Ans 1800
IstòriaModificar
1800 : eleccion de Thomas Jefferson coma president deis Estats Units.
1802 : signatura dau Tractat d'Amians que permetèt de restablir la patz entre França e lo Reiaume Unit. Lo tèxte prevesiá la restitucion de totei lei conquistas franc deis illas de Trinitat e de Ceilan qu'èran gardadas per lei Britanics. Permetèt tanben de fixar la frontiera entre Brasil e la Guaiana Francesa. Pasmens, la patz demorèt precària car lei dos camps èran pauc desirós d'executar lei clausas de l'acòrdi. De mai, Londres refusèt de reconoisser lei modificacions territòrialas eissidas dei guèrras revolucionàrias en Euròpa. (→ 1803).
1803 : crompa de Loïsiana ai Francés per leis Estats Units d'America. D'efiech, estimant impossible de defendre aqueu territòri còntra lei Britanics, Napoleon Bonaparte ne'n prepausèt la venda au govèrn estatsunidenc qu'acceptèt. Aquò permetèt a Washington de doblar la superficia de son territòri.
1803 : après lo refús de respectar lei clausas dau Tractat d'Amians tant per França que per lo Reiaume Unit, declaracion de guèrra de Londres còntra París. Dins aquò, ges d'operacion vertadiera foguèt organizada car lei Britanics avián pas d'armada e car la marina francesa podiá pas batre leis esquadras anglesas (→ 1805).
1804 : començament de la Guèrra Russopèrsa de 1804-1813 a prepaus de la definicion de la frontiera en Caucàs.
1804 : menaçat per lo sultan de Gobir, lo teologian Osman dan Fodio deguèt quitar la vila. Sa fugida entraïnèt la revòuta dei partisans d'un islam rigorós còntra leis autoritats dei ciutats-estats haussas e la creacion d'un estat teocratic dich Califat de Sokoto. Pasmens, en decembre, sei fòrças foguèron desfachas a la batalha de Tsuntua per lei fòrças coalizadas dei senhors locaus.
1804 : après un plebiscite aisament ganhat, proclamacion de Napoleon Bonaparte coma emperaire dei Francés.
1805 : a partir d'abriu, Londres assaièt de formar una coalicion continentala còntra França. Aprofichant l'inquietud suscitada per lei conquistas francesas dempuei 1792, lei Britanics capitèron d'obtenir l'aliança d'Àustria e de Russia. Pasmens, Napoleon capitèt de susprendre leis Austrians que foguèron esquichats a Ulm e a Austerlitz. Lei Rus capitèron de s'escapar (→ 1807) mai Àustria deguèt abandonar lo combat. Per la Patz de Presborg, Àustria perdiguèt Venècia e deguèt reconoisser lei cambiaments territoriaus eissits dei guèrras revolucionàrias. Pasmens, obtenguèt la separacion dei monarquias francesa e italiana.
1805 : maugrat la desfacha de seis aliats continentaus, lei Britanics capitèron d'anientar la màger part de la flòta francoespanhòla a la batalha de Trafalgar lo 24 d'octòbre (21 naviris destruchs ò capturats, mai de 10 000 marins tuats ò capturats). Aquò permetèt a Londres d'empedir tota ataca dirècta còntra leis Illas Britanicas.
1805-1808 : conquista dei ciutats-estats haussas per Osman dan Fodio.
1806-1807 : après sa revirada de 1805, lo Reiaume Unit capitèt d'organizar una novèla coalicion continentala còntra França a l'entorn de Prússia e de Russia. Dins aquò, mau preparada, l'armada prussiana foguèt anientada ai batalhas d'Iena e d'Auerstaedt (14 d'octòbre de 1806). Puei, lei Francés se dirigiguèron còntra Russia. Après un succès malaisat a Eylau (8 de febrier de 1807), infligiguèron una importanta desfacha a seis adversaris a la batalha de Friedland (14 de junh de 1807). La patz foguèt restablida au Tractat de Tilsit (7 de julhet). Prússia perdiguèt la mitat de son territòri, Alemanha totalament reorganizada per contenter Napoleon e seis aliats, Polonha reformada amb la creacion dau Grand Ducat de Varsòvia mai Russia foguèt ben tractada per lo venceire. Dins aquò, foguèt obligada de s'aliar amb França còntra lei Britanics.
1807 : dins l'Empèri Otoman, reversament dau sultan Selim III per lei janissaris opausats a sei refòrmas e a sa politica de modernizacion de l'Empèri segon de critèris occidentaus (29 de mai). Foguèt remplaçat per Mustafa IV que deguèt faciar divèrsei revòutas.
1808 : dins l'Empèri Otoman, reversament de Mustafa IV per Mahmud II. Mustafa Beiraktar — autor principau dau còp d'estat còntra Mustafa IV — venguèt vizir. Lei dos òmes decidiguèron de contuniar la politica reformatritz de Selim III.
1809 : dins l'espaci haussa, fondacion de Sokoto per Osman dan Fodio. La vila venguèt lo centre d'un califat novèu basat sus una interpretacion rigorista de l'islam.
