Sègle XIII
IstòriaModificar
v. 1200 : dins la vau de Cusco, formacion de la dinastia que fondèt l'Empèri Inca quauquei decennis pus tard. Dins lo rèsta de l'America Precolombiana, lo Reiaume Chimú comencèt una politca d'expansionisme militar[1].
1201-1206 : començament d'una guèrra novèla entre França e Anglatèrra. Permetèt au rèi Felip II de França de conquistar Normandia e Peitieus.
1202 : començament de la Quatrena Crosada que concentrèt sei fòrças a Venècia. Pasmens, lei Crosats podián pas pagar l'utilizacion de la flòta veneciana. En cambi dau sostèn dei naviris de la Republica, lo dòga Enrico Dandolo demandèt l'ajuda dei Crosats per reconquistar lo pòrt de Zara, una vila crestiana tenguda per Ongria. Aquò entraïnèt l'abandon de l'expedicion per plusors chivaliers. Lo rèsta e lei Venecians foguèron excomunicats per lo papa après lo pilhatge de Zara.
1203-1204 : après lo pilhatge de Zara, perseguida de la Quatrena Crosada vèrs Constantinòble. Aprofichant de conflictes de succession entre lei diferenteis emperaires de la dinastia deis Ange, prenguèron la capitala de l'Empèri Bizantin e la pilhèron. Puei, lei venceires se partejèron la màger part dau territòri bizantin per i fondar d'estats crosats. De son caire, Venècia recebèt leis illas de la Mar Egèa. Per lei Bizantins, maugrat la formacion de divèrsei principats que permetèron la reconstitucion de l'Empèri (Desporat d'Epira, Empèri de Nicèa...), aquela desfacha marquèt lo començament dau declin definitiu.
1205-1207 : guèrra entre lei Bizantins retirats dins la vila de Nicèa e divèrsei princes crosats, bizantins e turcs. Capitèron finalament d'establir sei posicions dins la region e d'estabilizar lo territòri de l'Empèri de Nicèa.
1206 : en Mongolia, acabament dei guèrras d'unificacion dei diferentei tribüs mongòlas menadas per lo cap Temudjin. Foguèt proclamat Genghis Khan per l'assemblada dei clans.
1206 : aprofichant lo declin de la poissança samanida, lo governador de Lahore, Qutb ud Din Aibak venguèt independent e fondèt lo Sultanat de Delhi.
.svg){kind=small}
1206-1207 : en Occitània Centrala, multiplicacion deis accions de legats pontificaus e de monges catolics còntra lo catarisme. Pasmens, en causa de l'abséncia de reaccion deis autoritats localas, poguèron gaire demenir l'influéncia de la Glèisa Catara. En 1207, lo legat Pèire de Castelnòu excomuniquèt Ramon VI de Tolosa e prononcièt l'interdich sus sei territòris (→ 1208).
1207 : somission de plusors tribüs quirguizas de la region dau Lac Baikal a l'autoritat de Genghis Khan[2]. En parallèl, lei Mongòls comencèron d'incursions còntra l'Empèri Tangut.
1208 : a l'eissida de negociacions sus la question catara entre lo còmte de Tolosa e lei legats pontificaus, assassinat dau legat Pèire de Castelnòu per un chivalier occitan. Aquò entraïnèt l'apèu a la Crosada (« En avans ! Chivaliers dau Crist ! En avans recrus coratjós de l'armada crestiana ! Que lo crit universau de dolor de la Glèisa Santa vos entraïna !... ») còntra lei catars e sei protectors (→ 1209).
1209 : en despiech de son ostilitat au projècte, Felip II de França autorizèt l'organizacion d'una crosada còntra lei catars. L'expedicion ataquèt lo domeni Trencavel e prenguèt Besièrs e Carcassona sensa dificultat. Lo vescòmte Ramon Rogièr Trencavèl foguèt assassinat e sei tèrras donadas a Simon IV de Montfòrt que venguèt lo cap principau dei Crosats.
1209 : somission deis Oigors a Genghis Khan. Relativament avançats a respècte deis autrei pòbles nomadas, leis Oigors anavan tenir un ròtle major dins l'organizacion e l'estructuracion de l'Empèri Mongòl.
1209-1210 : ataca generala de l'Empèri Tangut per lei Mongòls de Genghis Khan. Durament batuts, lei Tanguts acceptèron de venir vassaus dau khan.
1210 : après son succès de l'an precedent, lei Crosats de Simon IV de Montfòrt ataquèron e prenguèron lei fortalesas dei vassaus principaus de Ramon Rogièr Trencavèl (Tèrme, Menèrba..). Someteguèron ansin totalament sei fèus e i chaplèron lei catars capturats.
1211 : en Anatolia Occidentala, un ensemble complèx de combats entre Latins, Bizantins de Nicèa e Seldjokids de Rum s'acabèt per una demenicion de la poissança turca dins la region.
1211-1212 : en China Septentrionala, ataca dei Mongòls de Genghis Khan còntra l'Empèri Jin. Fòrça violenta (chaples, destruccion dei vilas e zònas agricòlas...), la campanha s'acabèt en causa de la bleçadura de Genghis Khan per una sageta (→ 1213).
1211-1213 : après aver ben establit sei posicions dins lei domenis Trencavel, lei Crosats de Simon de Montfòrt comencèron d'atacar lo Comtat de Tolosa per isolar sa capitala. Maugrat l'intrada en guèrra dau Comtat de Fois, lei Tolosencs foguèron obligats de demandar la proteccion dau rèi Jaume II d'Aragon. Pasmens, aquò empediguèt la perseguida de la Crosada qu'esquichèt pas la coalicion occitanoaragonesa a la batalha de Murèth (1213). Aqueu combat veguèt tanben la mòrt dau rèi d'Aragon e marquèt la fin de la premiera partida de la Crosada deis Albigés.
