multipartita descentralizada e aplicant lei principis de la separacion dei poders que son organizacion es fondada sus una constitucion adoptada lo 1^èr de genier de 1948 après la Segonda Guèrra Mondiala e la fin de la monarquia. Un pensament important de l'assemblada constituenta èra d'empachar una restauracion dau faissisme italian ò d'un regime autoritari. Lo centre deis institucions italianas es donc format per parlament bicamerau compausat de doas chambras egalas e d'un poder executiu relativament feble e instable que pòu èstre reversat relativament aisament per lo poder legislatiu. En 1996, lo refús per referendum d'una modificacion constitucionala destinada a renfòrçar l'executiu e crear un parlament monocamerau per lo vòte dei lèis pus importantas confirmèt aquel equilibri. Enfin, lo poder judiciari conoguèt un periòde de formacion lòng (fins ais annadas 1950) e veguèt sei poders pauc a pauc renfòrçats, especialament dins l'encastre de la lucha còntra la criminalitat endemica de certanei regions (mafia, corrupcion...).

Poder executiu

Lo poder executiu italian es devesit entre un president de la republica, lo cap dau govèrn, dich President dau Conseu dei ministres, e lo govèrn. Lo premier es elegit per un mandat de sèt annadas durant una sesilha comuna dei doas chambras dau Parlament completadas per 58 delegats dei regions. Sei poders son subretot simbolic. Lei pus importants son la nominacion dau cap dau govèrn e lo drech de dissòuvre una ò lei doas chambras dau Parlament. Lo sèti de la presidéncia es installat au Palais dau Quirinal.

Lo President dau Conseu dei ministres tèn la màger part dau poder executiu. Es nomat per lo president e responsable davans eu. Dèu tanben obtenir un vòte de fisança dei doas chambras dau Parlament. Enfin, es generalament chausit entre lei deputats e lei senators. Es cargat de la formacion dau govèrn qu'es compausat de ministres, de ministres sensa pòrtafuelha, de vice-ministres e de secretaris d'estat. Pòu de còps nomar un ò unei vice-presidents dau Conseu. Lo sèti dau cap dau govèrn es installat au Palais Chigi.

Poder legislatiu

Lo poder legislatiu es tengut per un parlamanet bicamerau que consistís en una chambra bassa dicha Chambra dei Deputats (630 deputats) e una chambra auta dicha Senat (320 senators). La premiera es installada au Palais Montecitorio e la segonda au Palais Madama. Lei doas chambras son cargadas de la preparacion e dau vòte dei projèctes de lèi presentats per lo govèrn, de parlamentaris, de conseus regionaus ò de ciutadans. A tanben lo poder de modificar la constitucion dau país. Son egalas, es a dire qu'un projècte dèu èstre aprovat per lei doas assembladas per intrar en vigor.

Lei mòdes d'eleccion dei doas chambras son diferents, ço qu'explica la formacion eventuala de majoritat diferenta au sen de cada assemblada maugrat un debanament sovent simultanèu dei doas eleccions. La Chambra dei Deputats es elegida per lei ciutadans de mai de 18 ans amb un escrutinh proporcionau de listas amb una prima per lo venceire. Lei partits pòdon se gropar au sen de coalicion ò se presentar solets. Lo venceire de l'eleccion avera au mens 55% dei deputats de la chambra. Lo rèsta dei sètis es distribuit proporcionalament entre lei coalicions aguent agantat 10% dei votz e lei partits solets aguent agantat 4%.

Regardant lo Senat, l'escrutinh es tanben proporcionau de listas mai es organizat segon una basa regionala e amb un còrs electorau pus limitat car lo temps minimom per votar i es de 25 ans. Lo venceire avera automaticament au mens 55% dei senators designats per la region. Lo rèsta es distribuit proporcionalament entre lei coalicions aguent agantat 20% dei votz e lei partits solets aguent agantat 8%. Aqueu sistèma permet de designar 315 senators. Cinc autrei sètis de senators son reservats ai presidents de la republica ancians ò a de ciutadans designats per lo president en activitat.

Poder judiciari

Lo poder judiciari es devesit entre un òrdre administratiu e un òrdre judiciari regardant respectivament leis afaires administratius e leis afaires ordinaris. Lo premier es supervisat per lo Conseu d'Estat e lo segond per la Cort Suprèma de Cassacion. L'administracion dei dos òrdres es fisada per lo Conseu superiora de la magistratura (òrdre judiciari) presidit per lo president de la republica e per lo Conseu de la presidéncia de la justícia administrativa (òrdre administratiu) presidit per lo president dau Conseu d'Estat. Lei lèis italianas son magerament basadas sus lo drech roman modificat per lo còde napoleonenc e leis estatuts subsequents.

