Alps
![]() |
Aqueste article es pas acabat. Es en fasa d'escritura o de reestructuracion importanta.
|

Los Alps o los Aups (en italian Alpi, en alemand Alpen, en eslovèn Alpe, en francoprovençal e en francés Alpes, en friolan Alps) son una granda chaena de montanhas de l'Euròpa centreoccidentala que s'espandís d'Occitània a l'oèst fins a Eslovènia e Àustria a l'èst, en formant un arc. Los estats seguents cuerbon los Alps: França, Itàlia, Soïssa, Liechtenstein, Àustria, Alemanha e Eslovènia.


Los Alps culminan a 4807 m au Mont Blanc, en Savòia, a la frontiera francoitaliana.
La partia occitana dels Alps constituís los Alps dau Sud o Alps Occitans: aqueles tenon un pendís oèst, la Gavotina (dins l'estat francés) e un pendís èst, las Valadas Occitanas (dins l'estat italian).
Lo gentilici es alpenc -a o aupenc -a (tanben s'auvís alpin -a o aupin -a).
Per nombroses aspèctes, los Alps tenon una importància considerabla en Euròpa: especialament als nivèls geografic, istoric, cultural e natural; la natura alpenca se caracteriza per un environament non contaminats, protegits per de condicions geograficas per una proteccion aboriva; lo primièr pargue nacional europèu foguèt creat dins los Alps soísses en 1914 [1] e França e Itàlia an sos pus ancians pargues nacionals dins los Alps; detz e set sites alpencs apertenon al patrimòni mondial, quatre per de critèris naturals e tretze per de critèris culturals.
La region alpenca a una populacion de 14 milions d'abitants [2] e una fòrta identitat culturala, que despassa sovent las frontièras nacionalaes; òm pòt d'efieit parlar de "civilizacion alpenca", e de "cultura alpenca"[3]. Al nivèl economic, los Alps presentan fòrça elements d'omogeneïtat; dins los vilatges alpencs de cada nacion, la cultura tradicionala de l'agricultura de montanha, la produccion laitièra e formatgièra e lo trabalh de la fusta son florissents [4], emai que l'industria toristica, que comencèt de se desvolopar al començament del sègle XX, siá venguda uèi l'activitat economica dominanta dins una granda partida del territòri alpenc[5]. Las belesas naturalas remarcablas dels Alps son d'efeit la destinacion d'un flús toristic considerable : cada an 120 milions de visitors s'i rendon [6].
Los Alps son tanben lo territòri de predileccion pels espòrts d'ivèrn en Euròpa, per pròva detz edicions dels Jòcs Olimpics d'ivèrn, de las vint-e tres jogadas en total, se tenguèron dins los Alps soïsses, franceses, italians, austriacs e alemands [7].
GeografiaModificar
Geologia e morfologiaModificar
La formacion deis Aups es la consequéncia de la convergéncia dei placas tectonicas eurasiana e africana. Aqueu fenomèn comencèt durant lo Jurassic (201-145 Ma) e contunia a l'ora d'ara. Es responsable de la disparicion de l'ocean Tetis, que sei vestigis forman uei la Mar Mediterranèa, e de la formacion de la màger part dei cadenas de montanhas situadas dins l'aisse Aups-Imalaia. Aquelei desplaçaments traion de tèrratrems frequents, generalament febles car la velocitat de desplaçament dei placas dins la region es febla. Pasmens, leis Aups conoisson una creissença rapida, fins a 2,5 mm/an en certaneis endrechs, en causa de la disparicion dei glaciers que demenisson la pression exercida sus lei ròcas e de movements litosferics prefonds que favorizan la montada de materiaus vèrs la superficia terrèstra[8].
