Empèri Mongòl

L'Empèri Mongòl èra un empèri d'origina nomada fòrça estendut qu'existiguèt durant lei sègles XIII e XIV. A son apogèu, s'estendiá de la mar de Japon ai regions èst d'Euròpa e teniá lo contraròtle de Siberia, de China e de l'Orient Mejan. A son apogèu vèrs la mitat dau sègle XIII, sa superficia èra egala a 33 000 000 km², siá 22% dei tèrras emergidas, e sa populacion es estimada a aperaquí 100 milions d'abitants. Es generalament considerat coma l'empèri pus grand de l'Istòria umana. Sa formacion acomencèt ambé l'unificacion dei tribús mongolas nomadas realizada per Genghis Khan en 1206. Gràcias a son organizacion militara, lei Mongòls capitèron de conquistar rapidament la màger part dau continent asiatic. Aquò permetèt l'establiment d'un periòde de patz relativa a travèrs d'Asia (Pax Mongolica) e lo desvolopament dau comèrci dins lo continent. A partir de la mitat dau sègle XIII, l'Empèri acomencèt de se devesir entre estats independents diferents que conoguèron d'evolucions pròprias. Existiguèron fins a la fin de l'Edat Mejana.

Istòria

Article detalhat: Istòria de l'Empèri Mongòl.

L'unificacion dei tribús mongòlas

Estats e frontieras principaus en Asia avans lo començament de l'expansion de l'Empèri Mongòl.

Au sègle X, la region compausada de la Mongolia modèrna, de Manchoria e dau nòrd de China èra sota lo contraròtle de la dinastia Liao. Rebutada en 1125 per la dinastia Jin fondada per lei Jurchens, laissèt la plaça a una tièra d'estats e de tribús independentas. Per exemple, lo planestèu mongòl èra devesit entre cinc confederacions tribalas. De conflictes nombrós se debanèron entre l'estat Jin e aquelei tribús. Lei Jin foguèron capables de batre lei Mongòls en 1161 mai poguèron pas realizar la conquista de lor territòri.

En 1189, Temujin capitèt d'unificar tornarmai la confederacion Khamag qu'èra devesida après un periòde d'anarquia acomençada en 1171. Lei Mongòls èran alora devesits entre cinc ensembles principaus qu'èran lei Naimans, lei Merkits, lei Tatars, lei Khamags e lei Keraits. Aliats ai Keraits, Temujin obtenguèt un premier succès sus lei Merkits tre lei premiereis annadas de son rèine. A partir de 1200, gràcias a una reorganizacion de sei fòrças, poguèt acomençar la conquista de sei vesins. Lei Merkits foguèron tornarmai batuts en 1200. Puei, en 1203, foguèt lo torn dei Keraits e dei Naimans. Enfin, lei Tatars se deguèron replegar vèrs l'oèst après una tièra de desfachas. Entre 1203 e 1206, Temujin deguèt faciar l'oposicion dau cap merkit Jamukha que foguèt finalament capturat e tuat. Temujin foguèt adonc nomat cap dei Mongòls per lo Kurultai e prenguèt lo títol de Genghis Khan.

La formacion de l'Empèri per Genghis Khan

Extension de l'Empèri Mongòl durant lo rèine de Genghis Khan.

Retrach de Genghis Khan.

Article detalhat: Genghis Khan.

Après l'unificacion dei tribús mongòlas, Genghis Khan reinèt fins a sa mòrt en 1227. Reorganizant la lèi de son estat e sei fòrças armadas, mandèt una tièra de campanhas militaras victoriosas per conquistar lei regions vesinas. En fòra de son organizacion militaras, sa politica li permetèt de tenir pus aisadament sei conquistas. D'efèct, divèrseis elements de sa politica limitèron lei revòutas e favorizèron l'integracion dei regions conquistas dins l'Empèri en formacion :

• libertat religiosa per leis abitants e dispensa d'impòst per lei clergats.
• attribucion dei promocions au meriti e non en foncion de l'origina etnica.
• politica en favor dau desvolopament dau comèrci e dei produccions culturalas.

Ansin, Genghis Khan capitèt la conquista de l'Empèri tangut (1209 puei 1227), de la mitat nòrd de l'estat Jin (1215), dau Khanat Kara-Khitan (1218), de la partida nòrd de l'Empèri Khwarezmian (1221) e acomencèt la conquista de China. D'expedicions importantas foguèron tanben dirigidas còntra lei regions orientalas d'Euròpa. Avans sa mòrt, Genghis Khan organizèt la division de l'Empèri entre seis eiretiers e la regéncia foguèt assegurada per son fiu Tolui fins a la nominacion d'un Khan novèu.

Lo rèine d'Ogedei

Article detalhat: Ogedei.