1212 : dins l'estèpa, lei Khitans reconoguèron la senhoriá dei Mongòls. Aquò foguèt un eveniment important per la formacion de l'Empèri Mongòl car aqueu pòble aviá un mestritge important de la construccion d'armas de sètge. Ansin, leis armadas de Genghis Khan poguèron desenant menar de sètges pus eficaç còntra leis estats sedentaris[3].
1212 : gràcias a la somission dei Jurchens, lei Mongòls prenguèron lo contraròtle de Manchoria.
1212 : dins la Peninsula Iberica, grèva desfacha deis Almohades a la batalha de Las Navas de Tolosa còntra una coalicion d'estats crestians. Entraïnèt l'afondrament de la poissança militara musulmana dins la region.
1213-1214 : represa de l'invasion mongòla de l'Empèri Jin. En despiech de quauquei succès defensius, lei Jin foguèron obligats d'acceptar lo pagament d'un important tribut per obtenir lo retirament de seis adversaris (→ 1215).
1213-1214 : guèrra novèla entre França e Anglatèrra (sostenguda per Flandra e per lo Sant Empèri). L'armada francesa bateguèt durament seis adversaris ai batalhas de La Roche-aux-Moines e de Bouvines e poguèt confiscar plusors fèus rebèls. De son caire, seis adversaris deguèron faciar de trèbols intèrnes grèus.
1214 : conquista d'una partida dau litorau de la Mar Negra per l'Empèri de Nicèa.
.jpg)
1215 : afeblit per sei desfachas de 1214, lo rèi Joan Ièr d'Anglatèrra foguèt obligat d'adoptar la Magna Carta. Aqueu tèxte limitava l'arbitrari reiau e assegurava lo drech a la libertat individuala ò lo contraròtle de l'impòst per lo Grand Conseu dau Reiaume. Dins aquò, lo rèi assaièt de retirar son tèxte e lei barons anglés prepausèron alora la corona dau reiaume au Loís de França (→ 1216).
1215 : sancionant la desfacha tolosenca, lo concili de Latran donèt la quasi totalitat dei fèus dau còmte Ramon VI de Tolosa a Simon de Montfòrt. Lo venceire s'installèt a Tolosa e aviá juridicament ganhat la guèrra. Pasmens, son autoritat èra totjorn pas reconeguda per la populacion, per lei faidits e — pus important — per lei còmtes de Fois e de Tolosa (→ 1216).
1215-1216 : represa de la guèrra entre lei Mongòls e l'Empèri Jin. Leis envaïsseires prenguèron e pilhèron Pequin mai se turtèron a una resisténcia acarnada. Per la rompre, deguèron començar lo chaple sistematic de la populacion (→ 1217).
1216 : en Mesopotamia, combats entre lei tropas dau Califat Abbassida e aquelei dau Sultanat de Khwarezm. En dificultat, leis Abbassidas capitèron de resistir gràcias ais atacas organizadas per Genghis Khan en Asia Centrala.
1216 : en Anglatèrra, mòrt dau rèi Joan. Sei vassaus reconoguèron alora son fiu coma successor e arrestèron de sostenir lo Loís de França. En cambi d'una indemnitat importanta, aqueu darrier renoncièt a la corona anglesa.
1217 : revirada d'una revòuta dei Naimans còntra Genghis Khan menada per lo cap Kuchlug. Aquò permetèt a Genghis Khan de sometre lei Karakitans qu'acceptèron aisament sa dominacion en causa de sa politica de tolerància religiosa.
1217-1223 : en China, demenicion de l'intensitat dei combats entre Mongòls e Jin car Genghis Khan comencèt de s'interessar a l'Asia Centrala. Pasmens, laissèt de tropas dins la region que contunièron sa politica d'exterminacion dei populacions sedentàrias per conquistar lei províncias de Shanxi, Hebei e de Shangdong.
1216-1218 : revòuta quasi generala dei senhors occitans còntra lei Crosats de Simon de Montfòrt. La temptativa de còntra-ofensiva dau cap crosat mau capitèt e Montfòrt foguèt tuat en assetjant Tolosa (1218). Foguèt remplaçat per son fiu Amalric de Montfòrt.
1218 : crisi diplomatica entre l'Empèri Mongòl e lo Sultanat de Khwarezm après la destruccion d'una caravana marchanda mongòla. Lo refús de Khwarezm de pagar d'indemnitats decidèt Genghis Khan d'organizar l'invasion de l'Asia Centrala (→ 1219).
1219 : en Occitània intervencion dau Loís de França en favor dei Crosats. Pasmens, maugrat lo chaple deis abitants de Marmanda, mau capitèt de conquistar Tolosa. De son caire, leis Occitans destruguèron la màger part de la cavalariá pesuca crosada a la batalha de Basièja.
1219 : per obtenir l'aliança dei Sèrbs, l'emperaire bizantin de Nicèa Teòdor Lascaris donèt l'autocefalia a la Glèisa de Serbia.
1219-1221 : invasion dau Sultanat de Khwarezm per lei tropas mongòlas de Genghis Khan. Aprofichant la dispersion dei tropas dau Sultanat, lei Mongòls prenguèron e destruguèron Samarcanda, Bokharà e Urgench avans d'anientar lei darrierei fòrças enemigas en Afganistan. Lo sultan Ala ad-Din Muhammad moriguèt dins una illa de la Mar Caspiana e son fiu Jalal ad-Din foguèt obligat de s'enfugir a la cort de Delhi (→ (1224).