Regardant lo contraròtle dei vòtes dei lèis per lo Parlament ò leis autoritats regionalas e l'arbitratge dei conflictes entre lo poder centrau e lei poders regionaus, existís una Cort constitucionala cargada de verificar la conformitat dei tèxtes a respèct de la constitucion. Es formada de 15 jutges nomats per lo president de la republica, lo Parlament e lei magistrats de la Cort Suprèma de Cassacion. Completada per 16 ciutadians chausits a l'asard, pòu formar un tribunau cargat de jutjar lo president dins lo cas de traïson ò d'atacas còntra la constitucion.

Organizacion territòriala

Regions dotadas d'un estatut normau (gris) e d'un estatut autonòm especiau (roge).

Article detalhat: Regions d'Itàlia.

L'organizacion territòriala d'Itàlia se compausa de tres nivèus principaus formats de 20 regions, 104 províncias e de 7 958 comunas. Existís tanben localament d'estatuts especiaus per leis aglomeracions pus importantas, per lei zònas montanhosas e de gropaments de vilatges dins lei sectors ruraus.

Lei regions foguèron creadas après la Segonda Guèrra Mondiala dins leis endrechs presentant una identitat regionala fòrta. Puei, lo dispositiu foguèt pauc a pauc estendut a tota la peninsula. Cada region a lei sieus parlament e poder executiu que son dotats d'una autonòmia importanta franc dau domeni dei finanças que son contraròtladas per l'autoritat centrala. En mai d'aquò, cinc regions, assostant generalament de minoritats linguïsticas, an una autonòmia renfòrçada en matèria de finanças e de legislacion locala.

Lei províncias foguèron creadas tre l'independéncia d'Itàlia au sègle XIX. Son dirigidas per un prefècte representant lo govèrn de la republica e per una assemblada provínciala e un executiu provínciau. Dempuèi la refòrma de 2014, las províncias se perdèron lo poder legislatiu e sas competéncias foguèron partidas entre las regions e las comunas. D'unas venguèron de Ciutats Metropolitanas, d'autras de Consòrcis liures de comunas (Sicília), enfin aquelas de Friül Venècia Juliana son suprimidas (3 en 2017, la darrièra, Udine, en 2018).

Lei comunas son dirigidas per un conseu elegit que designa un executiu. Son cargadas d'afaires locaus coma la gestion deis escòlas mairalas e elementàrias, lo netejatge dei carrieras, l'accion sociala ò la gestion d'una fòrça de polícia comunala.

Simbòls nacionaus

Lo drapèu italian actuau foguèt adoptat après la Segonda Guèrra Mondiala lo 1^èr de 1948. Es compausat de tres bendas verticalas egalas verda, blanca e roja. Lo vèrd representa l'esperança, lo blanc la fe catolica e lo roge la caritat. Es eissit dei drapèus adoptats per lei regiments italians que sostenguèron Napoleon Bonaparte e per lei republicas satellitas fondadas per lei Francés (en particular la Republica Cisalpina) sus lo modèl de la França Revolucionària. En 1848, lo drapèu de tres bendas verda, blanca e roja completadas per de simbòls locaus foguèt adoptat per totei lei movements revolucionaris italians. Après la victòria austriana, lo rèi de Sardenha adoptèt aqueu drapèu e i apondiguèt son blason au centre. En 1861, aqueu drapèu venguèt lo drapèu dau Reiaume d'Itàlia fins a 1946 quand la monarquia foguèt abolida entraïnant la disparicion dau blason reiau dins lo drapèu republican.

Lo blason actuau dau país foguèt adoptat lo 5 de mai de 1948 per remplaçar lo blason de la monarquia abolida. L'estèla blanca es un simbòl tradicionau d'Itàlia introduch per Napoleon I^èr en 1804. La roda representa lo trabalh e lo progrès, la branca de rove la fòrça e la branca d'olivier la patz. L'imne nacionau d'Itàlia es dich Fratelli d'Italia que foguèt escrich en 1847 per Goffredo Mameli. Èra un cant patriotic que conoguèt una popularitat gròssa durant lei guèrras dei Revolucions de 1848. En 1862, Giuseppe Verdi li donèt lo ròtle de simbòl nacionau italian. Après l'abolicion de la monarquia e de la marcha reiala coma imne, foguèt adoptat coma imne nacionau per la republica en 1946. Enfin, existís una figura allegorica femenina dau país dicha Italia turrita.