CulturaModificar
Sciéncias e tecnicasModificar
1800 : premiereis electrolisis d'una solucion d'aiga acidificada per lei cirurgians britanics Anthony Carlisle (1768-1840) e William Nicholson (1753-1815). Dins lo corrent de l'annada, un autre mètge anglés, William Cruikshank (1746-1808) confirmèt l'existéncia d'aqueu fenomèn.
1801 : descubèrta dau premier asteroïde, Ceres, per l'astronòm italian Giuseppe Piazzi de l'Observatòri de Palèrme.
1801 : descubèrta dau raionament ultraviolet per lo fisician alemand Johann Wilhelm Ritter (1776-1810).
1801 : començament d'una tiera d'estudis dau fisician britanic John Dalton (1766-1844) per assaiar de demòstrar la teoria de l'indivisibilitat de la matèria desvolopada per leis Ancians. Per aquò, estudièt la composicion de mèsclas de gas, especialament l'evolucion de sa pression en foncion de la temperatura. Publicats en 1802-1803, aquelei trabalhs anavan en realitat pervenir au contrari e permetre de desvolopar lei premierei teorias atomicas modèrnas.
1802 : descubèrta per azard dau segond asteroïde conegut, Pallas, per l'astronòm alemand Heinrich Olbers après una temptativa mancada per retrobar l'asteroïde Ceres descubèrt l'annada precedenta.
1802 : premiera experiéncia demonstrant lo principi de foncionament d'un acumulator realizada per lo fisician alemand Johann Wilhelm Ritter (1776-1810). D'efiech, capitèt de recargar una pila gràcias a una reaccion quimica. Pasmens, aquela descubèrta trobèt ges d'aplicacion fins a la segonda mitat dau sègle XIX.
1802 : descubèrta de la lèi de Gay-Lussac per Joseph Louis Gay-Lussac (1778-1850). Permetèt d'establir que lo rapòrt P/T es constant a volum constant. Aquela relacion participèt a la definicion dau modèl dau gas perfècte (→ 1834).
1803 : dins lo corrent de son estudi sus la composicion de la matèria, lo fisician britanic John Dalton (1766-1844) inventèt lei premierei notacions simbolicas dei còrs quimics (H, N, C, O, P, S).
1804 : descubèrta dau tresen asteroïde conegut — considerat alora coma la 10en planeta dau Sistèma Solar — per l'astronòm alemand Karl Ludwig Harding. L'objècte novèu foguèt dich Junon.
1804 : descubèrta de Louis Joseph Gay-Lussac qu'establiguèt lo liame entre un volum de gas a una temperatura donada e son volum a 0°C (lèi de Gay-Lussac).
1805 : determinacion de la composicion de l'aiga (un volum d'oxigèn e dos d'idrogèn) per Gay-Lussac (1778-1850) e von Humboldt (1769-1859).
1805 : publicacion per Theodor Grotthuss (1785-1822) de la premiera teoria depintant lei fenomèns de dissociacion entraïnats per l'electrolisi d'una solucion.
1806 : premiera definicion de l'escala dei vents de Beaufort per l'amirau britanic Francis Beaufort (1774-1857). Permetèt d'uniformizar leis indicacions de vent escrichas dins lei rapòrts dei naviris de la flòta e foguèt pauc a pauc adoptada per leis autrei marinas puei per totei lei meteorològs.
1807 : premiera utilizacion dau tèrme energia dins son sens fisic modèrne. Foguèt l'òbra Thomas Young (1773-1829) durant sei trabalhs sus l'estudi de la tension de superficia[1].
1807 : descubèrta dau quatren asteroïde conegut — considerat alora coma la 11a planeta dau Sistèma Solar — per Heinrich Wilhelm Olbers. Segond objècte d'aquela classa trobat per Olbers, foguèt dich Vesta. Olbers expliquèt aquela multiplicacion d'objèctes pichons entre Mart e Jupitèr per la destruccion d'una planeta anciana que foguèt dicha Faetont.
1807 : gràcias ai tecnicas d'electrolisi desvolopadas dempuei 1800, Humphry David (1778-1829) descurbiguèt lo sòdi e lo potassi.
1807 : depaus d'un brevet depintant lo foncionament dau premier motor de combustion intèrne per l'engenhaire soís Isaac de Rivaz (1752-1828). Aquò èra la conclusion d'un trabalh començat en 1804. Pasmens, son motor recebèt pas un succès important car leis engenhaires dau començament dau sègle XIX consideravan lo motor de vapor pus prometeire.
DecèsModificar
- Franz Aepinus, filosòf e fisician alemand.
- Agban, sultan de Sennar.
- Leopold Auenbrugger, mètge austrian.
- John Barber, engenhaire britanic.
- William Cavendish-Bentinck, Premier Ministre dau Reiaume Unit.
- Henry Cort, metallurgista anglés.
- Charles-Augustin de Coulomb, fisician francés.
- Johann Michael Haydn, compositor austrian.
- Joseph Haydn, compositor austrian.
- Mustafa IV, sultan de l'Empèri Otoman.
- Pasquale Paoli, generau e òme politic còrs.
- Mungo Park, explorator escocés.
- Ranfi, sultan de Sennar.
- Daniel Rutherford, quimista, mètge e botanista escocés.
- Selim III, sultan de l'Empèri Otoman.