1220-1221 : en Occitània, darriera temptativa d'ataca de part d'Amalric de Montfòrt. Pasmens, foguèt batut au sètge de Castèlnòu d'Arri (→ 1223).
1221 : data probabla dau començament d'una revòuta maia còntra lei senhors d'origina toltèca de Chichen Itza que dominavan la peninsula de Yucatan dempuei lo sègle X. Una guèrra civila rapida entraïnèt l'afondrament de la ciutat e de son autoritat. Lei venceires, gropats a l'entorn dau generau Hunac Ceel, decidiguèron de bastir una capitala novèla que venguèt la vila fortificada de Mayapan, darrier grand centre urban maia. Lo sobeiran maia novèu foguèt chausit au sen dei Cocomes mai divèrsei dinastias importantas obtenguèron una plaça assegurada au sen dau govèrn.
1222 : dins l'Empèri de Nicèa, mòrt de l'emperaire Teòdor Lascaris que foguèt remplaçat per son gendre Joan III Dukas Vatatzès. Energic e letrut, l'emperaire novèu menèt una politica de renfòrçament de l'Empèri dins lei domenis militars e economics.
1223-1224 : en Occitània, sètge de Carcassona per lei senhors occitans e brèva victòria còntra la Crosada. D'efiech, lei partisans d'Amalric de Montfòrt quitèron lo país. Pasmens, Almaric i laissèt totei sei drechs au rèi de França (→ 1226).
1224 : aprofichant de trèbols en Anglatèrra, lo rèi Loís VIII de França ataquèt e ocupèt La Rochèla. Divèrsei liberalitats li permetèron d'obtenir la somission rapida de tota la region.
1225 : en Mesopotamia, mòrt dau califa abbassida An-Nasir que foguèt remplaçat per son fiu Az-Zahir (→ 1226).
1226 : en Occitània, intervencion dau rèi de França Loís VIII per restablir sei « drechs » dins la region. Capitèt de conquistar Avinhon après un sètge malaisat mai moriguèt quauquei jorns après la fin de la batalha. Dins aquò, obtenguèt la somission dei domenis Trencavel. Un senescau, Humbert de Beaujeu, demorèt dins la region amb una pichona armada. Loís IX, encara un enfant, venguèt rèi de França sota la regéncia de sa maire Blanca de Castelha.
1226 : mòrt dau califa Az-Zahir a l'eissida d'un rèine fòrça brèu. Foguèt remplaçat per son fiu Al-Mustansir.
1227 : mòrt de Genghis Khan. Chausiguèt son fiu Ogedei coma successor. Sa disparicion aguèt pas d'efiech sus l'expansionisme dei Mongòls que perseguiguèron sei campanhas en Asia, en Orient Mejan e en Euròpa durant la màger part dau sègle XIII.
1228-1229 : en Occitània, somission dau còmte Ramon VII de Tolosa après l'adopcion d'una tactica novèla, basada sus la destruccion sistematica dei culturas, per lei tropas francesas. La patz permetèt au rèi de França d'integrar lei domenis Trencavel dins son domeni personau. De mai, Ramon VII foguèt obligat d'adoptar lo fraire de Loís IX de França coma eiretier e successor.
1230 : dins la Peninsula Iberica, integracion definitiva dau Reiaume de Leon dins aqueu de Castelha.
1230-1231 : guèrra sensa resultat entre França e una aliança gropant Anglatèrra e Bretanha (→ 1234).
1233 : en Occitània, generalizacion de l'Inquisicion per reprimir lo catarisme. Pasmens, maugrat quauquei succès, leis inquisitors se turtèron a una resisténcia populara importanta.
1234 : represa de la guèrra entre França e Bretanha. Batuts, lei Bretons deguèron liurar divèrsei plaças frontalieras. Aquò privèt Anglatèrra d'aliat continentau e lo rèi Enric III d'Anglatèrra deguèt acceptar una trèva amb Loís IX de França.
1234-1235 : rompedura diplomatica entre lei Mongòls e lei Song e començament d'una lònga guèrra entre lei dos camps (→ 1236).
1236 : en China, presa de Xiangyang e de Chengdu per lei Mongòls. Lei doas vilas foguèron pilhadas e destruchas. Dins aquò, lei Chinés capitèron de fortificar una partida de sa frontiera per limitar l'efiech de la cavalariá advèrsa (→ 1239).
1236 : dins la Peninsula Iberica, presa de Còrdoa per lei fòrças castelhanas (→ 1238).
1238 : conquista de Valéncia per leis Aragonés.
1239 : reconquista de Xiangyang per lei Song (→ 1241).
1241 : incursions mongòlas importantas en Euròpa Centrala dirigidas còntra Polonha, Ongria e Transilvània. Lei nomadas ganhèron plusors batalhas e pilhèron Pest e Zagrèb avans de se retirar per participar a la designacion dau successor d'Ogedei. L'ataca aguèt de consequéncias politicas en Polonha car la mòrt dau duc Enric II lo Piós sus lo prat batalhier entraïnèt la fragmentacion de son domeni.
1241 : en China, reconquista de totei lei territòris perduts còntra lei Mongòls (franc de Chengdu) per leis armadas Song.
1242-1251 : encalament dau conflicte entre Mongòl e Song.