• 
  Drapèu actuau d'Itàlia adoptat lo 1^èr de genier de 1948.
• 
  Drapèu dau Reiaume de Sardenha (1848-1861) e dau Reiaume d'Itàlia de 1861 a 1946.
• 
  Drapèu de Venècia durant lei Revolucions de 1848.
• 
  Drapèu dau Reiaume d'Itàlia napoleonenc de 1805 a 1814.
• 
  Drapèu de la Republica Cisalpina.
• 
  Blason actuau d'Itàlia adoptat lo 5 de mai de 1948.
• 
  Estatua de l'Italia turrita, figura allegorica d'Itàlia.

Afaires estrangiers e defensa

Afaires estrangiers

Itàlia es una poissança regionala europèa e mediterranèa que fa partida dei principaleis organizacions internacialas mondialas (ONU, OMC...) e regionalas (OTAN, UE...). L'Union Europèa, l'aliança ambé leis Estats Units d'America au sen de l'OTAN e lei relacions ambé lei regions balcanica e mediterranèa constituisson lei ponchs principaus de la diplomacia italiana.

L'Union Europèa i es un axe fondamentau car a un ròtle decisiu dins la modernizacion economica dau país e dins son raionament internacionau. L'OTAN e lo liame transatlantic a tanben una influéncia majora sus leis afaires estrangiers de Roma car permet d'assegurar la seguritat dau país. Itàlia es ansin generalament un sostèn diplomatic deis Estats Units (participacion ai guèrras d'Iraq e Afganistan per exemple). Enfin, lei relacions balcanicas e mediterranèa son d'importància en causa de rasons culturalas (preséncia de minoritats italianas ò de liames istorics ancians) ò economica (petròli, gas naturau...).

Fòrças armadas

Lei fòrças armadas italianas fan partida deis armadas principalas dau continent europèu e de l'OTAN gràcias a d'efectius relativament importants e a un armament modèrne. En 2012, alinhavan 183 000 militars e 186 000 policiers organizats segon un sistèma paramilitari amb un budget de 21,3 miliards d'èuros (10^en reng mondiau) siá 1,2% de son PIB. Lei fòrças militaras èran devesidas entre una fòrça terrèstra, una fòrça aeriana e una fòrça navala. Seis equipaments son de tresena generacion e son magerament eissits de l'industria nacionala. Lei pus importants èran 200 carris de combat, aperaquí 4 400 veïculs militars de divèrsei tipes, 470 pèças d'artilhariá, 275 elicoptèrs, 270 avions de combat, 35 avions de transpòrt, 2 pòrta-avions CVH, 6 sosmarins d'ataca convencionau, 3 naviris d'assaut amfibí, 13 fregatas, 3 fregatas leugieras, 6 corvetas, 14 patrolhaires e 10 naviris de guèrra dei minas.

Economia

Article principau: Economia d'Itàlia

En 2012, Itàlia èra la 9^en poissança economica mondiala e la 5^en dau continent europèu après Alemanha, França, lo Reiaume Unit e Russia. En 2012, son PIB èra estimat a 1 987 miliards de dolars e èra caracterizat per una importància gròssa dau sector industriau a respèct d'autrei país desvolopats coma França. Lei partenaris economics principaus d'Itàlia son Alemanha, França, leis Estats Units d'America, Soïssa, Espanha, lei País Bas, China e Belgica. La valor mejana de son PIB per abitant es auta e aperaquí egala a 32 270 $/ab. Pasmens, aquò dissimula de contrastes regionaus marcats entre lo nòrd e lo sud de la peninsula (lei revenguts mejans son quasiment dos còps inferiors au sud), un taus de caumatge important (pus important au sud qu'au nòrd) e de dificultats persistentas coma una criminalitat organizada fòrça desvolopada ò un dèute important.

Sector primari

Agricultura d'Itàlia.

Lo sector primari italian ocupava en 2012 3,9% de la populacion activa e representava 2% dau PIB. Lei culturas despendon de la geografia e dau clima. Lo nòrd es ansin caracterizat per de produccions similaras au rèsta dau continent europèu coma lo blat, lo gròs blat, lo ris ò, la bleda-rada. Lo sud es mai marcat per de culturas de tipe mediterranèu coma l'òli d'oliva ò leis agrumes. Lei vinharés e lo norrigatge (bovins, ovins, pòrcs...) son presents sus la màger part dau territòri e Itàlia es lo premier productor mondiau de vin. Lo modèle agricòla es basat sus de tenements familiaus de talha relativament febla (aperaquí 5 ectaras). Lei sistèmas de produccion son pus modèrnes au nòrd qu'au sud.

