Alps
 |
Aqueste article es pas acabat. Es en fasa d'escritura o de reestructuracion importanta.
|
Pels articles omonims, vejatz Aups (omonimia).Los Alps o los Aups (en italian Alpi, en alemand Alpen, en eslovèn Alpe, en francoprovençal e en francés Alpes, en friolan Alps) son una granda chaena de montanhas de l'Euròpa centreoccidentala que s'espandís d'Occitània a l'oèst fins a Eslovènia e Àustria a l'èst, en formant un arc. Los estats seguents cuerbon los Alps: França, Itàlia, Soïssa, Liechtenstein, Àustria, Alemanha e Eslovènia.
.jpg)
Los Alps culminan a 4807 m au Mont Blanc, en Savòia, a la frontiera francoitaliana.
La partia occitana dels Alps constituís los Alps dau Sud o Alps Occitans: aqueles tenon un pendís oèst, la Gavotina (dins l'estat francés) e un pendís èst, las Valadas Occitanas (dins l'estat italian).
Lo gentilici es alpenc -a o aupenc -a (tanben s'auvís alpin -a o aupin -a).
Per nombroses aspèctes, los Alps tenon una importància considerabla en Euròpa: especialament als nivèls geografic, istoric, cultural e natural; la natura alpenca se caracteriza per un environament non contaminats, protegits per de condicions geograficas per una proteccion aboriva; lo primièr pargue nacional europèu foguèt creat dins los Alps soísses en 1914 [1] e França e Itàlia an sos pus ancians pargues nacionals dins los Alps; detz e set sites alpencs apertenon al patrimòni mondial, quatre per de critèris naturals e tretze per de critèris culturals.
La region alpenca a una populacion de 14 milions d'abitants [2] e una fòrta identitat culturala, que despassa sovent las frontièras nacionalaes; òm pòt d'efieit parlar de "civilizacion alpenca", e de "cultura alpenca"[3]. Al nivèl economic, los Alps presentan fòrça elements d'omogeneïtat; dins los vilatges alpencs de cada nacion, la cultura tradicionala de l'agricultura de montanha, la produccion laitièra e formatgièra e lo trabalh de la fusta son florissents [4], emai que l'industria toristica, que comencèt de se desvolopar al començament del sègle XX, siá venguda uèi l'activitat economica dominanta dins una granda partida del territòri alpenc[5]. Las belesas naturalas remarcablas dels Alps son d'efeit la destinacion d'un flús toristic considerable : cada an 120 milions de visitors s'i rendon [6].
Los Alps son tanben lo territòri de predileccion pels espòrts d'ivèrn en Euròpa, per pròva detz edicions dels Jòcs Olimpics d'ivèrn, de las vint-e tres jogadas en total, se tenguèron dins los Alps soïsses, franceses, italians, austriacs e alemands [7].
GeografiaModificar
L'ensemble del sistèma montanhós s'estend sus aperaquí 1 300 km, formant un arc entre lo nòrd d'Itàlia, lo sud-èst de França, lo sud de Soïssa, Liechtenstein, lo sud d'Alemanha, Àustria e l'oèst de Slovènia, qu'atenh amb sas ramificacions extrèmas l'oèst de Ongria. Entre Verona e Munic, los Alps atenhon sa largor maximala (aperaquí 250 km), mentre que dins la part sud-oèst, atenhon lo minimum (la cadena entre Saluças e Grenòble mesura aperaquí 120 km de larg)[8]. L'arc alpenc italian a 3 grandas arcas concavas près de Coni, Varèse e Udine e una part convèxe près de Verona. Los Alps del Nòrd son pus linears, amb un sol arc près de Genèva.