1243-1244 : sètge de Montsegur e eliminacion dei caps principaus de la Glèisa Catara. Aquò marquèt lo començament dau desmantelament dau catarisme en Occitània.
1244 : decision dau rèi Loís IX de França d'organizar una crosada novèla (→ 1248).
1246 : maridatge de Carles Ièr d'Anjau e Beatritz, filha dau còmte de Provença Ramon Berenguièr IV. Aquò entraïnèt l'intrada de Provença au sen de l'esfèra d'influéncia capeciana.
1248 : dins la Peninsula Iberica, conquista de Sevilha per lei fòrças castelhanas.
1248-1250 : ataca d'Egipte per la Setena Crosada (França, Chipre, òrdres monastics). Maugrat la pèrda dau pòrt de Damieta, lei Mamelocs capitèron de resistir a la batalha de Mansura e capturar lo rèi Loís IX de França. Aquela victòria permetèt a Chajar ad-Durr de venir de facto sobeirana d'Egipte[4] e de fondar lei dinastias mamelocas qu'anavan dirigir lo país fis au sgle XVI. Loís IX foguèt liberat en cambi d'un recapte e de l'evacuacion de Damieta.
1250 : presa dau poder per la dinastia Folkung amb l'eleccion de Valdemar Ièr coma rèi. Pasmens, dins lei fachs lo poder demorèt entre lei mans de son paire Birger Jarl (→ 1252).
1251 : reconoissença de Lituània coma estat crestian per lo papa Innocenci IV après lo batejament dau grand duc Mindraugas. En principi, aquò empediguèt desenant l'organizacion d'una crosada còntra la region.
1251 : invasion d'Itàlia per l'emperaire Conrad IV per sostenir sei revendicacions sus lo Reiaume de Sicília. Gràcias ais esfòrç de son fraire naturau Manfred, ocupèt la màger dau reiaume franc de Nàpols e de Càpoa.
1251 : reglament dei tensions entraïnadas per la mòrt dau khan Guyuk amb l'eleccion de Mongke. Dins lei fachs, lo Grand Khan novèu laissèt una autonòmia importanta a son fraire Kublai Khan (China) e a Hulagu (Khorasan, Iraq, Caucàs...). Aquò menèt pauc a pauc a la fragmentacion de l'Empèri.
1252 : en Suècia, fondacion de la vila d'Estocòlme per Bilger Jarl.
1254 : invasion mongòla de Corèa. Dins aquò, lei fòrças dau reiaume de Goryeo, comandadas per lo generau Choe Ui, assaièron de resistir (→ 1258).
1255 : famina grèva en Portugau.
1257 : en Indonesia, erupcion dau volcan Samalas. Entraïnèt de destruccions considerablas dins la region amb la disparicion de plusors reiaumes locaus. Foguèt benlèu una causa de la Pichona Edat glaciària.
1257 : en Egipte, assassinat de Chajar ad-Durr que foguèt remplaçada per Al-Mansur Ali.
1258 : tractat de Corbeil entre França e Aragon. Permetèt de definir clarament la frontiera qu'èra contestada dempuei la Crosada deis Albigés.
1258 : invasion mongòla de Lituània. S'acabèt probablament per un resultat indecís[5].
1258 : invasion mongòla de Mesopotamia e presa de Bagdad. La capitala abbassida foguèt pilhada e destrucha (entre 90 000[6] e un milion de mòrts). Aquò marquèt la fin de l'independéncia deis Abbassidas amb la fugida dei subrevivents de la dinastia en Egipte ont obtenguèron la proteccion dei Mamelocs. En mai d'aquò, la destruccion deis òbras intellectualas gardadas dins lei bibliotecas de la ciutat entraïnèt lo declin dei sciéncias arabas. Enfin, Mesopotamia, region centrala dins l'istòria umana dempuei l'Antiquitat Auta perdiguèt tota importància fins au sègle XX.
1258 : en Corèa, assassinat dau generau Choe Ui qu'èra partisan de perseguir lo combat còntra lei Mongòls. Foguèt remplaçat per un partisan de la patz, Wonjong, qu'acceptèt vassau de l'Empèri Mongòl. Pasmens, après la retirada dei Mongòls, una guèrra civila comencèt entre partisans e adversaris de Wonjong.
1258 : revirada d'una ataca mongòla d'amplor còntra lei fortificacions Song de Sichuan. Em mai d'aquò, una epidemia decimèt pauc a pauc leis asalhidors.
1259 : tractat de París entre França e Anglatèrra. Permetèt de restaurar la patz entre lei dos reiaumes. Anglatèrra retrobèt ò gardèt la possession de Lemosin, de Perigòrd, de Guiana, de Carcin, d'Agenés e dau sud de Charanta. Pasmens, la senhoriá francesa i foguèt clarament tornada afiermar.
1259 : signatura dau tractat de Nymphaeon entre l'Empèri de Nicèa e la Republica de Gènoa. En cambi de concessions comercialas importantas, permetèt ai Bizantins de Nicèa d'obtenir l'aliança de la republica marchanda.
1259 : en Egipte, còp d'Estat dau regent Qutuz que reversèt lo sultan Al-Mansur Ali. Per empedir tota oposicion, decidèt de s'opausar ai Mongòls de Hulagu (→ 1260).
1259-1264 : dins l'estèpa eurasiatica, mòrt dau khan Mongke. Sa succession entraïnèt una guèrra civila entre sei fraires Kubilai Khan, partisan d'una sinizacion dau pòble mongòl, e Ariq Boqa qu'èra sostengut per lei partisans d'un mantenement de la tradicion mongòla. Lo conflicte s'acabèt per la victòria de Kubilai Khan. Dins lei fachs, aquò menèt a la fragmentacion definitiva de l'Empèri Mongòl.