Lei ressorsas naturalas de la peninsula son feblas car i a ges de jaciment important de fèrre, de carbon ò d'idrocarburs. Ansin, mai de 80% dei matèrias premieras utilizadas per l'economia italiana son importadas. Lei ressorsas pus importantas esplechadas localament son formadas per de venas de fèrre sus l'illa d'Elbe (a l'ora sarrats), per de jaciments de gas naturau dins la Vau de Pò e dins la mar Adriatica e per de situacions fòrça favorables a la produccion d'energia renovelabla d'origina idraulica, eoliana, solara ò geotermica dins mai que d'una region (en 2009, Itàlia èra lo 1^èr productor mondiau d'energia renovelabla).

Sector secondari

Industria, energia e ressorsas naturalas principalas d'Itàlia.

En 2012, lo sector segondari representava 24,3% dau PIB nacionau e 28,3% de la populacion activa. Coma l'agricultura, l'industria èra magerament concentrada (60% deis activitats) dins lo nòrd dau país a l'entorn d'un triangle format per lei vilas de Milan, de Turin e Gènoa que s'èra pauc a pauc estendut en direccion de la Mar Adriatica. Lo rèsta èra subretot concentrat a l'entorn dei vilas de Florença, de Roma, de Nàpols ò de Palèrme.

Lei produccions principalas èran similaras a aquelei deis autrei poissanças economicas d'Euròpa. Èran formadas per la siderurgia, la metallurgia dei metaus non ferrós (alumini), la produccion automobila, la construccion navala, la construccion aeronautica, la quimia (pesuca compres la petroquimia ò leugiera), la mecanica de precision, l'electromecanica, la produccion tèxtila, la produccion de mòbles ò la produccion de papièr.

La màger part èra organizada a l'entorn de grops industriaus fòrça importants (FIAT, ENI...) e sovent dirigits per una familha fondatritz (Agnelli, Pirelli...). Aquelei grops dominan de regions entieras que son fòrça especializadas e organizadas au servici de sa produccion. Aquò permet de demenir lei còsts favorisant leis exportacions. Pasmens, a l'ora d'ara, aqueu modèle comença de presentar de sinhau de feblessa en causa de la crisi de certanei bacins industriaus tròp especializats ò de companhiás d'una talha tròp per tenir un ròtle important au nivèu important. Ansin, d'esfòrç d'adaptacion importants d'inspiracion liberala (demeccion dei còsts dau trabalh, disparicion de divèrsei proteccions socialas dei salariats, compradas de companhiás estrangieras...) son actualament en cors de realizacion per mantenir la competitivitat dau país. Dins certanei brancas, per exemple lo sector de textils, l'industria aprofichava tanben leis avantatges de « l'economia sosterrana » (evasion fiscala, abséncia de factura, man d'òbra pauc costosa...) per demenir sei còsts e se mantenir en fàcia dei produccions asiaticas.

Sector terciari

Lo sector terciari representava en 2012 73,8% dau PIB e 67,8% de la populacion activa. Leis activitats de servici principalas son lo torisme, lo comèrci, lo sector bancari e lei servicis destinats ai personas vièlhas.

Crime organizat

A respèct deis autrei país d'Euròpa Occidentala, la criminalitat organizada es un sector relativament important au sen de l'economia italiana en causa de l'existéncia d'unei grops fòrça organizats (mafia) probablament apareguts au sègle XIX dins lo corrent dau procès d'unificacion dau país. Una mafia es caracterizada per una estructura e de reglas intèrnas partejadas per sei membres (certanei an d'institucions quasiment similaras a aquelei d'un estat), per una utilizacion de la violéncia per s'enrichir e per protegir l'organizacion gràcias a de tacticas d'intimidacion, per un ròtle sociau important (certanei membres pòdon aver de situacions importantas dins la vida politica, economica ò sociala), per un ancoratge territòriau poderós, per una coexisténcia d'activitats legalas ò illegalas e per de liames importants ambé leis institucions politicas ò nacionalas. Aquò permet d'estructurar de rets fòrça desvolopats e de limitar ò d'alentir leis enquistas dirigidas còntra l'organizacion.

Lei mafias italianas pus importantas son situadas dins la mitat sud de la peninsula. Lei domenis d'activitats son largas e van dei trafecs de dròga e d'armas ais intervencions dins leis administracions publicas cargadas de l'atribucion dei contractes publics. Son expansion economica es sovent estimat a 7% dau PIB nacionau.

Cultura

Article detalhat: Cultura d'Itàlia.