L'ensemble dau sistèma montanhós s'estend sus una longor de 1 200 a 1 300 km. A una forma d'arc que passa per l'èst d'Occitània, Savòia, Soïssa, lo nòrd d'Itàlia, lo sud d'Alemanha, Àustria e l'oèst d'Eslovènia[9]. Sa largor varia de 100 a 250 km. Es pus importanta entre Itàlia e Alemanha e pus febla entre Occitània e Itàlia. Lo sistèma es enviroutat per tres fluvis (Danubi au nòrd, Pò au sud e Ròse a l'oèst) qu'an cavat de vaus que constituïsson d'aisses de comunicacion importants. Pasmens, existís tanben de còls permetent lo passatge dei montanhas. Se situan generalament a 2 000 m e lei passatges pus bas e pus aisats d'accès son generalament venguts de rotas importantas dempuei l'Antiquitat (Brenner, Montginebre...).
L'arc montanhós eu meteis es generalament devesit entre tres ò quatre seccions principalas. A l'oèst, se tròban leis Aups Occidentaus que van de la Mar Mediterranèa a la region de Valés. Aqueu tròç assosta lei cimas pus autas coma lo Mont Blanc (4 808 m[10]), la poncha Dufour (4 634 m[11]), Weisshorn (4 506 m) e Cervin (4 478 m). Au centre, de Valés ai Grisons, se tròban leis Aups Centraus que son egalament una region relativament amb plusors cimas de mai de 4 000 m. Enfin, a l'èst, se tròban leis Aups Orientaus e Mediridionaus que forman un sistèma montanhós larg mai mens aut que lei doas autrei partidas.
ClimaModificar
Lo clima aupencModificar
Lo clima despend largament de l'altitud e dau pendís. Dins lei zònas d'altitud, s'impausa un clima montanhòl caracterizat per de temperaturas frejas e de precipitacions sovent pus importants que dins lei plans vesins amb una part importanta sota forma de nèu. Lei geladas son fòrça frequentas e lei desplaçaments pòdon èsser complicats durant la sason freja. Dins lei zònas encara pus autas, lo freg es permanent amb la preséncia de glaciers e de condicions similaras a un clima polar.
Dins lei regions pus bassas, es possible de destriar dos cas principaus. Au nòrd a l'èst, leis influéncias continentalas son marcadas, çò qu'entraïna de precipitacions generalament superioras a 1 000 mm annuaus e una amplitud termica importanta entre l'estiu e l'ivèrn. A l'oèst, lo clima es mai influenciat per l'Ocean Atlantic e lei precipitacions son pus regularas durant l'annada. Au sud, leis efiechs de la Mar Mediterranèa traion d'ivèrns leugierament mens fregs amb de tombadas de nèu pus feblas que dins lo nòrd. Lei precipitacions pòdon prendre un aspècte chavanós.
L'influéncia deis Aups sus lo clima europèuModificar
Leis Aups an una influéncia importanta sus lo clima europèu car son altitud e sa longor permèton la mesa en plaça d'una barriera fisica sufisenta per crear un nòrd pus umid e un sud pus eissuch[12]. De mai, leis Aups participan a la mesa en plaça de fenomèns caracteristics dau clima de l'Euròpa Occidentala. Per exemple, quand un anticiclòn se raprocha dei còstas atlanticas, entraïnan la formacion d'un important corrent d'aire en rotacion orària qu'expulsa lei massas d'aire nòrd-italianas vèrs la Mediterranèa entraïnant la formacion d'una depression dins lo Golf de Gènoa e la formacion de mistrau e de tramontana en Occitània. Quand una depression arriba dempuei l'ocean, es l'efiech opausat qu'es observat. I a formacion d'un anticiclòn en Mediterranèa e una aumentacion de l'intensitat dei tempèstas dins lo rèsta de l'Euròpa Occidentala.
Leis efiechs dau rescaufament climaticModificar
Leis efiechs dau rescaufament climatic son importants dins leis Aups amb de consequéncias grèvas sus lei ressorsas aqüifèras que demenisson pauc a pauc. La causa d'aqueu fenomèn es la demeniccion dei precipitacions solidas (nèu...) e la fonda lenta dei glaciers. Dins lei dos cas, i a reduccion de la quantitat d'aiga blocada dins lei montanhas pendent la sason freja. Òr, a la prima, la fonda progressiva de la nèu permet una alimentacion pus regulara dei ribieras. Quant ai glaciers, son una fònt importanta d'aiga durant lei periòdes eissuchs. A l'ora d'ara, l'evolucion dei glaciers es fòrça inquietanta car la pèrda de volum es estimada entre 30 e 70 % per lo periòde 1850-2050.
