Suècia

Suècia (en suedés: Sverige), oficialament lo Reialme de Suècia (en suedés: Konungariket Sverige), es un país de l'Euròpa del Nòrd, en Escandinàvia. Suècia a de frontièras terrèstras amb Norvègia a l'oèst e amb Finlàndia al nòrd-èst, e es religada a Danemarc pel pont sus l'estrèch d'Ø̈resund.

Suècia
Bandièra Escut d'armas
Imne: “Du gamla, du fria”
Devisa: « För Sverige i tiden » (en suedés: « Per Suècia, en lo temps »)
Localizacion
Capitala e ciutat mai granda Estocòlme 61° N, 15° E
Lengas oficialas Suedés
Gentilici suedés -esa
Superfícia 57en
• Totala 450 295 km²
Populacion 89en
• Totala (2015) 9 775 572 ab.
• Densitat 21 ab./km²
IDH (2013) ▼ 0,898
Moneda Corona suedesa (SEK)
Indicatiu telefonic 46
Fus orari +1 (estiu +2)
Domeni internet .se

Son gentilici es suedés -esa.

Amb 450 000 km², Suècia es lo tresen país de l'Union Europèa en superfícia. Ten una populacion totala de 9,2 milions d'abitants. Suècia a una densitat de populacion de 20 abitants per quilomètre carrat, mas la densitat pus fòrta es dins la mitat meridionala del país. A l'entorn de 85% de la populacion viu en airal urban. La capitala de Suècia es Estocòlme, la quala es tanben la vila pus poblada, amb 1,3 milions d'abitants, e 2 milions dins l'airal metropolitan. Las autras vilas pus pobladas son Göteborg e Malmö.

Istòria

Article detalhat: Istòria de Suècia.

Preïstòria e Antiquitat

Lo territòri suedés foguèt cubèrt de glaç durant lei periòdes glaciaris. L'installacion de l'èsser uman dins la region se debanèt après lo rescaufament dau clima. Lei traças pus ancianas, en Escània, datan de 8 000 av. JC. Formadas de caçaires culheires, aquelei populacions avancèron pauc a pauc vèrs lo nòrd. Fins a 6 000 av. JC, lo Maglonesian foguèt la cultura dominanta seguit per la cultura de Kongemose (6 000-5 200 av. JC) e per la cultura d'Ertebolle (5 200-4 000 av. JC). En parallèl d'aquela cultura, d'autrei grops existiguèron au nòrd coma lei culturas de Fosna e de Hensbacka, contemporanèas dau Maglonesian, que foguèron remplaçadas per lei culturas de Nostvet e de Lihult. A partir de 4 000 av. JC, de culturas caracterizadas per terralhas particularas (cultura megalitica dei betas d'embut, cultura de la terralha perforada, cultura de la terralha cordada) apareguèron ambé lo desvolopament de l'agricultura.

L'utilizacion dau bronze apareguèt dins lo corrent dau millenari II av. JC. La societat escandinava dau periòde acomencèt tanben de s'organizar a l'entorn de clans ierarquizats prefigurant lo modèl viking. A partir dau sègle VI av. JC, de contactes èran establits ambé lei culturas dau sud de la Mar Baltica. Lei premierei descripcions — limitadas — de la region foguèron l'òbra d'autors romans coma Tacit. L'utilizacion dau fèrre foguèt relativament tardiva que comencèt au sègle VI ap. JC. Lo modèl clanic se renforcèt coma lo mostra lei cavaments de tombas de guerriers mostrant l'importància de l'armament. Lo periòde veguèt tanben l'aparicion dei premiers navigators escandinaus. Se contentant encara de viatges d'exploracion ò amb un objectiu unicament comerciau, foguèron a l'origina dei premierei rotas maritimas utilizadas per lei Vikings.

L'Edat Mejana

Lo periòde viking

Article detalhat: Viking.

Au començament de l'Edat Mejana, Suècia fasiá partida de l'espaci viking e partejava alora una cultura comuna ambé lo rèsta d'Escandinàvia. Navigators audaciós e combatents disciplinats, lei Vikings organizavan d'incursions còntra leis estats europèus pus rics qu'entraïnavan sovent lo pilhatge deis endrechs mau defenduts. A respèct dei Norvegians e dei Danés, lei Suedés, dichs Varegs, s'interessèron ai rius de Russia e a la Mar Negra ont intrèron en relacion ambé l'Empèri Bizantin. Maugrat de pilhatges recurrents, fondèron un important ret comerciau ambé la construccion de comptadors e de vilas e aguèron un ròtle primordiau dins la formacion dau Rus' de Kiev, premier estat eslau situat entre Nòvgorod e Kiev.