1260 : en Siria, victòria dei Mamelocs d'Egipte còntra lei Mongòls de Hulagu a la batalha d'Ain Jalut. Aqueu combat marquèt lo limit de l'expansion mongòl en Orient Mejan. Après aquela batalha, lo sultan Qutuz foguèt reversat e executat per Baybars.
1260 : ocupadas per la guèrra de succession començada en 1259, lei tropas mongòlas abandonèron totei sei conquistas en China (→ 1265). Lo ministre Jia Sidao assaièt d'aprofichar la situacion per redreiçar lei finanças estatalas mai sa politica fiscala venguèt rapidament fòrça impopulara (→ 1262).
1261 : après l'aliança de certanei Francs amb lei Mongòls en 1260, lo sultan Baybars decidèt de conquistar totei leis estats crosats d'Orient Mejan. Dins aquò, se turtèt a una resisténcia acarnada (→ 1266).
1261 : restauracion de l'Empèri Bizantin per Miquèu VIII Paleòleg que capitèt de reconquistar Constantinòble.
1262 : dins l'Empèri Song, nacionalizacion parciala dei tèrras agricòlas. Pasmens, lo projècte foguèt atacat per lei confucianistas, partisans d'impòsts febles e de la proprietat privada.
1263 : mòrt d'Alexandre Nevski. Son domeni foguèt devesit entre seis eiretiers, çò que donèt naissança au Principat de Moscòu.
1264 : en China, mòrt de l'emperaire Lizong que foguèt remplaçat per son nebòt Duzong.
1264-1267 : segonda guèrra dei Barons en Anglatèrra. Menats per Simon V de Montfòrt, plusors senhors anglés assaièron sensa succès de limitar lo poder reiau.
1265 : represa de la guèrra entre lei Mongòls e lei Song.
1266 : en Siria-Palestina, importanta victòria mameloca amb la presa de la fortalesa de Safed (→ 1268).
1267-1273 : en China, sètge e presa de Xiangyang per lei Mongòls. Au mens 250 000 personas foguèron tuats durant lo pilhatge (→ 1275).
1268 : presa dau pòrt de Jaffa e de la vila d'Antioquia per lei Mamelocs. Aquò marquèt la disparicion dau Principat d'Antioquia.
1270 : en Etiopia, mòrt dau negus Harbai. Foguèt remplaçat per lo cap rebèl Yekuno Amlak que fondèt la dinastia salomoniana. Lo negus novèu installèt sa capitala a Tegurlet dins la region de Choa.
1271 : annexion dau Comtat de Tolosa dins lo domeni reiau.
1271-1272 : per ajudar leis estats crosats de Siria-Palestina, lo prince anglés Edoard organizèt una crosada. Ben dirigida mai dispausant de mejans limitats, l'expedicion obtenguèt la signatura d'una trèva de 10 ans entre crestians e musulmans dins la region.
1272 : inquiet dei persecucions menadas per lei Mamelocs còntra lei crestians, Makuria ataquèt lo sud d'Egipte. Pasmens, lei Nubians foguèron rapidament batuts e obligats de faciar d'incursions recurrentas còntra son territòri (→ 1276).
1272-1273 : en Siria, presa de totei lei fortalesas deis Assassins per lei Mamelocs. Aquò entraïnèt la disparicion progressiva de la sècta.
1275 : destruccion de la darriera armada Song per lei Mongòls. Après aquela desfacha, Jia Sidao perdiguèt la direccion dau govèrn imperiau e foguèt executat (→ 1276).
1276 : conquista de la capitala Song per lei Mongòls.
1276 : après quatre ans d'incursions punitivas mamelocas, un pretendent au tròne de Makuria, Shekanda, s'alièt amb lei Turcs per i prendre lo poder. Acceptèt la vassalizacion e l'installacion d'una garnison mameloca a Dongola (→ 1286).
1277 : mòrt dau sultan Baybars que foguèt remplaçat per son fiu As-Said Baraka Khan. Desirós de dirigir eu meme l'estat, ordonèt l'arrestacion dau vice-sultan de son paire e mandèt lo generau Qala’un en campanha còntra lo Reiaume Armenian de Cilícia.
1277 : invasion mongòla còntra lo Reiaume de Pagan. Lei tropas dau rèi Narathihapati foguèron esquichadas mai leis envaïsseires se retirèron en causa de la mòrt de son generau (→ 1283).
1277-1282 : guèrra civila dins lo Comtat de Trípol.
1279 : acabament de la conquista de l'Empèri Song per lei Mongòls de Kubilai Khan.
1279 : en Egipte, reversament d'As-Saïd Baraka Khan per lo generau Qala'un. Lo sultan novèu favorizèt una aliança entre Mamelocs, Cumans e Bizantins per s'aparar còntra la menaça representada per lei Mongòls de l'Ilkhanat (→ 1281).
1281 : importanta victòria dei Mamelocs de Qala'un còntra lei Mongòls de l'Ilkhanat dins la region de Homs. Permetèt de protegir Siria e Palestina deis ambicions mongòlas. De son caire, l'Ilkhanat intrèt rapidament dins un periòde de crisi.
1282 : mòrt de l'emperaire bizantin Miquèu VIII Paleòleg que foguèt remplaçat per son fiu Andronic II Paleòleg.
