Ans 1600
IstòriaModificar
1598-1600 : acabament de la guèrra civila japonesa entraïnada per la mòrt de Toyotomi Hideyoshi amb la victòria dau clan Tokugawa. Aquò permetèt a Tokugawa Ieyasu de venir shogun.
1600 : violenta erupcion dau volcan andin Huaynaputina. Probablament l'explosion volcanica istorica pus fòrta en America dau Sud, entraïnèt de trèbols climatics grèus en Euròpa e en China durant plusors annadas.
1601-1603 : famina grèva en Russia.
1601 : premier incendi d'Edo que foguèt totalament destrucha per lo fuòc. Aquò èra lo començament d'una lònga seria de catastròfas similaras (incendis d'Edo).
1602 : en Irlanda, batalha de Kinsale (3 de genier) que veguèt la destruccion dei darrierei fòrças ispanoirlandesas per leis Anglés. Aquò entraïnèt la fin de la Guèrra de Nòu Ans d'Irlanda en despiech de la persisténcia de quauquei guerilhas fins a 1603.
1602 : en America, annexion de Califòrnia per Espanha après una expedicion menada per Sebastián Vizcaíno.
1602 : fondacion de la Companha neerlandesa deis Índias orientalas (Vereenigde Ooste Indishe Compagnie, VOC) a l'iniciativa de Johan van Oldenbarnevelt. Obtenguèt una carta que li donèt lo monopòli dau comèrci dins l'Ocean Indian — especialament aqueu deis espècias — e lo drech d'i tractar amb leis estats locaus, d'i menar de guèrras, d'i levar de tropas e de naviris marchands ò militars e d'i bastir dei fortificacions. Aquò venguèt un element major dau colonialisme neerlandés dins la region e un factor important dau desvolopament economic e comerciau dei Províncias Unidas.
1602 : dins l'Ocean Indian, desbarcament dau navegaire Joris van Spilbergen en Ceilan onte concluguèt divèrseis acòrdis amb lo rèi de Kandy.
1602 : pèrda de l'illa de Bahrayn per lei Portugués.
1602 : aliança entre Espanha e Pèrsia en vista d'una guèrra còntra l'Empèri Otoman.
1603 : installacion de l'adminstracion dau Shogunat [[Tokugawa dins lo vilatge d'Edo (que vendrà Tòquio en 1868). Kyoto demorèt oficialament la capitala e la residéncia de l'emperaire mai Edo mai son ròtle politic foguèt desenant limitat.
1603-1604 : en Etiopia, còp d'Estat de Za Dengel que capitèt de prendre lo poder. Pasmens, sei posicions religiosas (conversion au catolicisme...) entraïnèt son excomunicacion e son reversament. L'èx-negus Yaqob foguèt restablit mai deguèt faciar lei partisans de son cosin Susenyos sostenguts per leis Oròmos (→ 1607).
1605 : dins l'Empèri Mogòl, mòrt de l'emperaire Akbar que foguèt remplaçat per son fiu Jahangir.
1607-1608 : en Etiopia, victòria dau pretendent Susenyos que capitèt de tuar lo negus Yaqob a la batalha de Gol (10 de març). Pasmens, lo sobeiran novèu deguèt rapidament se preocupar de la situacion au sud d'Etiopia onte lei nomadas oròmos èran a atacar. Puei, una revòuta aguèt luòc au nòrd. Après de combats saunós, Susenyos capitèt finalament d'estabilizar son poder e de restablir la patz.
1609 : dubertura dau pòrt de Hirado, situat au sud-oèst de l'archipèu, au comèrci amb leis Olandés (→ 1616).
CulturaModificar
Sciéncias e tecnicasModificar
1600 : condamnat per eresia, Giordano Bruno foguèt cremat per la Glèisa a Roma (17 de febrier).
1600 : publicacion de De Magnete, Magneticisque Corporibus, et de Magno Magnete Tellure (en occitan Dau magnetisme e dei còrs magnetics, e dau Grand Aimat Tèrra) dau sabent anglés William Gilbert (1544-1603). I reprenguèt d'estudis pus ancians sus lei fenomèns d'aimantacion (Tales de Milet, Plini lo Vièlh...) conjugats ai sieunas observacions per escriure lo premier tractat coerent sus lo magnetisme. I depintèt lei reglas d'atraccion e de repulsion deis aimants, l'aimantacion d'un barron de fèrre dins un camp magnetic e l'influéncia de la calor sus lo magnetisme de fèrre. I inventèt tanben lo tèrme electricitat.
1604 : observacion d'una supernova dins la constellacion d'Ophiuchus (SN 1604). Fòrça estudiada per Johannes Kepler (1571-1630) e per mai d'un astronòm europèu, ajudèt de refutar l'ipotèsi dau cèu immudable eiretada de l'Antiquitat e de l'Edat Mejana. De mai, Kepler realizèt un traçat relativament precís de sa luminositat en foncion dau temps.
1604 : observacion dau ròtle positiu de certanei agrums (arange, citron) dins la prevencion de l'escorbut per lo mètge e marin francés François Martin.
1606 : fin dau calcul de l'orbita de Mart menada dempuei 1600 per Johannes Kepler que descurbiguèt la natura eliptica deis orbitas dei planetas (premiera lèi de Kepler). Aquò foguèt una rompedura majora dins l'istòria de l'astronomia e de la fisica en causa de sei consequéncias importantas sus lo desvolopament de la mecanica.
1609 : utilizacion de la premiera luneta astronomica, concebuda a partir d'un modèl de concepcion olandesa, per Galileo Galilei (1564-1642). Li permetèt de menar rapidament una tiera d'observacions fòrça importantas (observacion dau sistèma de Jupitèr, deis anèus de Saturne[1] ò deis estèlas de la Via Lactèa).
1609 : publicacion per Johannes Kepler dei doas premierei lèis que portan son nom dins Astronomia nova (en occitan Astronomia novèla).
DecèsModificar
- Abd al-Qadir II, sultan de Sennar.
- Akbar, emperaire mogòl.
- Andrea Cesalpino, naturalista, filosòf e mètge italian.
- François Viète, matematician francés.
- Giordano Bruno, filosòf italian.
- Joan Nicot, diplomata francés.
- Tycho Brahe, astronòm danés.
- Unsa Ièr, sultan de Sennar.
- William Gilbert, sabent anglés.