La formacion de Suècia

La formacion acomencèt dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XI amb una dinastia originària de Gotaland qu'entreprenguèt d'impausar lo cristianisme. En 1164, un arquevescat foguèt fondat a Uppsala. Au sègle seguent, la pression de la Liga Anseatica entraïnèt la dubertura dau reiaume au comèrci estrangier. Estocòlme, fondada en 1252, ne'n venguèt la capitala.

En despiech de la fin dau periòde vareg, lei Suedés gardèron d'ambicions territòrialas en Mar Baltica. Una crosada — probablament legendària — seriá estada organizada tre lo sègle XII per convertir lei Finés. En revènge, a partir de 1249, lei crosadas suedesas son ben attestadas. Durèron fins a 1323 e foguèron marcadas per de combats murtriers còntra lei pòbles finés e baltics. Au sègle XIV, Suècia èra venguda una poissança regionala de remarca gràcias ai ressorsas mineralas de Dalarna (fèrre, coire... etc.). Assaièt de conquistar lei territòris danés sus la riba orientala de Sund. Prenguèt Escània en 1332 mai deguèt finalament l'abandonar en fàcia dei còntra-ofensivas danesa organizadas per lo rèi Valdemar IV (1340-1375).

L'Union de Kalmar

Union de Kalmar.

Article detalhat: Union de Kalmar.

A la mòrt sensa eiretier de Valdemar IV, sa filha Margarida qu'èra la frema dau rèi Haakon VI de Norvègia, faguèt designar son fiu Oluf coma rèi e obtenguèt la regéncia. Après la mòrt de son marit, venguèt tanben regenta de Norvègia. Òr, gràcias ai liames tescuts entre lei diferentei dinastias escandinavas, Oluf èra tanben pretendent a la corona suedesa. Après sa disparicion prematura en 1387, Margarida gardèt lo contraròtle de Danemarc e de Norvègia e se portèt candidat a la corona de Suècia. Lo rèi Albèrt de Mecklembourg foguèt reversat per son aristocracia e Margarida dirigiguèt lei tres reiaumes nòrdics fins a sa mòrt en 1412. En 1397, chausiguèt son nebòt Eric coma successor e una assemblada de senhors danés, norvegians e suedés definiguèt a Kalmar lei modalitats de l'union entre lei tres estats.

Segon lo tèxte adoptat a Kalmar, l'Union èra limitada ais afaires estrangiers e a la defensa, especialament còntra leis Alemands, e cada reiaume deviá gardar seis institucions e son autonòmia. Dins lei fachs, Danemarc dirigiguèt l'ensems e Norvègia ne'n venguèt rapidament una despendéncia. En revènge, Suècia resistiguèt e se dotèt dins lo corrent dau sègle XV de regents mai ò mens ostils au poder danés. De son caire, Danemarc aprofichèt sa poissança novèla per afeblir la Liga anseatica que declinava dempuei l'acomençament dau sègle XV. En particular, en 1429, un peatge foguèt instaurat per lei naviris passant Sund.

Pasmens, lo conflicte entre Danés e Suedés s'agravèt e entraïnèt l'abdicacion d'Eric de Pomerània en 1439. Cristian d'Oldenborg restaurèt un temps l'Union mai en Suècia, la realitat dau poder passèt pauc a pauc a de regents. Son fiu Joan I^èr foguèt elegit rèi de Danemarc sensa dificultat (1483) mai deguèt luchar per sometre Suècia (1497). Son successor Cristian II decidèt d'assassinar seis adversaris au sen de l'aristocracia suedesa (chaple d'Estocòlme en 1520), çò que precipitèt la fin de l'Union. Dalecàrlia se revoutèt sota la direccion de Gustav Vasa (1523-1560). Leis insurgents capitèron de caçar lei Danés fòra de Suècia en 1523.

L'apogèu de Suècia

La Reforma

Après sa victòria, Gustav Vasa reorganizèt lo reiaume e la monarquia i venguèt ereditària en 1544. La Reforma recebèt un acuelh favorable e una dieta l'adoptèt oficialament en 1527. Pasmens, a la fin dau sègle, lo rèi Sigismond III Vasa (1587-1632), qu'èra rèi de Suècia e de Polonha-Lituània en union personala, assaièt de restaurar lo catolicisme. Aquò entraïnèt una revòuta dirigida per un fiu de Gustav Vasa, Carles IX (1604-1610). Divèrsei guèrras contunièron entre lei dos reiaumes a prepaus dau contraròtle dei regions balticas. Venguèron un conflicte periferic de la Guèrra de Trenta Ans (1618-1648) e s'acabèron en 1629 per la conquista suedesa de Livònia franc de la partida sud-èst d'aquela region. Aperavans, lo país aviá pres Estònia (1561-1582), Ingria e Carèlia (1617).