Arquitectura

Marcat precòçament per lo desvolopament de civilizacions a l'origina d'una arquitectura brilhanta (Civilizacion nuragica, Etruscs, Grècs), Itàlia presenta una arquitectura rica e variada que va de l'Antiquitat au periòde contemporanèu. D'efècte, tre lo començament dau millenari I avC, se desvolopèt o s'installèt dins la peninsula, en Sicília e en Sardenha de civilizacions indigènas (Civilizacion nuragica, Etruscs) ò estrangieras (Grècs, Fenicians) que bastiguèron de monuments de remarca e desvolopèron generalament d'ensems urbans (temples, tombas, fortificacions) impausants e sovent rics. Puei, vèrs lo sègle II avC, la civilizacion romana — venguda la poissança majora de la mar Mediterranèa a la fin dau sègle III avC — adoptèt l'estile grèc (ambé d'influéncia etrusca) e lo transformèt pauc a pauc. Fins a sa disparicion, l'Empèri Roman foguèt ansin a l'origina de la bastida d'unei monuments urbans importants, especialament dins la capitala Roma, que son considerats coma d'òbras majoras de l'istòria umana (Colisèu, forum de Roma, catacomba).

Après leis Invasions Barbaras e la disparicion de l'Empèri Roman d'Occident, l'arquitectura italiana foguèt dominada per la Glèisa Catolica e per lei Bizantins que bastiguèron unei monuments d'estile orientau, especialament dins lo sud de la peninsula. Puei, entre lei sègles IX e XII, la màger part dei regions italianas adoptèron l'arquitectura romanica que caracteriza unei monuments bastits per lei comunas dins lo corrent dau periòde de formacion dei vilas italianas. Per exemple, es lo cas de Pisa famosa per sa tor penjada realizat a la fin dau sègle XII. Après l'art romanic, Itàlia adoptèt l'art gotic importat de França que dominèt fins au sègle XVI. Au contrari deis autrei país europèus, lo gotic italian desvolopèt pauc de tecnicas de trabalh novèlas mai preferiguèt gardar leis ancianas. Ansin, desvolopèt un estil leugierament diferent inicialament marcat en particular per una autor mens importanta a respèct dei monuments gotics dau nòrd-oèst d'Euròpa. Pasmens, a la fin dau periòde gotic, aquelei diferéncias èran mens importantas e Milan ò Roma bastiguèron de catedralas que fan totjorn partida dei glèisas pus autas dau monde.

A partir dau sègle XV, Itàlia venguèt lo brèç dau movement de la Renaissença europèa que marquèt una « redescubèrta » deis arts antics, lo desvolopament de tecnicas novèlas e una aumentacion fòrça rapida de la produccion d'òbras culturalas sostenguda per lo dinamisme economic dei vilas, de l'aristocracia italiana e de la Glèisa Catolica. Conjugats a sei desvolopaments dins lo domeni intellectuau, la Renaissença faguèt d'Itàlia lo centre culturau d'Euròpa fins ai sègles XVII-XVIII. Regardant l'arquitectura, de vilas coma Florença e Roma veguèron la bastida d'unei monuments importants coma la Glèisa Sant Pèire ò lei palais de l'Ostau Medicis.

A partir dau sègle XVII, Itàlia perdiguèt sa posicion centrala dins l'arquitectura europèa en causa dau desvolopament de l'art francés sostengut per la monarquia absoluda formada per Loís XIV puei dau desvolopament deis autrei poissanças europèas (Reiaume Unit, Prússia, etc.). Pasmens, garda un ròtle major dins la vida culturala europèa e mondiala. Lo periòde dei sègles XVII-XVIII veguèt lo desvolopament deis estiles rococò e barròc tardiu. Foguèron caracterizats per una abondància ò una subreabondància d'ornaments. Au sègle XIX, s'impausèt au contrari un estile austèr. Dich neoclassic, èra inspirada per l'arquitectura antica grèga ò romana especialament, après sa descubèrta, per lei vestigis de Pompeii e de Herculaneum. En parallèl, acomencèron de se desvolopar l'arquitectura modèrna. Lo pus important foguèt lo corrent futurista desvolopèt una arquitectura racionalista que foguèt encoratjada per lo regime faissista. Enfin, dempuei la fin de la Segonda Guèrra Mondiala, Itàlia adoptèt una arquitectura modernista similara ais autrei país occidentaus.

• 
  Nurag dau vilatge de Su Naraxi.
• 
  Tombas etruscas.
• 
  Vestigis de la ciutat grèga d'Agrigente.
• 
  Vestigis dau forum roman de Roma.
• 
  Vestigis dau Colisèu roman.
• 
  Arc de trionf de Septim Sevèr.
• 
  Catedrala de Monreale d'estile bizantin en Sicília.
• 
  Tor de Pisa.
• 
  Catedrala gotica d'Orvieto.
• 
  Catedrala gotica de Milan.
• 
  Basilica Sant Pèire de Roma.
• 
  Basilica Sant Pèire de Roma.
• 
  Palais de Stupinigi d'estiles baroc e rococò.
• 
  Basilica baroca Santa Maria della Salute de Venècia.
• 
  Temple neoclassic de Canova.
• Palazzo della Civiltà Italiana bastit durant lo periòde faissista.
  Palazzo della Civiltà Italiana bastit durant lo periòde faissista.
• Glèisa modernista de la fin dau sègle XX.
  Glèisa modernista de la fin dau sègle XX.