En mai dei questions regardant l'alimentacion en aiga potabla de certanei vaus, la disparicion dei glaciers e dei sòus gelats favoriza tanben l'erosion dei montanhas. D'efiech, leis estructuras destabilizadas per la disparicion dei glaç que mantenián la ròca pòdon s'afondrar. Per exemple, es lo cas de la region dau Pizzo Cengalo, una montanha situada lòng de la frontiera entre Itàlia e Soïssa, onte plusors derrunadas son estadas observadas dempuei 2011.
DemografiaModificar
Dins leis ans 2000, l'espaci aupenc èra poblat per 13 milions de personas installats dins uech Estats[13]. La màger part viviá en Itàlia (30,1 %) e en Àustria (23,9%) mai França (18 %), Soïssa (12,8 %) e Alemanha (10,1 %) representavan de parts importantas de la populacion aupenca. La densitat de populacion mejana èra de 68 ab/km² mai, dins lei fachs, i a de variacions importantas amb una concentracion deis estatjants dins lei vaus. Lei vilas pus importantas dirèctament implantadas dins lei zònas montanhosas son Grenòble (450 000 abitants) e Innsbruck (130 000 abitants). Pasmens, l'espaci aupenc es enviroutat d'aglomeracions aguent una influéncia internacionala coma Munic au nòrd, Milan e Turin au sud e Viena a l'èst.
LengasModificar
ReligionModificar
IstòriaModificar
De la Preïstòria a l'integracion deis Aups dins l'Empèri RomanModificar
Un premier poblament dei regions aupencas aguèt luòc entre lei periòdes glaciaris de Riss e de Würm amb l'installacion de populacions neandertalianas. La preséncia de caça e de peirard en quantitats importantas èra probablament la causa d'aquelei migracions en direccion dei montanhas[14]. L'arribada d’Homo sapiens dins la region se debanèt après lo darrier periòde glaciari, totjorn en seguissent la caça. L'agricultura e lo norrigatge se desvolopèron a partir dau millenari VI avC. La societat neolitica aupenca es ben coneguda per lei periòdes 4000-2400 avC, 1900-1500 avC e 1050-800 avC que son caracterizats per un abitat lacustre installat dins d'endrechs palunencs favorables a la conservacion dei vestigis[15]. Leis epòcas intermediàrias, marcadas per de cambiaments climatics qu'entraïnèron l'abandon dei vilatges lacustres, son mens ben conegudas. Pasmens, leis elements descubèrts mòstran una integracion dins l'espaci aupenc dins lei rets marchands continentaus. La momia d'Ötzi, datada de 3200 avC[16], mòstra un mestritge de la fabricacion d'objèctes de coire[17]. La metallurgia dau bronze apareguèt dins leis Aups entre 3000 e 2500 avC.
Entre lei sègles VI e III avC, de populacions cèltas e celtoliguras s'installèron dins la region que gardèt un ròtle de crosiera marchanda. Entre 35 e 6 avC, lei Romans conquistèron l'ensemble de l'espaci aupenc. Aquò permetèt la construccion de rotas romanas. Desenant politicament unificadas per Roma, lei pòbles aupencs s'integrèron a la vida de l'Empèri. De colonias e de vilas novèlas foguèron, fondadas lòng dei rotas, son a l'origina de plusors vilas actualas[18].
De l'Edat Mejana ai Temps ModèrnesModificar
Après la casuda de l'Empèri Roman d'Occident, l'airau politic aupenc se fragmentèt tornarmai a l'entorn de centres regionaus relativament autonòms. Pasmens, a l'opausat, lo cristianisme, la creacion de diocèsis e la fondacion de monastèris, a partir dau sègle IV, permetèron de mantenir una certana unitat. Facilitèron tanben la conversion deis abitants au cristianisme[19].