La Guèrra de Trenta Ans

Expansion suedesa ai sègles XVI e XVII.

Suècia, encoratjada per França, participèt a la Guèrra de Trenta Ans a partir de 1630 dins lo camp protestant. Lo rèi Gustau II Adolf (1611-1632) ganhèt una tiera de batalhas còntra leis Imperiaus mai foguèt finalament tuat a la batalha de Lutzen. Sa filha Cristina (1632-1654) sota la regéncia d'Axel Oenstierna que contunièt la politica dau rèi. Après l'intervencion dirècta de França dins lo conflicte, la situacion dei Suedés, menaçadas per de còntra-ofensivas imperialas, se melhorèt e Suècia faguèt partida dei venceires de la guèrra. Ai Tractats de Vestfàlia, obtenguèt la Pomerània Anteriora, lo pòrt de Wismar e lei principats eclesiastics secularizats de Brema e de Virden.

L'expansion au detriment de Danemarc

A la fin dau sègle XVI, Danemarc e Suècia participèron ensems a la Guèrra de Livònia que permetèt ai Suedés d'obtenir Estònia en 1561-1582 e ai Danés l'illa d'Ösel en 1573. Pasmens, la rompedura de l'equilibri europèu — favorable ai Suedés — entraïnat per la Guèrra de Trenta Ans foguèt la fònt de tensions entre Copenaga e Estocòlme. De 1643 a 1645, una premiera guèrra s'acabèt per una victòria suedesa e l'annexion de Jämtland, de Gotland e d'Ösel. Puei, una segonda guèrra opausèt tornarmai Danemarc, aliat a Polonha-Lituània, e Suècia. S'acabèt per una victòria novèla dei Suedés que prenguèron lo contraròtle de Bohus, d'Halland e d'Escània.

Lo declin suedés

Lo reculament suedés en fàcia de Russia

Una guèrra aguèt tornarmai luòc entre Danemarc e Suècia dins l'encastre de la Guèrra d'Olanda de 1675 a 1679. Aliada a la França de Loís XIV, Suècia ataquèt leis aliats alemands dei Províncias Unidas per leis empachar de concentrar sei fòrças còntra lei Francés. Pasmens, l'armada suedesa foguèt desfacha a la batalha de Fehrbellin per Brandeborg. Estocòlme mantenguèt son integritat territòriala car Loís XIV refusèt d'acceptar la mendra pèrda per son aliat au Tractat de Nimega.

Article detalhat: Granda Guèrra dau Nòrd.

Lo sègle seguent foguèt caracterizat per l'emergéncia de la poissança russa que s'afirmèt en Mar Baltica au detriment de Suècia. D'efèct, en 1700, acomencèt la Granda Guèrra dau Nòrd qu'opausèt Suècia a la quasi totalitat de sei vesins. En 1700, Danemarc foguèt aisament vencut e se retirèt dau conflicte fins a 1709. Lei Rus subiguèron tanben una desfacha dura a Narva mai la lònga campanha còntra polonesa li permetèt de se reorganizar. Ocupèron Ingria, Livònia e Estònia. En 1709, lo rèi Carles XII (1697-1718) foguèt batut a Batalha de Poltava que s'acabèt per la destruccion de la màger part de l'armada suedesa. Aquò donèt l'avantatge ai Rus que conquistèron Finlàndia en 1714 e intrèron en Suècia en 1718. Après la mòrt de Carles XII, lei Suedés foguèron obligats de cessar lo combat e d'abandonar la màger part de sei conquistas dau sègle XVI (Carèlia, Estònia, Livònia, sud de la Pomerània anteriora e leis evescats de Brema e de Verden). De mai, Suècia fasiá d'ara endavant plus partida dei poissanças majoras dau continent europèu.

Après aquela desfacha, la Cort se devesiguèt entre doas faccions favorablas siá a una aliança anglorussa siá au mantenement de l'aliança francesa. Lo partit favorable ai Francés capitèt de convencre lo govèrn d'acomençar una guèrra còntra Russia en 1741. Pasmens, s'acabèt per una revirada e per la pèrda dau sud-èst de Finlàndia en 1743. Aquò amaisèt pas la situacion au sen de la Dieta e lo lassitge generau fàcia au blocatge politic dau reiaume permetèt au rèi Gustau III (1771-1792) de demenir lo poder de la chambra en 1772. D'ara endavant mèstre dau govèrn, engatjèt una politica de modernizacion dau país. Pasmens, de tensions intèrnas importantas contunièron d'agitar la vida politica e la populacion. En 1788, Gustau III declarèt la guèrra ai Rus per assaiar sensa succès de resòuvre aqueu problema. Lo conflicte s'acabèt per una patz blanca e lo rèi foguèt assassinat dos ans pus tard.

