Revolucion industriala
La Revolucion Industriala es l'ensemble dei fenomèns de transformacions e d'evolucions de la societat e de l'economia que se debanèron en Euròpa Occidentala e dins lo nòrd-èst deis Estats Units au sègle XIX. Entraïnèron lo desvolopament de l'industria e dau capitalisme. Lei causas d'aquela evolucion, relativament lònga car durèt mai d'un sègle, foguèron una tiera d'innovacions tecnicas que favorizèron la mecanizacion e l'integracion dei mejans de produccion dins un endrech unic (l'usina) a l'entorn de maquinas costosas crompadas per de capitaus privats. Veguèt una aumentacion sensa precedents dins l'istòria umana de la productivitat e lei sectors industriaus novèus se multipliquèron rapidament (siderurgia, automobila, quimia...).
Lei consequéncias d'aquela evolucion foguèron fòrça nombrosas. Au nivèu geopolitic, l'Occident venguèt la premiera poissança mondiala e lo capitalisme lo sistèma economic e politic predominant. Au nivèu economic, leis obradors individuaus dispareguèron au profiech de companhiás emplegant de centenaus ò de miliers de salariats organizats segon de principis scientifics coma lo taylorisme ò lo fordisme. Esplechada dins de condicions duras, aquela classa demandèt pauc a cha pauc lo respècte de sei drechs fondamentaus. Aquò entraïnèt l'aparicion d'un modèl opausat au capitalisme, lo comunisme, que comencèt una lucha acarnada còntra son rivau.
La protoindustrializacion
modificarLa Revolucion Industriala es la consequéncia de l'existéncia d'un quadre « protoindustriau » aparegut en Euròpa dins lo corrent dau sègle XVIII[1]. Èra caracterizat per doas evolucions importantas que transformèron lentament lo quadre productiu eissit dau sistèma feudau[2]. La premiera foguèt lo declin progressiu dei privilègis que protegissián leis agents economics tradicionaus (companhiás reialas, corporacions...). La segonda, en partida responsabla de la premiera, foguèt l'expansion dau mercat, especialament dins lo domeni textil. Entraïnèron pauc a cha pauc la mesa en plaça d'una desparticion dei pretzfachs entre lei vilas (qu'avián lo mestritge dei capitaus e qu'asseguravan la finicion dei vèstits) e lei zònas ruralas (qu'avián la fòrça de trabalh[3][4]). Lei marchands ò lei proprietaris circulant regularament entre lei vilas, lei borgs e lei campanhas, en particular lei teisseires, aguèron un ròtle sovent important dins aqueleis evolucions.
Aqueleis ensembles protoindustriaus èran presents dins mai d'una region dau continent. Pasmens, èran localizats dins d'endrechs precís e trabalhavan per de mercats determinats e relativament fixs. Per exemple, en Occitània, lei productors de lana de Lengadòc exportavan unicament sei produchs dins lo bacin mediterranèu. Una autra particularitat d'aquelei rets èra son implantacion fòrta dins lo teissut sociau car, dins mai d'una region, resistiguèron a l'industrializacion fins a la fin dau sègle XIX[5].
La Premiera Revolucion Industriala
modificarLei factors determinants
modificarL'industrializacion foguèt la consequéncia de l'interaccion entre mai d'un factor :
- la creissença demografica europèa dau sègle XVIII que permetèt de formar de mercats intèrnes relativament importants e de provesir la man d'òbra necessària ais activitats.
- lei progrès agricòlas que favorizèron una aumentacion de la produccion de norridura, capabla de sostenir la creissença demografica[6].
- lo melhorament dei vias de comunicacion (rotas, canaus, pòrts...) que favorizèt lei cambis de marchandisas.
- l'aparicion dei premierei maquinas.
- la formacion d'un quadre legau permetent a la borgesiá d'investir dins leis estructuras economicas novèlas (circulacion pus liura dei capitaus, desvolopament dei bancas...)[7].