1283 : rompedura novèla entre Constantinòble e la Glèisa Catolica. L'objectiu de l'emperaire Andronic II èra de se raprochar de son pòble. Pasmens, dins lei fachs, aquò privèt l'Empèri Bizantin de l'ajuda occidentala.
1283 : conquista dau nòrd dau Reiaume de Pagan per lei Mongòls.
1284 : batalha navala de la Meloria entre Gènoa e Pisa. Durament batuts, lei Pisans perdiguèron Corsèga e veguèron son importància comerciala declinar au profiech dei venceires.
1284-1285 : revirada de la Crosada d'Aragon, expedicion menada per lo rèi Felip III de França còntra Aragon.
1285 : mòrt dau negus Yekuno Amlak que foguèt remplaçat per son fiu Yagbea-Sion.
1286 : en Makuria, reversament dau rèi Shekanda. Foguèt remplaçat per lo prince Shamamun que restabliguèt l'independéncia dau reiaume. Pasmens, deguèt acceptar una aumentacion dau tribut pagat per lei Nubians ais Egipcians (→ 652).
1287 : en Pagan, un conflicte de succession permetèt ai Mongòls d'intervenir dins leis afaires dau reiaume e de plaçar un rèi favorable a seis interès, Kyawswa, sus lo tròne. Pasmens, l'autoritat dau sobeiran novèu foguèt limitada car lo reiaume se fragmentèt.
1287 : en Siria, represa de la guèrra entre lo Comtat de Trípol, darrier estat crosat important de la region, e lei Mamelocs (→ 1289).
1287-1288 : incursion mongòla en Polonha. Pasmens, se turtèt a una resisténcia ben organizada e poguèt unicament pilhar Sandomierz.
1288 : en Insulindia, conquista de Srivijaya per lo rèi Kertanegara de Singhasari.
1289 : presa de Trípol per lei Mamelocs e disparicion dau Comtat de Trípol.
1289 : guèrra entre Etiopia e Adel. S'acabèt per una victòria etiopiana que permetèt d'establir lo primat etiopian dins la region.
1290 : mòrt dau sultan egipcian Qala'un que foguèt remplaçat per son fiu Al-Ashraf Khalil. En parallèl, rompedura entre lo Reiaume de Jerusalèm e Egipte après lo chaple d'una caravana de marchands arabes dins la region d'Acre (→ 1291).
1291 : conquista d'Acre per lei Mamelocs. Aquò marquèt la pèrda de la darriera vila fortificada importanta tenguda per lei Crosats en Siria-Palestina. Dins lo corrent deis ans seguents, lei senhors crestians abandonèron sei darrierei posicions.
1291-1294 : dins lei Balcans, guèrra entre l'Empèri Bizantin e una coalicion antibizantina gropant de principats bizantins e crosats. S'acabèt per un resultat indecís.
1293 : en Insulindia, revòuta dau prince Raden Vijaya que capitèt d'expulsar lei Mongòls de la region. Fondèt lo Reiaume de Majapahit.
1294 : crisi religiosa dins l'Empèri Bizantin en causa dau refús dau patriarca Joan XII Kosmas de validar una lèi proclamant l'anatèma còntra tota persona participant a un complòt còntra l'emperaire.
1294-1299 : en Etiopia, mòrt dau negus Yagbea-Sion. Sa succession foguèt trebolada amb cinc successors de 1294 a 1299. La situacion s'estabilizèt amb la presa dau poder per Wedem Arad.
1295 : guèrra civila dins l'Empèri Bizantin entre l'emperaire Andronic II e lo generau Alexios Philanthropenos. S'acabèt per la captura dau generau insurgent mai lei Turcs aprofichèron lo conflicte per avançar mai en Anatolia.
1296-1299 : destruccion d'una partida de Constantinòble per un tèrratrem. Interpretant la catastròfa coma un senhau de colèra divina, l'emperaire Andronic II modernizèt leis institucions judiciàrias per luchar còntra la corrupcion.
1296-1302 : aprofichant lei problemas de l'Empèri Bizantin, [[Venècia ataquèt Constantinòble. Se turtèt a una resisténcia acarnada fins a 1299 car Gènoa mandèt d'ajuda ai Bizantins. Pasmens, après aquela data, la flòta bizantina poguèt pas s'opausar a son adversari e Constantinòble deguèt pagar una importanta indemnitat e cedir plusors illas.
1297 : disparicion definitiva dau Reiaume de Pagan.
1297-1299 : guèrra entre Bizantins e Sèrbs. En dificultat, Constantinòble deguèt negociar un maridatge entre lo rèi sèrbe Stefan Uros II Milutin e una princessa imperiala per retrobar totei lei territòris perduts.
1299 : en Anatolia, presa de la vila bizantina de Mocadena (Bilecik) per Osman Ièr. Aquò marquèt la fondacion de la dinastia e de l'estat otoman d'Anatolia.
CulturaModificar
1223 : a l'iniciativa dau califa An-Nasir (1180-1225), començament de trabalhs importants d'agrandiment dau Sanctuari d'Al-Hussayn ibn Ali de la vila de Kerbala. Aquò foguèt la segonda etapa majora de la construccion dau sanctuari actuau.
.jpg)
1228 : acabament de la Granda Mosqueta de Divrigi que venguèt famosa per l'importància de seis ornamentacions exterioras. Foguèt classada au Patrimòni Mondial de l'Umanitat en 1985.