Au nivèu politic, la conquista deis Aups per lei Carolingians menèt a la formacion d'un poder imperiau que venguèt lo senhor mai ò mens nominau dei senhors e evesques regionaus. Se la feudalitat se generalizèt dins lei montanhas a partir dei sègles IX e X, l'interès estrategic dei còls entre Alemanha e Itàlia suscitèt d'intervencions militaras per securizar lei rotas. De mai, l'importància d'aquelei rotas permetèt de provesir lei ressorsas a l'emergéncia de dinastias poderosas coma l'Ostau d'Absborg ò l'Ostau de Savòia. A la fin dau sègle XIII, se fau pereu nòtar lo començament de la formacion de la Confederacion Elvetica.
A partir de la fin de l'Edat Mejana, l'espaci aupenc venguèt de luchas entre lei doas poissanças de l'epòca, França e leis Estats Absborg. En particular, de 1494 a 1559, lo contraròtle d'Itàlia foguèt l'objècte de plusors guèrras. Aquelei combats aguèron mai d'una consequéncia per l'espaci aupenc. A l'èst, França gardèt la possession de Daufinat e de Provença, çò que prefigura la mesa en plaça de la frontiera francoitaliana actuala. Au nòrd-èst, la Confederacion Elvetica mantenguèt son independéncia e obtenguèt lo contraròtle d'un territòri similar a son territòri actuau. Menaçat per l'expansionisme francés, lo Ducat de Savòia comencèt d'orientar seis interès en Itàlia. Enfin, leis Absborg ocupèron la màger part de la mitat orientala deis Aups. Lo limit entre Absborg d'Espanha e Absborg d'Àustria seguiguèt mai ò mens lo limit entre espacis germanic e latin.
Lo periòde contemporanèuModificar
A partir dau sègle XVI, lei sabents europèus comencèron de s'interessar ais Aups e, pus generalament, a la geologia. Aquel interès aumentèt encara au sègle XVIII amb la multiplicacion dei racòntes de viatge e, mai que mai, amb la naissença de l'alpinisme (premiera ascension dau Mont Blanc en 1786[20]). Durant lo sègle XIX, la conquista deis autrei cimas pus autas se debanèt dins lo quadre dau « nacionalisme scientific »[21]. De mai, en causa d'aquela importància scientifica e simbolica, plusors cadenas de montanhas descubèrtas durant lo periòde coloniau foguèron dichas « Aups » en Asia, en Oceania e en America[22].
Au sègle XIX, lo desvolopament dau nacionalisme aguèt tanben per consequéncia de menar a la formacion d'Itàlia. Après plusors guèrras, lei frontieras aupencas actualas foguèron definidas après la Premiera Guèrra Mondiala[23]. Aqueu periòde veguèt lo passatge definitiu de la dinastia de Savòia en Itàlia durant lo procès d'unificacion d'Itàlia menat dins leis ans 1860. La conquista dei regions pobladas per « d'italofòns » foguèt un deis aisses majors de la politica de Roma e entraïnèt de combats importants dins la region aupenca en 1915-1918. En parallèl, lei zònas ruralas dei montanhas foguèron pauc a pauc tocadas per l'exòde rurau causat per l'industrializacion dei regions vesinas (Soïssa, vau de Pò, Baviera, Provença...).
Occitània e leis AupsModificar
Una barriera fisica e una zòna de cambiModificar
La mesa en plaça de la frontiera francoitalianaModificar
Las Valadas OccitanasModificar
EconomiaModificar
Ecologia e pollucionModificar
Fauna e flòraModificar
Efiechs dau rescaufament climatic e pollucionModificar
AnnèxasModificar
Liames intèrnesModificar
BibliografiaModificar
Nòtas e referénciasModificar
- ↑ Lo pargue en question es lo Pargue Nacional Soís. Aree protette.
