Alps

Tièra de 1000 articles que totas las Wikipèdias deurián aver.

Pels articles omonims, vejatz Aups (omonimia).

Los Alps o los Aups (en italian Alpi, en alemand Alpen, en eslovèn Alpe, en francoprovençal e en francés Alpes, en friolan Alps) son una granda chaena de montanhas de l'Euròpa centreoccidentala que s'espandís d'Occitània a l'oèst fins a Eslovènia e Àustria a l'èst, en formant un arc. Los estats seguents cuerbon los Alps: França, Itàlia, Soïssa, Liechtenstein, Àustria, Alemanha e Eslovènia.

Mapa en relèu dels Alps

La vila de Briançon, dins los Alps Occitans (Gavotina)

Lo vilatge e l'estacion d'espòrts d'ivèrn de Sestrieras, dins los Alps Occitans (Valadas Occitanas)

Lo vilatge de Sant Estève de Tiniá, dins los Alps Occitans (Gavotina e Comtat de Niça)

Los Alps d'Allgäu, en Alemanha

Los Karawanken, en Eslovènia

Los Alps culminan a 4807 m au Mont Blanc, en Savòia, a la frontiera francoitaliana.

La partia occitana dels Alps constituís los Alps dau Sud o Alps Occitans: aqueles tenon un pendís oèst, la Gavotina (dins l'estat francés) e un pendís èst, las Valadas Occitanas (dins l'estat italian).

Lo gentilici es alpenc -a o aupenc -a (tanben s'auvís alpin -a o aupin -a).

Per nombroses aspèctes, los Alps tenon una importància considerabla en Euròpa: especialament als nivèls geografic, istoric, cultural e natural; la natura alpenca se caracteriza per un environament non contaminats, protegits per de condicions geograficas per una proteccion aboriva; lo primièr pargue nacional europèu foguèt creat dins los Alps soísses en 1914 e França e Itàlia an sos pus ancians pargues nacionals dins los Alps; detz e set sites alpencs apertenon al patrimòni mondial, quatre per de critèris naturals e tretze per de critèris culturals.

La region alpenca a una populacion de 14 milions d'abitants e una fòrta identitat culturala, que despassa sovent las frontièras nacionalaes; òm pòt d'efieit parlar de "civilizacion alpenca", e de "cultura alpenca". Al nivèl economic, los Alps presentan fòrça elements d'omogeneïtat; dins los vilatges alpencs de cada nacion, la cultura tradicionala de l'agricultura de montanha, la produccion laitièra e formatgièra e lo trabalh de la fusta son florissents , emai que l'industria toristica, que comencèt de se desvolopar al començament del sègle XX, siá venguda uèi l'activitat economica dominanta dins una granda partida del territòri alpenc. Las belesas naturalas remarcablas dels Alps son d'efeit la destinacion d'un flús toristic considerable : cada an 120 milions de visitors s'i rendon .

Los Alps son tanben lo territòri de predileccion pels espòrts d'ivèrn en Euròpa, per pròva detz edicions dels Jòcs Olimpics d'ivèrn, de las vint-e tres jogadas en total, se tenguèron dins los Alps soïsses, franceses, italians, autriacs e alemands .

Geografia

L'ensemble del sistèma montanhós s'estend sus aperaquí 1 300 km, formant un arc entre lo nòrd d'Itàlia, lo sud-èst de França, lo sud de Soïssa, Liechtenstein, lo sud d'Alemanha, Àustria e l'oèst de Slovènia, qu'atenh amb sas ramificacions extrèmas l'oèst de Ongria. Entre Verona e Munic, los Alps atenhon sa largor maximala (aperaquí 250 km), mentre que dins la part sud-oèst, atenhon lo minimum (la cadena entre Saluças e Grenòble mesura aperaquí 120 km de larg). L'arc alpenc italian a 3 grandas arcas concavas près de Coni, Varèse e Udine e una part convèxe près de Verona. Los Alps del Nòrd son pus linears, amb un sol arc près de Genèva.