1277 : en Provença, acabament de la bastida de la Glèisa de Sant Joan de Malta d'Ais de Provença après 5 ans de trabalhs. Es la premiera glèisa gotica de Provença. Amb un cloquier de 67 mètres, venguèt lo bastiment pus aut de la vila e ocupa totjorn aquela posicion a l'ora d'ara.
1284 : fondacion dau monastèri etiopian de Debre Libanos dins un endrech qu'es uei situat a 120 km au nòrd-oèst d'Addis Abeba. Venguèt lo monastèri pus important dau país e son superior foguèt lòngtemps considerat coma lo cap de totei lei monges etiopians ortodoxs.
Sciéncias e tecnicasModificar
1202 : publicacion dau Liber abaci per Leonardo Fibonacci. Aquela òbra presentava lo sistèma de chifres arabes e favorizèt sa difusion sus lo continent europèu.
1206 : publicacion per Al-Jazari dau Libre de la Coneissença dei Dispositius Mecanics Engenhòs que depintava un centenau de sistèmas mecanics. En particular, explicava lo foncionament d'unei sistèmas automatics e de divèrsei relòtges.
1214 : premiera observacion dau ròtle dau pus durant una infeccion per lo mètge italian Uc de Luca. Capitèt tanben d'utilizar dau vin coma antiseptic.
1217 : en Toledo, traduccion en latin de la Teoria planetària de l'astronòm arab Alpetragius per lo sabent escocés Michael Scot. Aquò permetèt de difusar en Euròpa l'idèa d'utilizar d'orbitas excentricas per depintar lo movement dei planetas.
1227 : premiera recomandacion coneguda, facha per Gilbertus de Aguila, d'embarcar de fruchs sus lei naviris per prevenir l'escorbut.
1231 : dins la vila de Damasc, fondacion de la premiera escòla unicament destinada a l'ensenhament de la medecina.
1242 : premiera descripcion de la circulacion dau sang dins lo còrs uman realizada per lo mètge arabi Ibn al-Nafis (1213-1288).
1247 : mencion de la pouvera dins un trabalh de l'Anglés Roger Bacon.
1247 : publicacion dau premier libre tractant de medecina legala per lo mètge e foncionari chinés Song Ci (1186-1249).
1247 : publicacion dau Liber de proprietatibus rerum (« Libre dei proprietats dei causas » en occitan) escrich per lo monge anglés Bartholomeus Anglicus. Aquela òbra èra una enciclopedia de 19 libres qu'es considerada coma una dei premiers trabalhs de vulgarizacion scientifica. Fins au sègle XIV, conoguèt mai d'una traduccion en occitan, en francés, en anglés, en neerlandés, en alemand e en italian.
1248 : publicacion dau Libre dei medicaments simples dau mètge arabe Ibn al-Baitar (vèrs 1190 - 1248). Èra una compilacion fòrça importanta dau saber medicau arabe e aguèt una gròssa influéncia sus la medecina medievala.
1250 : premiera descripcion en Euròpa de la nèu (→ 135 avC) per Albertus Magnus.
1250 : acabament de la redaccion dau Compendium medicinae dau prèire e mètge anglés Gilabèrt l'Anglés. Traduch en ebrieu, en catalan, en anglés e en alemand, aqueu tractat foguèt fòrça utilizat en Euròpa durant lei darriers sègles de l'Edat Mejana. Èra format de plusors libres regardant la tèsta, lo còr, lo sistèma respiratòri, lei fèbres e lei malautiás.
1258 : destruccion sistematica dei bibliotècas de Bagdad per lei Mongòls. Aquò entraïnèt la disparicion definitiva de plusors tèxtes antics grècs.
1260 : teoria dau sabent alemand Albèrt lo Grand (vèrs 1200 - 1280) sus l'origina dei volcans que serián la consequéncia de vents sosterranhs.
1260 : un document publicat per l'abat de Wissemborg, qu'enebissiá la venda d'animaus morduts per un lop, sembla indicar una coneissença parciala dau mecanisme de transmission de la ràbia.
1267 : acabament de la redaccion de l’Opus majus (« Òbra majora » en occitan) dau monge e sabent anglés Roger Bacon (1220-1292). Inicialament destinada a la defensa d'una reforma de la Glèisa Catolica, aquela òbra teniá mai d'una observacion sus l'observacion experimentala, una descripcion de la pouvera, una descripcion de l'estructura de l'uelh e una partida importanta sus l'optica.
1268 : premiera utilizacion documentada d'un trabuc de contrapés en China (per lei Mongòls). Aquela maquina se difusèt rapidament e foguèt adaptada per leis engenhaires chinés per tirar de projectiles explosius ò incendiaris.
1269 : redaccion de Epistòla de magnete, òbra dau sabent francés Petrus Peregrinus. Premier estudi regardant lei proprietats deis aimants, definiguèt lei lèis de l'atraccion e de la repulsion magneticas. En mai d'aquò, permetèt de melhorar lei bossòlas magneticas que venguèron un element major de la navegacion.
1274 : premiera mencion de l'utilizacion d'un canon (en China).
1275 : publicacion de Chirurgica, obratge depintant la premiera disseccion coneguda de l'Edat Mejana, dau monge italian Guilhem de Saliceto. En mai d'aquò, lo monge i recomandèt l'utilizacion sistematica d'un cotèu de cirurgia per lei mètges.
1276 : reforma dau calendier chinés per l'astronòm Guo Shoujing (1231-1316). Fixèt la durada de l'annada a 365,2425 jorns — valor adoptada tres sègles pus tard en Euròpa. Son trabalh foguèt utilizat durant 364 ans.