Aquelei transformacions foguèron iniciadas au Reiaume Unit gràcias a una evolucion dau ròtle de l'Estat que menèt a l'adopcion de politicas pus liberalas. Pasmens, d'autrei poissanças l'imitèron coma França qu'engatjèt de mejans importants per mantenir son reng de poissança majora.
Lo desvolopament dau textil e de la metallurgia
modificar
L'industria textila foguèt lo premier sector tocat per l'industrializacion au Reiaume Unit. D'efiech, a partir deis ans 1730, divèrseis invencions favorizèron la mecanizacion de la filatura e de la teissedura dau coton. La premiera innovacion importanta foguèt la naveta volanta concebuda vèrs 1730 per John Kay (1704-1780). Fòrça utilizada a partir deis ans 1750-1760, permetèt d'aumentar fòrça la productivitat dei filaturas. Puei, apareguèron de maquinas de teissedura coma la spinning-jenny, lo water-frame e la mule-jenny. Aquela darriera, imaginada per Samuel Crompton en 1779, permetèt d'obtenir un fieu fin, resistent e de qualitat amb una productivitat ben superiora a aquela dei torns tradicionaus[8].
La generalizacion d'aquelei maquinas a la fin dau sègle XVIII entraïnèt la racionalizacion dei metòdes de produccion textils en Anglatèrra. Maugrat de resisténcias importantas, lo procès s'impausèt durant la premiera mitat dau sègle XIX amb una transicion vèrs lo modèl de « l'usina » mecanizada. Aqueu fenomèn foguèt acompanhat per de transformacions socialas coma la demenicion dei salaris dei teisseires, l'aparicion d'una classa obriera e la femenizacion deis emplecs. Au nivèu tecnic, a partir de 1785, la maquina de vapor se generalizèt per produrre l'energia necessària au foncionament dei teliers mecanics.
La metallurgia foguèt l'autre sector economic que conoguèt un desvolopament major durant la premiera fasa de la Revolucion Industriala. Coma per lo textil, divèrsei descubèrtas realizadas durant lo sègle XVIII favorizèron aquela expansion gràcias a de cambiaments progressius dins lei procès de fabricacion. Per exemple, vèrs 1710-1720, l'usatge dau còc se desvolopèt. Puei, venguèron l'aparicion dau laminador, de la maquina a alisar e dau puddlage[9]. Aquela darriera tecnica foguèt fòrça importanta car permetèt de convertir la fonda en acier per descarburacion. A partir deis ans 1780, l'acier industriau trobèt donc rapidament d'aplicacions dins la construccion d'infrastructuras ò de naviris e l'extraccion de minerau de fèrre aumentèt (2,5 Mt a la fin dau sègle XVIII, 10 Mt en 1800 e 50 Mt en 1850).
La generalizacion de l'usatge de la vapor
modificar
Lei transformacions dau teissut economic permesas per la mecanizacion foguèron possiblas gràcias a l'invencion e a la generalizacion de la maquina de vapor. D'efiech, capabla de transformar de carbon en energia, aquela maquina permetèt d'alimentar lei maquinas de produccion e d'accelerar lei transpòrts amb lo desvolopament dau camin de fèrre e dei naviris de vapor.
De mai, la construccion dei rets ferroviàrias, iniciats dins leis ans 1830 en Euròpa Occidentala[10], favorizèt la difusion dei tecnologias e deis idèas novèlas. Entraïnèt tanben la formacion dei premierei regions industrialas modèrnas en Anglatèrra, dins lo nòrd-èst de França ò en Belgica. En America dau Nòrd, accelerèt la conquista dau Far West per leis Estatsunidencs. D'un biais pus generau, favorizèt l'expansion de la siderurgia e dei construccions metallicas e lei companhiás ferroviàrias foguèron a l'origina de la creacion de sistèmas de manejament novèus (division dau trabalh entre servicis, ierarquizacion, especializacion...) que prefigurèron aquelei dau sègle XX.