- ↑ Ferlaino, Rota La montagna italiana. Confini, identità e politiche, edizioni FrancoAngeli, 2013, p. 38. ISBN 9788820440800
- ↑ * Alex Cittadella, Breve storia delle Alpi tra clima e meteorologia, FrancoAngeli, 2019, p. 21 - ISBN 9788891781956;
- Luigi Zanzi, Civiltà alpina, in: Luigi Luca Cavalli - Sforza, Civiltà alpina ed evoluzione umana, Jaca Book, 2012 - ISBN 9788816411746.
- ↑ Edoardo Martinengo, Le Alpi per l'Europa, Editoriale Jaca Book, 1988 - ISBN 9788816950498.
- ↑ Francesco Giordana, La comunicazione del turismo tra immagine, immaginario e immaginazione, Franco Angeli, 2004, p. 64 - ISBN 9788846453730.
- Luca Savoja, La costruzione sociale del turismo, G. Giappichelli, 2005 - ISBN 9788834853672.
- ↑ F. Bartalletti, Prospettive turistiche nelle Alpi, in Politiche per lo sviluppo sostenibile della montagna (curatore Antonio Massarutto), edizioni FrancoAngeli, 2013, p. 108. ISBN 9788846494405
- ↑ Letteratura e sport: per una storia delle Olimpiadi..., edizioni Interlinea, 2006, p. 52. ISBN 9788882125608
- ↑ (fr) Jean-Mathieu Nocquet, Christian Sue, Andrea Walpersdorf, Trong Tran, Nicole Lenôtre, et al., « Les Alpes montent... un paradoxe tectonique », RESIF, julhet de 2017, pp. 5-6.
- ↑ Geologicament, lei ramificacions pus orientalas deis Aups arriban dins lei regions occidentalas d'Ongria. Pasmens, an pas l'aspècte de montanhas.
- ↑ En foncion de l'espessor dei jaç de glaç a la cima, aquela altitud pòu variar entre 4 806 e 4 811 m dins leis obratges de referéncia.
- ↑ En foncion de l'espessor dei jaç de glaç a la cima, aquela altitud pòu variar entre 4 634 e 4 635 m dins leis obratges de referéncia.
- ↑ (fr) Claude Meyzenq, « À propos de la limite Alpes du Nord - Alpes du Sud. Limites, pays de marge et organisation spatiale en montagne, évolution des concepts », Revue de Géographie Alpine, vol. 72, n° 2, 1984, pp. 241–251.
- ↑ Valor donada per la Convencion Aupenca en 2007.
- ↑ (fr) François Ribard, À la découverte du Vercors : Parc naturel régional, Glénat, coll. « Topo guides », 2009, pp. 86-87.
- ↑ (fr) Anne Lehoërff, Préhistoires d'Europe : De Néandertal à Vercingétorix, Belin, coll. « Mondes anciens », 2016.
- ↑ (en) Luca Ermini, Christina Olivieri, Ermanno Rizzi, Gianluca De Bellis, Martin B. Richards e Franco Rollo, « Complete Mitochondrial Genome Sequence of the Tyrolean Iceman », Current Biology, vol. 18, n° 21, 2008.
- ↑ (fr) Anu Singh Cundy e Gary Shin, Découvrir la biologie, De Boeck Superieur, 2017, p. 256.
- ↑ Per exemple, en Occitània, es lo cas de Gap.
- ↑ (de) Hubert Jedin e Jochen Martin (dir.), Atlas zur Kirchengeschichte. Die christlichen Kirchen in Geschichte und Gegenwart, Herder, 2004.
- ↑ (fr) A. Den Doolard, Le Vainqueur du mont Blanc, Édition Albin Michel, 1950.
- ↑ (fr) Charles Durier, Le Mont-Blanc, La Fontaine de Siloé, 2001.
- ↑ (fr) Bernard Debarbieux, « La nomination au service de la territorialisation. Réflexions sur l'usage des termes « alpe » et « montagne », in Le Monde alpin et rhodaien, vol. 25, 1997, pp. 227-241.
- ↑ Quauquei modificacions menoras aguèron luòc lòng de la frontiera francoitaliana en 1945. Destinadas a facilitar la defensa dau territòri francés, an pas entraïnat de transformacions importantas.