Escultura

Coma l'arquitectura, l'escultura italiana a d'originas anticas datan dei premierei civilizacions establidas dins la peninsula e leis illas adjacentas coma leis Etruscs ò lei Grècs. En particular, lei cavaments an mostrat l'existéncia d'un art estatuari etrusc fòrça desvolopat que, conjugat ais influéncias grègas, foguèt a l'origina deis esculturas romanas entre lei sègles VI avC e sègle V apC.

Après l'afondrament de l'Empèri Roman, l'art estatuari de l'Edat Mejana se concentrèt sus lei subjèctes religiós coma la decoracion deis autars ò dei crucifiç. A partir de 1200, lo movement iniciat per Nicola Pisano e son fiu Giovanni adoptèt un estile novèu basat totjorn sus de tematicas religiosas mai sus d'influéncias romanas e goticas per la decoracion de sarcofags ò de mobiliers religiós (autars, pupitres, etc.). Aqueleis evolucions aguèron una influéncia de remarca sus l'aparicion de l'art estatuari de la Renaissença au començament dau sègle XV.

La Renaissença foguèt un periòde faste per l'escultura italiana marcat per lo restabliment deis idèas classicas e per una generacion d'artistas fòrça famós coma Donatello, acopo della Quercia, Michelozzo, Bernardo e Antonio Rossellino, Agostino di Duccio e Michelangelo. Uneis ostaus aristocraticas e la papautat rivalizèron per leis engatjar entraïnant una produccion fòrça importanta e per una dominacion incontestada deis artistas italians sus lo continent europèu.

Après la Renaissença, Itàlia conoguèt un periòde baroc dominat per Gian Lorenzo Bernini. Foguèt caracterizat per de presentacions teatralas ambé de combinason d'emocions e de movements e tanben ambé d'abondàncias d'ornaments (lutz, fònts...). Puei, tre leis annadas 1700, apareguèt l'estile neoclassic dins l'art estatuari que foguèt caracterizat per un retorn ai tematicas e ai reglas classicas. Aqueu movement foguèt sostengut per l'existéncia d'unei jaciments de maubre de qualitat granda dins la peninsula. Enfin, dempuei lo començament dau sègle XX, leis escultors italians an un ròtle major dins lo desvolopament de l'art modèrne, especialament gràcias au movement futurista qu'estudièt la representacion de l'espaci, dau movement e dau temps e son influéncia sus lei formas.

• 
  Estatuas etruscas.
• 
  Estatua d'un soudat etrusc.
• 
  Estatua etrusca.
• 
  Estatua romana de l'emperaire August.
• 
  Pupitre realizat per Nicola Pisano.
• 
  Estatua de Giovanni Pisano.
• 
  Estatua de la Renaissença realizada per Donatello.
• 
  Estatua de la Renaissença realizada per Michelangelo.
• 
  Estatua baroca de Gian Lorenzo Bernini.
• 
  Estatua neoclassica d'Antonio Canova.
• 
  Estatua futurista d'Umberto Boccioni.

Pintura

Tre l'Antiquitat, la civilizacion etrusca semblèt desvolopar lo sieu art de la pintura coma lo mostra lei descubèrtas de frescas realizadas magerament dins de tombas. Ai sègles seguents, l'Empèri Roman mestrejava aquel art qu'èra un element important de decoracion. Ambé lo desvolopament dau crestianisme, apareguèt una pintura religiosa utilizada per l'ornament dei glèisas.

Après l'afondrament de l'Empèri Roman, la pintura realizada sus lo territòri italian conoguèt divèrseis influéncias. Dins lo sud, l'art bizantin, contuniacion de l'art roman, se mantenguèt dins lo sud de la peninsula. Dins lo nòrd e lo centre, la pintura aguèt una evolucion relativament similara au rèsta d'Euròpa Occidentala e foguèt magerament limitada a la decoracion dei glèisas e dei monastèris.