Lei premierei regions industrialas
modificarLa premiera Revolucion Industriala regardèt un nombre limitat de país e de regions. Son centre principau foguèt Anglatèrra onte lo fenomèn comencèt tre la fin dau sègle XVIII. Gràcias a aquela precocitat, l'industria anglesa predominèt aisament fins a la fin dau sègle XIX. Escòcia foguèt tanben tocada per lo movement. Sus lo continent, l'industrializacion comencèt a partir deis ans 1820-1830. Belgica i aguèt un ròtle decisiu car l'organizacion protoindustriala de Flandra capitèt una conversion rapida gràcias a la descubèrta de ressorsas minieras importantas[11]. Lo nòrd-èst de França, la vau de Ren e Soïssa conoguèron de movements similars. Enfin, un darrier pòl industriau se formèt dins lo nòrd-èst deis Estats Units gràcias a la difusion dei sabers tecnics britanics e ai besonhs dau mercat interior estatsunidenc[12].
L'aparicion dau proletariat
modificar
Lo desvolopament industriau aguèt plusors consequéncias que transformèron la societat dei país industrializats. La premiera foguèt la generalizacion progressiva dau modèl de l'usina integrada. Permetent d'aumentar considerablament la produccion de bens, entraïnèt la concentracion dei mejans de produccion dins un endrech unic e menèt a la disparicion deis obradors domestics ruraus. Au meteis temps, se formèt una classa de proto-obriers migrant entre lei zònas ruralas durant lei periòdes de trabalhs agricòlas (recòltas...) e leis usinas durant lo rèsta de l'annada. Un esfòrç important foguèt entreprés per lei proprietaris industriaus per fixar aquela man d'òbra (construccion d'ostaus, instauracion dau salariat...). Aquò foncionèt lentament car la tèrra demorèt lòngtemps lo còr de la richessa dins l'imaginari collectiu. Pasmens, lei vilas conoguèron pauc a cha pauc una creissença demografica importanta e venguèron lo centre de l'activitat economica.
Aqueleis evolucions afebliguèron lo teissut artesanau dei zònas ruralas e l'emigracion vèrs lei vilas venguèt la solucion unica per lei populacions pus pauras (fenomèn d'exòde rurau). Marcadas per la pèrda de sei tradicions e per de condicions de trabalh fòrça duras, i constituïguèron lo « proletariat » (o classa obriera) identificat per Marx[13]. Tre leis ans 1820-1830, sei condicions de vida suscitèron de revòutas violentas coma, per exemple, leis insureccions dei canuts lionés de 1831 e de 1834[14][15]. Lo proletariat urban tenguèt tanben un ròtle important dins leis insureccions de la Prima dei pòbles.
A partir deis ans 1850, aquela classa comencèt de s'organizar per defendre seis interès e portar sei revendicacions. Se turtèt a l'oposicion dau poder que sosteniá leis interès de la borgesiá capitalista. Après divèrsei luchas, aquò entrainèt la definicion e l'adopcion de drechs novèus coma lo drech de crear un sindicat ò lo drech de grèva per permetre ais obriers de negociar un melhorament de sei condicions de vida. Pasmens, lo conflicte entre la borgesiá e lo proletariat contunièt durant la màger part dau sègle XX. D'efiech, leis adversaris dau capitalisme prepausèron de sistèmas politics, sociaus e economics rivaus coma lo comunisme ò l'anarquisme. Aquò entraïnèt d'insureccions e de guèrras civilas dins mai d'un país[16]. De mai, dins la vida vidanta deis usinas, la repression dau sindicalisme èra frequentament organizada per lei patrons elei meteissei. Un cas extrèm, mai pas unic, es aqueu d'Henry Ford que s'associèt amb la mafia de Detroit per crear una mena de milícia privada destinada a combatre lei sindicalistas de sa companhiá. La Revolucion Industriala es ansin un periòde de tensions socialas creissentas fins a l'aparicion de movements obriers reformators e a la mesa en plaça de politicas socialas pus favorablas ais obriers a la fin dau sègle XIX.
La Segonda Revolucion Industriala
modificarLa Segonda Revolucion Industriala regardèt premier lei país industrializats durant la Premiera Revolucion. Pasmens, lo centre de l'industria mondiala migrèt pauc a pauc d'Anglatèrra vèrs leis Estats Units. D'autra part, foguèt un movement pus internacionau amb l'aparicion de centres industriaus dins d'autrei regions d'Euròpa (Barcelona, vau de Pò, Boèmia...) e en Japon.