Lei guèrras napoleonencas

Escandinàvia en 1815.

Lei guèrras napoleonencas foguèt un periòde de dificultats per Suècia, aliada au Reiaume Unit. Inicialament, lo país assaièt de demorar neutre e participèt en 1800 au projècte de liga de neutralitat per la proteccion dau comèrci maritim gropant Russia, Danemarc e Prússia. Pasmens, en 1808, son aliança ambé Londres foguèt utilizat coma pretèxte per Russia, alora aliada de Napoleon I^èr, per atacar e conquistar Finlàndia a l'eissida de la guèrra de 1808-1809.

En 1810, lo manescau francés Bernadotte foguèt elegit prince eiretier de Suècia. Tre l'annada seguenta, prenguèt la direccion dau país en causa de la senilitat dau rèi Carles XIII (1808-1819). Après la revirada francesa en Russia, rompèt sei relacions ambé Napoleon I^èr e jonhèt lei coalizats. En particular, se destrièt a la batalha de Leipzig (1813) e menacèt Danemarc, aliat dei Francés. Aquò li permetèt d'obtenir Norvègia per compensar la pèrda de Finlàndia. Pasmens, aqueu restacament foguèt pas una annexion mai una union personala que laissèt ai Norvegians seis institucions e sa constitucion.

Suècia dempuei 1814

Dempuei 1814, Suècia a pas participat a una guèrra e sa neutralitat foguèt respectada durant lei dos conflictes mondiaus. Pasmens, dins lo corrent de la Segonda Guèrra Mondiala, lo país, totalament enceuclat per l'Axe, deguèt adoptar una neutralitat globalament favorabla ais Alemands (circulacion de permissionaris, exportacions de metaus... etc.). En 1905, Norvègia obtenguèt son independéncia d'un biais pacific après lo refús suedés de laissar Òslo crear lo sieu servici diplomatic. A la fin dau sègle XX, Suècia intrèt au sen de l'Union Europèa (1995) mai adoptèt pas l'èuro coma moneda après un referendum en 2003.

En parallèl d'aquela politica estrangiera, la dinastia fondada per Bernadotte favorizèt la modernizacion de Suècia. Fins a la mitat dau sègle XIX, foguèt a l'origina d'un regime conservador favorizant lo melhorament dei tecnicas, especialament dins l'agricultura ambé l'introduccion de la tartifla. A partir de la Revolucion Industriala, l'industria (textil, transformacion de la fusta) se desvolopèt entraïnant una aumentacion dau nivèu de vida e de la populacion maugrat un important movement d'emigracion ais Estats Units d'America (un milion de personas entre 1850 e 1890). La societat se liberalizèt tanben pauc a pauc ambé l'abolicion dei monopòlis dei guildas, l'emergéncia d'una premsa lira, l'introduccion de reformas fiscalas e electoralas, la creacion d'un servici nacionau e l'aparicion de tres partits (sociau democrat, liberau e conservador) dominant e estabilizant la vida politica. Au sègle XX, Suècia creèt un sistèma de proteccion sociala fòrça avançada sota l'influéncia dei sociaus democrats que dirigiguèron lo país quasiment de contünia de 1928 a 1996. Dich modèl suedés, aquela politica permetèt a Suècia de venir un deis estats pus prospèrs de la planeta.

Politica

Suècia es una monarquia parlamentària que son cap d'Estat es lo rei Carles XVI Gustau. Lo cap del govèrn es lo primièr ministre, actualament Stefan Löfven (S).

Lo Parlament suedés (Sveriges riksdag) es unicameral e a actualament 349 membres, elegits per un mandat de quatre ans.

Geografia

Mapa de Suècia

Division administrativa

Comtats (län)

Suècia es un estat centralizat devesit en vint-e-un comtats o län:

Södermanland Östergötland Jönköping Kronoberg Kalmar Gotland Blekinge

Escània Halland Västra Götaland Värmland Örebro Västmanland Dalarna

Gävleborg Västernorrland Jämtland Västerbotten Norrbotten Uppsala Estocòlme

Municipalitats (kommuner)

Cada comtat es devesit en maitas municipalitats o kommuner, qu'èran un total de 290 en 2004.

Parçans istorics

Regions istoricas (Landsdelar)

Suècia s'es formada a partir de tres regions istoricas o Landsdelar : Götaland, Svealand e Norrland. An pas actualament de foncion administrativa.

Províncias istoricas (landskap)

Las províncias de Suècia, o landskap, son de regions istoricas, geograficas e culturalas. Suècia a 25 províncias qu'an pas cap de foncion administrativa, mas que demòran un eiretatge istoric e un element important d'identificacion culturala.

Economia

Article detalhat: Economia de Suècia.

Produch interior brut (PIB) regionau, en milions de coronas (2004).