A partir de la Renaissença, la pintura italiana conoguèt un periòde de desvolopament fòrça importanta a l'iniciativa d'unei generacions d'artistas. Se concentrèron magerament sus la realizacion de retrachs ò de representacions realistas. Lei tematicas principalas foguèron religiosas car la Glèisa comandèt mai d'una òbra. A la fin dau sègle XIV e au començament dau sègle XV, la pintura italiana foguèt dominada per Michelangelo Buonarroti, Raffaello Sanzio e Leonardo da Vinci que melhorèron lei tecnicas dau començament de la Renaissença e aguèron mai de libertat per s'inspirar de l'Antiquitat. Ansin, realizèron d'òbras majoras de l'istòria umana coma la Capèla Sixtina ò la La Gioconda. Enfin, lo movement evolucionèt vèrs lo manierisme que foguèt la darriera tendància important de la Renaissença en Itàlia.

Après la Renaissença, lei pintres italians contunièron de dominar lo continent europèu dins lo corrent dei periòdes rococò e baroc gràcias a d'artistas coma Caravaggio. Roma demorèt un centre d'atraccion per d'autrei pintres majors coma lo francés Nicolas Poussin. Au sègle XVIII, lo centre de la pintura d'Itàlia se desplacèt a Venècia, especialament gràcias a Giovanni Battista Tiepolo.

Au sègle XIX, la pintura italiana adoptèt l'estil neoclassic que foguèt inspirat coma en Euròpa per l'Antiquitat e tanben dins la peninsula per la Renaissença italiana. Puei, a la fin dau sègle, desvolopèt un impressionisme especific dich Macchiaioli. Enfin, au sègle XX, la pintura italiana participèt a l'emergéncia de l'art modèrne e formèt divèrsei movements que lo pus famós es lo futurisme.

• 
  Fresca romana de la vila de Pompeii.
• 
  Fresca romana de la vila de Pompeii.
• 
  Fresca dau començament de la Renaissença realizada per Giotto.
• 
  Pintura dau començament de la Renaissença realizada per Masaccio.
• 
  Fresca de la Capèla Sixtina realizada durant la Renaissença per Michelangelo.
• 
  Fresca de la Capèla Sixtina realizada durant la Renaissença per Michelangelo.
• 
  Retrach de La Gioconda realizat durant la Renaissença per Leonardo da Vinci.
• 
  Fresca realizada durant la Renaissença per Raffaello.
• 
  Pintura de Caravaggio.
• 
  Pintura de Giovanni Battista Tiepolo.
• 
  Pintura impressionista dau movement Macchiaioli.
• 
  Pintura futurista dau començament dau sègle XX.

Musica

Itàlia ocupa una plaça major au sen de la musica car foguèt lo luòc onte se fondèt la musica modèrna dins lo corrent de l'Edat Mejana. D'efècte, dins leis annadas 1000, un monge dich Guido d'Arezzo inventèt un sistèma novèu de notacion de la musica que conoguèt un succès gròs e foguèt a l'origina dau sistèma de notacion actuau. A l'ora d'ara, la màger part dei tèrmes musicaus an donc una origina italiana. En mai d'aquò, divèrseis instruments fòrça importants coma lo violon ò lo piano foguèron inventats en Itàlia. Dins lo corrent de la Renaissença, apareguèt tanben en Itàlia l'opèra que venguèt rapidament un estile musica major. Ansin, dempuei lo periòde medievau e en despiech de l'aparicion de tradicions musicalas capablas de rivalizar dins d'autrei país vesins (Alemanha, França, Àustria), lei musicians italians an totjorn gardat un ròtle important dins la musica europèa e mondiala e lo país tèn unei luòcs d'espectacle musicau fòrça prestigiós coma l'opera La Scala a Milan.

Literatura

La literatura apareguèt tre l'Antiquitat sus lo territòri de l'Itàlia actuala. Ansin, uneis autors latins, influenciats per la literatura grèga anciana, dau periòde de l'Empèri Roman escriguèron uneis òbras istoricas, filosoficas, scientificas ò poeticas que fan partida deis òbras majoras de l'istòria umana e son totjorn estudiadas a l'ora d'ara.

Après l'afondrament de l'Empèri Roman e lo periòde de declin relatiu dei premiers sègles de l'Empèri Roman, la literatura en lenga italiana apareguèt a partir dau sègle XIII. Lei premiers autors faguèron partida de l'elèit religiosa (Francés d'Assís) ò de la Cort reiala de Sicília (Giacomo da Lentini) que foguèt influenciat per la literatura provençala. Puei, aquelei corrents desvolopèron una dimension pus poetica ambé d'autors coma Guido Guinizelli, Dante Alighieri, autor de la Divina Comèdia; Petrarca ò Giovanni Boccaccio e dominèron la fin de l'Edat Mejana.