L'aparicion de l'electricitat
modificar
Coneguda dempuei l'Antiquitat, l'electricitat venguèt un objècte de recèrcas scientificas après la fabricacion de la premiera pila electrica per Alessandro Volta (1827-1845) en 1800. Leis etapas pus importantas d'aqueu procès foguèron la descubèrta dins leis ans 1820-1830 dei lèis depintant lo comportament d'un corrent electric per André-Marie Ampère (1775-1836), Georg Simon Ohm (1789-1854) e Michael Faraday (1791-1867). Puei, d'inventors coma Zénobe Gramme (1826-1901) e Thomas Edison (1847-1931) prepausèron lei premiereis aplicacions industrialas. Vèrs 1880, leis Estats Units comencèron la construccion dei premierei rets d'esclairatge public e la « fada electricitat » venguèt lo simbòl dau progrès[17].
Leis aplicacions industrialas de l'electricitat apareguèron après la concepcion dau transformator que permetèt de transportar lo corrent sus de distàncias importantas en 1890[17]. D'efiech, aquò permetèt d'alunchar lei centres de produccion e lei zònas de consumacion e donc d'esplechar de ressorsas alunchadas dei centres urbans. Per d'utilizacions pus reduchas, lo motor electric, aparegut vèrs 1880, donèt la possibilitat d'installar d'alimentacions individualas segon lei besonhs. De mai, a respècte dei mecanismes complèxes de transmission de l'energia producha per lei maquinas de vapor (que necessitan d'engranatges e una maintenança regulara), lo fieu electric es un mejan simple de metre en plaça (e mens perilhós).
Lèu, gràcias a sa soplesa, l'electricitat entraïnèt una reorganizacion deis usinas segon una logica basada sus leis etapas de fabricacion. Aquò menèt a l'estudi dei pretzfachs e autorizèt una racionalizacion novèla deis activitats. Aparegut dins leis ans 1910 ais Estats Units e generalizada en Euròpa dins l'industria de l'armament per lei necessitats dau premier conflicte mondiau, lo taylorisme ne'n foguèt l'aspècte pus visible. Pasmens, de transformacions importantas afectèron lo rèsta de la societat amb la modernizacion deis infrastructuras (electrificacion, mòdes de transpòrt...) e la formacion de companhiás privadas poderosas capablas de mobilizar lei ressorsas, sovent privadas, necessàrias a la construccion d'aqueu sistèma.
Lo petròli
modificar
Lo petròli foguèt la segonda ressorsa majora de la Segonda Revolucion Industriala. Utilizat dempuei l'Edat Mejana coma combustible per de lumes dins plusors regions dau monde, trobèt durant lo sègle XIX d'aplicacions novèlas coma fònt d'energia e matèria premiera per l'industria quimica[18]. Son rafinatge modèrne comencèt vèrs leis ans 1850-1860 ais Estats Units[19] e, a la fin dau sègle, una industria integrada d'esplecha e de rafinatge èra estada creada a l'entorn de grops industriaus poderós coma la Standard Oil. Aquò suscitèt un interès novèu per l'Orient Mejan onte lei premierei campanhas de cèrca de jaciments petroliers foguèron organizadas au començament dau sègle XX.
La siderurgia
modificar
Dins la metallurgia, l'interès per l'acier aumentèt encara durant la Segonda Revolucion Industriala. La dinamica d'innovacions de la premiera partida dau sègle XIX contunièt donc e menèt a de descubèrtas majoras coma lo convertissor Bessemer (1855) ò lo procès Thomas (1877)[20][21]. Aquò entraïnèt una demenicion dau còst de produccion de la tona d'acier durant lo darrier quart dau sègle XIX. De mai, gràcias a l'usatge de l'electricitat dins lei procès de produccion (electrolisi, arc electric...), autorizèt tanben la fabricacion d'aliatges novèus amb l'integracion de tungstèn ò de cròme dins certaneis aciers.