1277 : premiera utilizacion documentada d'una mina terrèstra per lei Chinés còntra lei Mongòls. L'arma entraïnèt una « explosion giganta » mai sei consequéncias sus l'eissida de la batalha son mau conegudas.
1280 : concepcion e descripcion d'una torpilha auto-propulsada per lo quimista arabi Hasan al-Rammah. L'eficacitat d'aquel engenh es desconeguda.
1285 : data de realizacion de la Carta pisana qu'es lo portulan pus vièlh conegut a l'ora d'ara.
1286 : premiera descripcion d'unei lunetas per Giordano de Pisa.
1288 : data de construccion dau pus ancian canon descubèrt per leis arqueològs. Foguèt bastit per d'engenhaires chinés.
1290 : descripcion de l'utilizacion d'una camera obscura per l'astronòm francés Guillaume de Saint-Cloud. Aquò èra destinat a l'observacion deis eclipsis solars.
DecèsModificar
- Ala ad-Din Muhammad, sultan de Khwarezm.
- Alienòr d'Aquitània, duchessa d'Aquitània e rèina de França e d'Anglatèrra.
- Al-Jazari, engenhaire arabe.
- Al-Mansur Ali, sultan d'Egipte.
- Al-Mustansir, califa abbassida.
- Al-Mustasim, califa abbassida.
- Bartholomeus Anglicus, sabent e monge anglés.
- An-Nasir, califa abbassida.
- As-Saïd Baraka Khan, sultan d'Egipte.
- Az-Zahir, califa abbassida.
- Baybars, sultan d'Egipte.
- Boemond VII de Trípol, còmte de Trípol.
- Chajar ad-Durr, sultana d'Egipte.
- Conrad IV, emperaire germanic.
- Duzong, emperaire Song.
- Enric II lo Piós, duc de Polonha.
- Enric III, rèi d'Anglatèrra.
- Enrico Dandolo, dòga venecian.
- Felip II, rèi de França.
- Felip III, rèi de França.
- Folquet de Marselha, trobador e evesque occitan.
- Genghis Khan, khan de l'Empèri Mongòl.
- Gilabèrt l'Anglés, mètge anglés.
- Guillaume de Saint-Cloud, astronòm francés.
- Guiraut de Bornelh, trobador occitan.
- Guo Shoujing, astronòm chinés.
- Hasan al-Rammah, sabent arabe.
- Ibn al-Baitar, mètge arabe.
- Ibn al-Nafis, mètge arabe.
- Innocenci III, papa catolic.
- Innocenci IV, papa catolic.
- Isaac lo Bòrni, teologian e filosòf judieu.
- Jalal ad-Din, sultan de Khwarezm.
- Jia Sidao, ministre Song.
- Kubilai Khan, khan de l'Empèri Mongòl.
- Leonardo Fibonacci, matematician italian.
- Leonin, musician francés.
- Lizong, emperaire Song.
- Loís VIII, rèi de França.
- Loís IX, rèi de França.
- Albertus Magnus, sabent e teologian alemand.
- Maimonides, teologian e filosòf judieu.
- Mindraugas, grand duc de Lituània.
- Miquèu VIII Paleòleg, emperaire bizantin.
- Mongke, khan de l'Empèri Mongòl.
- Nasir al-Din al-Tusi, sabent, filosòf e teologian persan.
- Alexandre Nevski, prince de Kiev.
- Ogedei, khan de l'Empèri Mongòl.
- Pèire Olieu, religiós occitan.
- Pèire de Castèlnòu, legat pontificau.
- Perotin, musician francés.
- Qala'un, sultan d'Egipte.
- Qutb ud Din Aibak, sultan de Delhi.
- Qutuz, sultan d'Egipte.
- Ramon VI de Tolosa, còmte de Tolosa.
- Ramon VII de Tolosa, còmte de Tolosa.
- Ramon Rogièr de Fois, còmte de Fois.
- Roger Bacon, sabent e filosòf anglés.
- Rogièr IV de Fois, còmte de Fois.
- Michael Scot, sabent escocés.
- Shamamun, rèi de Makuria.
- Shekanda, rèi de Makuria.
- Simon IV de Montfòrt, cap militar de la Crosada deis Albigés.
- Simon V de Montfòrt, còmte de Leicester e de Chester.
- Song Ci, mètge chinés.
- Teòdor Lascaris, emperaire de Nicèa.
- Tomàs d'Aquin, filosòf e teologian italian.
- Uc de Luca, mètge italian.
- Valdemar Ièr, rèi de Suècia.
- Yagbea-Sion, negus d'Etiopia.
- Yekuno Amlak, negus d'Etiopia.
Liames intèrnesModificar
BibliografiaModificar
Nòtas e referénciasModificar
- ↑ (en) John H. Rowe, « The kingdom of Chimor », Aus Acta Americana, vol. 6, n° 1-2, 1948, p. 27.
- ↑ (fr) Gérard Chailland, Les empires nomades, Edicions Perrin, 2006, p. 124
- ↑ (fr) Gérard Chailland, Les empires nomades, Edicions Perrin, 2006, p. 125.
- ↑ Coma lo califa abbassida refusèt de donar lo títol de sultan a una frema, Chajar ad-Durr foguèt obligada de se maridar amb lo cap mameloc Al-Muizz Aybak.
- ↑ Segon lei cronicas russas, s'acabèt per una victòria mongòla. Pasmens, segon lei tèxtes catolics, lei Lituanians foguèron venceires.
- ↑ (fr) René Grousset, L'empire des steppes. Attila, Gengis-khan, Tamerlan, Payot (1965), p. 447.