Dins lo corrent de la Renaissença, lo desvolopament intellectuau consecutiu a l'Umanisme (aparegut en Itàlia) favorizèt la publica d'òbras importantas dins la peninsula. La pus importanta foguèt lo Prince de Nicolau Maquiavèl que depintèt lei metòdes politics per conquistar e gardar lo poder. Pasmens, en fòra de la filosofia e de la politica, d'autreis estiles coma lo roman de chavalariá conoguèron d'autors majors ambé Ludovico Ariosto autor de Roland furiós, coma lo libre d'etiqueta ambé Baldassare Castiglione autor dau Libre dau cortesan ò coma la poesia ambé Torquato Tasso. Puei, au sègle XVII durant lo periòde baroc, la literatura italiana contunièt de tenir de poetas famós coma Giambattista Marino. Aqueu sègle veguèt tanben la publicacion deis òbras scientificas de Galileo Galilei. Enfin, a partir de la fin dau sègle, se desvolopèt un movement que son objectiu èra de simplificar tornarmai lei formas d'escritura ambé d'escribans coma Metastasio.

Lo corrent romantic dau sègle XIX foguèt caracterizat en Itàlia per lo patriotisme que sostenguèt lo procès d'unificacion dau país. Ansin, la tematica principala deis autors majors d'aqueu periòde tractèt de la restauracion de la nacion italiana, especialament entre lei poetas (Vittorio Alfieri, Ugo Foscolo, Giacomo Leopardi...) ò au sen d'un corrent realista dich verisme que foguèt dominat per Giovanni Verga. Au començament dau sègle XX, lo futurisme dominèt la literatura italiana e tractèt magerament de la velocitat, dau dinamisme e de la violéncia de la maquina. Puei, d'autrei corrents literaris apareguèron avans e après la Segonda Guèrra Mondiala. D'existéncia generalament corta, permetèron l'emergéncia d'autors internacionaus coma Gabriele D'Annunzio, Luigi Pirandello e Grazia Deledda avans la guèrra e coma Ignazio Silone, Alberto Moravia, Italo Calvino, Umberto Eco, Dario Fo, Salvatore Quasimodo e Eugenio Montale après.

Teatre

Lo teatre apareguèt dins la peninsula gràcias a l'apòrt dei Grècs qu'aguèron una influéncia importanta sus lo teatre roman. Ansin, una partida importanta deis òbras romanas foguèron de traduccion d'òbras grègas pus ancianas ò foguèron basadas sus l'esquèma narratiu de pèças grègas. Pasmens, aquel art foguèt fòrça actiu e lo teatre èra un monument urban frequent fins au desvolopament de la Glèisa que s'opausèt au teatre a partir dau sègle IV. Après l'afondrament de l'Empèri Roman, lo teatre dispareguèt quasiment de la peninsula franc de pèças religiosas inspiradas per la Bíblia e donc sostenguts per la Glèisa. Au sègle XVI, lo teatre venguèt independent dei pèças religiosas e fins au sègle XVIII, se desvolopèt un art riche de la comedia. Dich Commedia dell'arte, adoptèt una dimension importanta d'improvizacion e marquèt prefondament lo teatre mondiau gràcias a sei personatges. Puei, ai sègles XIX e XX, Itàlia contunièt de tenir d'autors importants coma Luigi Pirandello.

Cinèma

Lo cinèma italian apareguèt entre 1903 e 1908 e conoguèt rapidament un succès internacionau. Pasmens, la Premiera Guèrra Mondiala entraïnèt un declin important dei premierei companhiás cinematograficas en causa de l'utilizacion dei materiaus per contentar lei besonhs de l'armada. Ansin, ges de fim important foguèron produchs dins lo corrent deis annadas 1920 e 1930. En revènge, la Segonda Guèrra Mondiala aguèt una influéncia importanta sus una generacion novèla de cineastas coma Vittorio De Sica, Roberto Rossellini e Luchino Visconti que se concentrèron sus lei problemas de la societat italiana e creèron lo premier movement europèu d'importància, dich neorealisme, après lo conflicte mondiau. Dins lo corrent deis annadas 1950 e 1960, de tematicas novèlas se desvolopèron coma lei comedias e lei western (Sergio Leone) que conoguèron un important succès internacionau. En parallèl, lo cinèma italian venguèt o brèç d'unei cineastas de dimension internacionala coma Michelangelo Antonioni, Federico Fellini, Vittorio De Sica, Roberto Rossellini e Luchino Visconti.

Annèxas

Liames intèrnes

• Empèri Roman.
• Italian.
• Roma.

Bibliografia

• (fr) Pierre Milza, Histoire de l'Italie : des origines à nos jours, Fayard (2005).

• (fr) Giuliano Procacci, Histoire des Italiens, Fayard (1998).