Geologia e morfologiaModificar
ClimaModificar
DemografiaModificar
LengasModificar
ReligionModificar
IstòriaModificar
De la Preïstòria a l'integracion deis Aups dins l'Empèri RomanModificar
Un premier poblament dei regions aupencas aguèt luòc entre lei periòdes glaciaris de Riss e de Würm amb l'installacion de populacions neandertalianas. La preséncia de caça e de peirard en quantitats importantas èra probablament la causa d'aquelei migracions en direccion dei montanhas[9]. L'arribada d’Homo sapiens dins la region se debanèt après lo darrier periòde glaciari, totjorn en seguissent la caça. L'agricultura e lo norrigatge se desvolopèron a partir dau millenari VI avC. La societat neolitica aupenca es ben coneguda per lei periòdes 4000-2400 avC, 1900-1500 avC e 1050-800 avC que son caracterizats per un abitat lacustre installat dins d'endrechs palunencs favorables a la conservacion dei vestigis[10]. Leis epòcas intermediàrias, marcadas per de cambiaments climatics qu'entraïnèron l'abandon dei vilatges lacustres, son mens ben conegudas. Pasmens, leis elements descubèrts mòstran una integracion dins l'espaci aupenc dins lei rets marchands continentaus. La momia d'Ötzi, datada de 3200 avC[11], mòstra un mestritge de la fabricacion d'objèctes de coire[12]. La metallurgia dau bronze apareguèt dins leis Aups entre 3000 e 2500 avC.
De l'Edat Mejana ai Temps ModèrnesModificar
Lo periòde contemporanèuModificar
Occitània e leis AupsModificar
Una barriera fisica e una zòna de cambiModificar
La mesa en plaça de la frontiera francoitalianaModificar
Las Valadas OccitanasModificar
EconomiaModificar
Ecologia e pollucionModificar
Fauna e flòraModificar
Efiechs dau rescaufament climatic e pollucionModificar
AnnèxasModificar
Liames intèrnesModificar
BibliografiaModificar
Nòtas e referénciasModificar
- ↑ Lo pargue en question es lo Pargue Nacional Soís. Aree protette.
- ↑ Ferlaino, Rota La montagna italiana. Confini, identità e politiche, edizioni FrancoAngeli, 2013, p. 38. ISBN 9788820440800
- ↑ * Alex Cittadella, Breve storia delle Alpi tra clima e meteorologia, FrancoAngeli, 2019, p. 21 - ISBN 9788891781956;
- Luigi Zanzi, Civiltà alpina, in: Luigi Luca Cavalli - Sforza, Civiltà alpina ed evoluzione umana, Jaca Book, 2012 - ISBN 9788816411746.
- ↑ Edoardo Martinengo, Le Alpi per l'Europa, Editoriale Jaca Book, 1988 - ISBN 9788816950498.
- ↑ Francesco Giordana, La comunicazione del turismo tra immagine, immaginario e immaginazione, Franco Angeli, 2004, p. 64 - ISBN 9788846453730.
- Luca Savoja, La costruzione sociale del turismo, G. Giappichelli, 2005 - ISBN 9788834853672.
- ↑ F. Bartalletti, Prospettive turistiche nelle Alpi, in Politiche per lo sviluppo sostenibile della montagna (curatore Antonio Massarutto), edizioni FrancoAngeli, 2013, p. 108. ISBN 9788846494405
- ↑ Letteratura e sport: per una storia delle Olimpiadi..., edizioni Interlinea, 2006, p. 52. ISBN 9788882125608
- ↑ « Alpi »
- ↑ (fr) François Ribard, À la découverte du Vercors : Parc naturel régional, Glénat, coll. « Topo guides », 2009, pp. 86-87.
- ↑ (fr) Anne Lehoërff, Préhistoires d'Europe : De Néandertal à Vercingétorix, Belin, coll. « Mondes anciens », 2016.
- ↑ (en) Luca Ermini, Christina Olivieri, Ermanno Rizzi, Gianluca De Bellis, Martin B. Richards e Franco Rollo, « Complete Mitochondrial Genome Sequence of the Tyrolean Iceman », Current Biology, vol. 18, n° 21, 2008.
- ↑ (fr) Anu Singh Cundy e Gary Shin, Découvrir la biologie, De Boeck Superieur, 2017, p. 256.