Ansin, la demanda d'acier contunièt d'aumentar amb l'aparicion d'aplicacions novèlas dins la construccion (gratacèus deis ans 1890[22]), dins la construccion navala (disparicion progressiva dei naviris de vela a partir de 1880), dins l'automobila (a partir deis ans 1890[23]) e dins l'aeronautica (a partir de la Premiera Guèrra Mondiala). En consequéncia, la siderurgia venguèt una dei basas fondamentalas de l'industria dei poissanças modèrnas.
L'aparicion de l'industria quimica
modificar
Fondada a la fin dau sègle XVIII per lei trabalhs d'Antoine Lavoisier (1743-1794), la quimia modèrna foguèt marcada per una tiera de descubèrtas majoras durant tot lo sègle XIX (sovent presentat coma lo « Sègle de la quimia »). Dins lo domeni de la quimia organica, l'estudi dau petròli multipliquèt lo nombre de reactius e lei possibilitats de sintèsi. Lei recèrcas sus l'azòt menèron egalament a de progrès majors en matèria d'engrais (çò que sostenguèt la creissença demografica europèa) e d'explosius. La fabricacion de compausats quimics simples, coma l'acid sulfuric o la soda, foguèt tanben facilitada.
Lèu, leis industriaus trobèron d'aplicacions comercialas d'aquelei progrès e de companhiás especializats dins la quimia apareguèron. Un dei simbòls d'aquela transformacion es lo grop alemand BASF que desvolopèt leis aplicacions dau benzèn e de sei derivats, especialament aquelei de l'anilina, per fabricar de colorants sintetics[24]. Aquò permetèt a l'industria textila de s'afranquir dei productors de plantas tinctorialas e de contentar la demanda de vèstits colorats. L'expansion dei matèrias plasticas favorizèt tanben l'emergéncia de companhiás poderosas coma DuPont de Nemours[25].
L'automobila
modificar
Durant la segonda mitat dau sègle XIX, divèrseis engenhaires e inventors, coma la familha Peugeot, assaièron de concebre un veïcul automobil. Mai d'una invencion foguèt necessària per arribar a la premiera automobila vertadiera equipada d'un motor d'explosion quatre temps, d'un sistèma de freinatge e de pneumatics eficaç. La produccion se desvolopèt a partir deis ans 1890. Foguèt un vector major de desvolopament industriau de la premiera partida dau sègle XX amb l'introduccion dau taylorisme e de l'estandardizacion per Ford en 1913[26][27]. Aquò permetèt una produccion de massa gràcias a una organizacion metodica dau trabalh (division avançada dei pretzfachs, cronometratge de cada etapa, volontat d'optimizacion, introduccion de la cadena d'assemblatge...). Aqueleis evolucions novèlas aguèron una influéncia majora sus l'ensemble dau monde industriau en permetent una aumentacion fòrça importanta de la productivitat. Venguèron ansin un modèl seguit dins totei lei país après la Premiera Guèrra Mondiala. Dins aquò, aguèron d'efiechs negatius sus la santat deis obriers en causa de la repetiticion dei pretzfachs.
Lei revolucions industrialas ulterioras
modificarLa generalizacion de l'automatica e de l'electronica dins leis ans 1970 e aquela dei tecnologias de l'informacion dins leis ans 2000-2010 son de còps dichas Tresena e Quatrena Revolucion Industriala. D'efiech, entraïnèron de transformacions importantas dins lei mòdes d'organizacion dau trabalh (demenicion de la man d'òbra necessària...) e dins l'ofèrta e la demanda (aparicion de l'economia numerica...). Pasmens, en despiech de son importància economica, aquelei transformacions son generalament pas tractadas dins lo quadre dei revolucions industrialas dau sègle XIX car cambièron mens la basa industriala de la societat modèrna. De mai, aguèron luòc dins de contèxtes socioeconomics fòrça diferents dei premierei revolucions industrialas.
Annèxas
modificarLiames intèrnes
modificarBibliografia
modificarBibliografia sus l'istòria dei sciéncias e dei tecnicas :
- (en) Fred Aftalion, A History of the International Chemical Industry, University of Pennsylvania Press, 1991.
