Astronomia

Tièra de 1000 articles que totas las Wikipèdias deurián aver.

L'astronomia es la sciéncia de l'observacion deis astres, que, per mai d'un biais d'observacions, establís l'origina, l'evolucion, lei proprietats fisicas e quimicas deis astres, la mecanica celèsta. Etimologicament, astronomia vòu dire « lei deis astres » (dau grèc αστρονομία = άστρον + νόμος).

Rebalaires blaus dins NGC 6937

L'astronomia es considerada coma la pus anciana dei sciéncias de l'umanitat. De nombrosei civilizacions despareissudas avián de bònei conoissenças en astronomia (sovent liadas a l'astrologia), que n'atrobam lei marcas de biais variats. Uei encara aquesta sciéncia existís. Encuei s'es popularizada près dau grand public. Un certan nombre d'astronòms amators juegan un ròtle dins aquesta disciplina, especialament per la descubèrta d'asteroïdes. L'astronomia es una dei rarei sciéncias que leis amators i pòdon encar jugar un ròtle important.

L'astrofisica es la branca de l'astronomia que determina lei fenomèns fisics deduchs de l'observacion deis astres. A l'ora d'ara, leis astronòms an totei une formacion chanuda en astrofisica e seis observacions son gaireben sempre estudiadas dins un contèxte astrofisic. Existís pasmens un cèrt nombre de cercaires e de cercairitz qu'estúdian exclusivament l'astrofisica. L'òbra deis astrofisicians es d'analisar de donadas d'observacions astronomicas e de ne deduire de fenomèns fisics.

Lei disciplinas de l'astronomia

Au començament, dau temps de la Grècia anciana e deis autrei civilizacions ancianas, l'astronomia consistissiá principalament en l'astrometria, valent a dire la mesura de la posicion dins lo cèu deis estèlas e dei planetas. Pus tard, deis òbras de Kepler e de Newton nasquèt la mecanica celèsta que permetèt la prevision matematica dei movements dei còrs celèstes sota l'accion de la gravitacion, en particular leis objèctes dau Sistèma Solar. La màger part dau trabalh dins aquelei doas disciplinas (l'astrometria e la mecanica celèsta), aperavans fach de man, es ara fòrça automatizada gràcias ais ordinators e ai captors CCD, an un ponch que son ara rarament consideradas coma de disciplinas distintas. Desenant, lo movement e la posicion deis objèctes se pòdon conóisser lèu lèu, talament que l'astronomia modèrna es fòrça mai concernida per l'observacion e la compreneson de la natura fisica deis objèctes celèsts.

Despuei lo sègle XX, l'astronomia professionala a tendéncia a se desseparar en doas disciplinas: astronomia d'observacion e astrofisica teorica. Maugrat lo fach que la màger part deis astronòms emplegan lei doas dins sei recèrcas, dau fach dei diferents gaubis necessaris, leis astronòms professionaus tendon a s'especializar dins un o l'autre d'aquelei domenis. L'astronomia d'observacion es concernida principalament per l'aquisicion de donadas, çò qu'inclutz la construccion e la mantenéncia deis instruments e lo tractament dei resultats. L'astrofisica teorica es principalament concernida per la recèrca deis implicacions observacionalas de mai d'un modèl, valent a dire que cèrca de comprendre e de predire lei fenomèns observats.

Lei domenis d'estudis de l'astronomia se classifican tanben en doas autrei categorias :

• Per subjècte, generalament segon la region de l'espaci (per exemple, l'astronomia galactica) o lo tipe de problèma estudiat (formacion deis estèlas, cosmologia).
• Per lo biais d'observacions, segon lo tipe de particulas detectadas (lutz, neutrin) o la longor d'onda (ràdio, lutz visibla, infraroge).

Disciplinas per subjècte

Astronomia d'observacion	Lo Sistèma Solar	L'estelam
leis ensignes leis estèlas que tomban l'astrometria la mecanica celèsta	lo Soleu lei planetas leis asteroïdes lei meteòrs lei meteorits lei cometas	la naissença deis estèlas la vida e l'evolucion deis estèlas la sequéncia màger la fasa giganta lei fasas finalas de l'evolucion estellara lei nanas blancas leis estèlas de neutrons lei pulsars leis estèlas estranhas lei traucs negres leis estèlas binàrias leis estèlas variablas
L'astronomia galactica L'astronomia extragalactica Autrei subjèctes liats lo Camin de Sant Jaume lo plan galactic leis exoplanetas lo mitan interestellar lei galaxias lei quasars lei traucs negres la cosmologia l'Univèrs leis ondas gravitacionalas l'astrobiologia l'astroquimia l'astrosociobiologia l'astrosociologia l'arqueoastronomia l'exobiologia

Disciplinas per tipe d'observacion

• Leis domenis espectraus
  • lei rais gammas
  • lei rais X
  • la lutz ultravioleta
  • la lutz visibla
  • l'infraroge
  • lo submillimetric
  • lei radiacions ràdio

Bibliografia

• Odile Jacob Sciences. {{{títol}}}. ISBN 978-2-7381-0590-5. 
• Fayard. {{{títol}}}. ISBN 978-221363081697-8. 
• Bibliothèque scientifique, Belin pour la France. {{{títol}}}. ISBN 978-2-7011-2657-9.