- (fr) Matthieu Auzanneau, Or noir, la grande histoire du pétrole, La Découverte, 2015.
- (fr) Jean Baudet, Histoire des techniques, Vuibert, 2016.
- (fr) Serge Bellu, Histoire mondiale de l’automobile, Flammarion, coll. « Histoire et Act », 1998.
- (fr) Georges Delbart, « Le centenaire de l’invention du procédé Bessemer », Atomes, n° 123, junh de 1956, pp. 185-191.
- (en) Peter G. McLaren, Elementary Electric Power and Machines, Ellis Horwood, 1984.
- (fr) Dominique Pestre, Kapil Raj e Otto Sibum (dir.), Histoire des sciences et des savoirs. - tome 2 Modernité et globalisation, 2019.
- (fr) Daniel Rivet, L'acier et l'industrie sidérurgique, París, Presses universitaires de France, coll. « Que sais-je? » (n° 561), 1978.
- (en) R. Norris Shreve e Joseph A. Brink Jr, The Chemical Process Industries, Nòva York, McGraw Hill, 1977.
- (en) R. F. Tylecote, A History of Metallurgy, Londres, Maney Publishing, 1992.
Bibliografia sus lei mòdes de produccion preindustriaus :
- (fr) Jean Gimpel, La Révolution industrielle du Moyen Âge, Seuil, coll. « Points Histoire », 1975.
Bibliografia sus l'istòria dei país industrializats :
- (fr) André Kaspi, Les Américains. Naissance et essor des États-Unis 1607-1945, Éditions du Seuil, 1986.
- (fr) Gérard Noisiel, Une histoire populaire de la France, Agone, coll. « Mémoires sociales », 2018.
Nòtas e referéncias
modificar- ↑ (fr) Franklin Mendels, « Des industries rurales à la protoindustrialisation : historique d'un changement de perspective », Annales. Économies, Sociétés, Civilisations, n° 5, 1984, pp. 977-1008.
(en) Franklin Mendels, « Protoindustrialization, the first phase of the industrialization process », Journal of Economic History, 1972.
Formulada per lo premier còp en 1969, la teoria de l'istorian Franklin Mendels (1943-1988) es venguda relativament populara. Foguèt ansin l'objècte de desvolopaments importants dins lo corrent deis ans 1970-1980. A tanben l'interès d'identificar d'autrei regions protoindustrialas coma la China dei Song. La recèrca dei causas aguent empachat de revolucions industrialas dins aquelei regions permet d'estudiar lei particularitats de la transicion industriala europèa dau sègle XIX. Pasmens, la teoria de Mendels es encara criticada car exclutz plusors formas de produccion preindustrialas, especialament lei produccions localas asseguradas per de païsans desirós d'obtenir un complement de revenguts. - ↑ Pasmens, fau ben sotalinhar lo caractèr lent e limitat d'aquelei transformacions. D'efiech, a l'excepcion de quauquei regions coma Flandras, lei procès productius e agricòlas èran encara arcaïcas dins la màger part d'Euròpa a la fin dau sègle XVIII.
- ↑ Lo trabalh productiu èra generalament realizat durant la sason ivernenca quand lo trabalh agricòla èra pauc important. I aviá sovent una especializacion dei pretzfachs segon lei sèxes (textils per lei femnas, artesanat mecanic ò activitat miniera per leis òmes). Pasmens, aquò èra pas sistematica e de variacions importantas existián entre lei regions. De mai, aqueu trabalh aviá un ròtle sociau car permetiá d'ocupar lei velhadas.
- ↑ Aquela separacion ben definida es de nuançar. Dins mai d'una region, d'investiments preindustriaus ò protoindustriaus èran realizats per de païsans que volián esplechar una ressorsa ò un saber-faire locau.
- ↑ L'exemple pus conegut son lei sedariás de Lion que subrevisquèron, après divèrseis adaptacions, fins a la crisi economica de 1929 (Bernadette Angleraud e Catherine Pellissier, Les dynasties lyonnaises : Des Morin-Pons aux Mérieux du XIXe siècle à nos jours, París, Perrin, 2003).
- ↑ (fr) Gunter Mahlerwein, « Le rôle du travail dans la révolution agricole. L'exemple de la Hesse-Rhénanie aux xviiie et xixe siècles », Histoire & Sociétés Rurales, 2002, vol. 18, n° 2, pp. 41-63.
- ↑ L'abolicion dei privilègis aguèt un ròtle important dins aquela liberalizacion de la circulacion dei capitaus, dei bens e dei personas.
- ↑ (en) Harold Catling, The Spinning Mule, Preston, The Lancashire Library, 1986.
- ↑ (en) Richard Hayman, The shropshire wrought-iron industry c1600-1900 : A study of technological change, University of Birmingham, 2003, pp. 88-89.
- ↑ En Anglatèrra, l'interès deis investisseires per lo camin de fèrre suscitèt un episòdi d'investiments importants, la Railway mania, que comencèt en 1825 (Fernand Braudel, Civilisation matérielle, économie et capitalisme – XVe – XVIIIe siècles, Armand Colin, 1979). França imitèt lo Reiaume Unit un decenni pus tard (Patrick Verley, La Révolution industrielle, Folio-Histoire, 2008, p. 188).
- ↑ En 1820, Belgica agantèt ansin lo segond reng mondiau per la produccion industriala.
- ↑ (fr) André Kaspi, Les Américains. Naissance et essor des États-Unis 1607-1945, Éditions du Seuil, 1986, pp. 134-141.
- ↑ (fr) Fritz J. Raddatz, Karl Marx : une biographie politique, Fayard, 1978.
- ↑ (fr) Ludovic Frobert, Les Canuts ou la démocratie turbulente. Lyon, 1831-1834, Éditions Tallandier, 2009.
- ↑ (fr) Jacques Perdu, La Révolte des canuts, Spartacus, 1974.
- ↑ Lei doas insureccions pus conegudas son la Comuna de París (1871) e la Revolucion Russa. Dins aquò, i aguèt mai d'un conflicte locau per la defensa d'un drech particular ò per eliminar un responsable sindicau.
- ↑ 17,0 et 17,1 (fr) Gérard Borvon, Histoire de l'électricité, de l'ambre à l'électron, Vuibert, 2009.
- ↑ Per exemple, lo quimista estatsunidenc Benjamin Silliman Jr (1816-1885) realizèt de destillacions de mòstras de petròli que permetèron d'identificar plusors familhas de produchs coma lei quitrans, lei lubrificants, lo nafta, divèrsei solvents e l'esséncia (Arthur W. Wright, Biographical Memoir of Benjamin Silliman, National Academy of Sciences, 1911).
- ↑ En 1859, la produccion de petròli deis Estats Units èra de 274 t. Passèt a 400 000 t en 1862.
- ↑ (fr) Jacques Ferry e René Chatel, L'acier, Presses Universitaires de France, colleccion « Que sais-je ? », 1959, pp. 13-14.
- ↑ (fr) Pierre-Julien Le Thomas, La métallurgie, Seuil, 1963, pp. 87-88.
- ↑ (en) Ambrose Gavin, Paul Harris e Sally Stone, The Visual Dictionary of Architecture, AVA Publishing SA, 2008, p. 233.
- ↑ (fr) Pierre Souvestre, Histoire de l'automobile, H. Dunod e E. Pinat, 1907.
- ↑ (en) W. Ludewig, « Highlights in the History of BASF », Transactions of the Institution of Chemical Engineers, vol. 44, 1966, pp. 237-252.
- ↑ (en) Pap Ndiaye, Nylon and bombs : DuPont and the march of modern America, Johns Hopkins University Press, 2007.
- ↑ (en) Richard Bak, Henry and Edsel: The Creation of the Ford Empire, Wiley, 2003, pp. 54–63.
- ↑ (en) Allan Nevins e Frank Ernest Hill, Ford: The Times, The Man, The Company, Nòva York, Charles Scribner's Sons, 1954, pp. 387-415.