Avans sa mòrt, Genghis Khan aviá chausit Ogedei coma successor. Ansin, foguèt elegit Khan per un kurultai en 1229. Fins a sa mòrt en 1241, son rèine foguèt marcat per la consolidacion de l'Empèri e per la contuniacion dei conquistas militaras. Ansin, la capitala foguèt installada a Karakorum a partir de 1235. Au nivèu militar, seis armadas contunièron la conquista dau continent asiatic e ataquèron Euròpa. En 1234, lei rèstas de l'estat Jin foguèron destruchs ambé l'ajuda de l'Empèri Song. Entre 1239 e 1240, lei Mongòls acomencèron d'installar lor protectorat sus lo Tibet. En revenge, leis assais de conquista de Corèa e de China dau Sud mau capitèron en causa d'una resisténcia acarnada. La situacion foguèt similara en India onte lei Mongòls poguèron ocupar unei vilas dau nòrd dau Sultanat de Delhi mai foguèron finalament rebutats. Enfin, en Euròpa, prenguèron lo contraròtle dei principats russas entre 1237 e 1240. Puei, se dirigiguèron vèrs lo centre dau continent onte destruguèron leis armadas polonesas e ongrianas en abriu de 1241. Pasmens, la mòrt d'Ogedei entraïnèt lor retirament en 1242 per participar au kurultai.

La lucha de succession de 1241-1251

Après lo decès d'Ogedei, la regéncia foguèt dirigida per sa frema Toregene. Rompent ambé certanei principis de Genghis Khan e d'Ogedei, persecutèt certanei membres de la Cort e de notables musulmans creant una division entre lei responsables de l'Empèri e leis eiretiers d'Ogedei. En 1246, son favorit Guyuk foguèt elegit Khan per lo kurultai. Pasmens, après son eleccion, se revirèt còntra lo partit de Toregene e restaurèt una partida deis oficiers demés durant aqueu periòde. Contunièt leis operacions militaras còntra leis Abassidas, Corèa e l'Empèri Song. Pasmens, moriguèt en 1248 marcant lo començament d'una epòca novèla de divisions. En 1250, un kurultai foguèt reünit per Baku, Khan de Russia. En causa de la distància, una partida dei familhas majoras de l'Empèri refusèt d'i anar. Batu foguèt elegit Grand Khan mai donèt la posicion a Mongke. Après unei protestacions, una segonda assemblada confirmèt aquela decision lo 1^en de julhèt de 1251.

Lo rèine de Mongke

Territòri de l'Empèri a son apogèu territoriau pendent lo rèine de Mongke.

Article detalhat: Mongke.

La decision dau segonda kurultai foguèt acceptada solament per una minoritat dei partisans dei familhas Ogedeid e Chagataid. Certaneis, coma Shiremun, assaièron egalament de reünir de fòrças per rebutar Mongke. Pasmens, lo complòt foguèt descubèrt e una partida de l'elèit mongòla foguèt eliminada per una tièra de purgas. Puei, partejèt l'Empèri ambé son aliat Batu e prononcièt una amnistia per lei presoniers. Aquò li permetèt de s'establir fèrmament coma Grand Khan e lo tròne demorèt entre seis eiretiers fins a la fin de la dinastia.

Au nivèu politic, contunièt la politica de sei predecessors per sostenir la tolerància religiosa e l'activitat economica (renfòrçament dau contraròtle de la moneda... etc.). Dins lo domeni militar, la conquista de territòris novèus contunièt pereu e l'Empèri agantèt son extension pus granda. Lo reiaume Dali foguèt conquista en 1253, lo contraròtle sus lo Tibet foguèt estabilizat en 1258, lo Califat Abbassida foguèt destruch e conquista en 1258 e la presa dau sud de China foguèt perseguida. Dins aquò, la mòrt de Mongke pendent una campanha còntra lei Song en 1259 marquèt un còp d'aplant a la conquista de China fins a 1265 onte lei combats acomencèron tornarmai.

La division e la fin de l'Empèri Mongòl

A partir de la mòrt de Mongke, la division de l'Empèri, ja començada per lo partimanent ambé Batu, venguèt permanenta mentre que leis armadas mongòlas deguèron faciar sei premierei desfachas. De mai, lei caps dei diferents estats mongòls acomencèron de luchar entre elei e formèron pauc a pauc de khanats separats que lei principaus foguèron la dinastia Yuan que reinèt sus l'Empèri Chinés, l'Empèri deis Ilkhans, lo Khanat de Djaghataï e lo Khanat de l'Òrda d'Aur.

La China e la dinastia Yuan

Territòri de l'Empèri chinés Yuan en 1294.

Article detalhat: Dinastia Yuan.

En 1259 a la mòrt de Mongke, una guèrra civila opausèt Ariq Böke e Kubilai Khan fins a 1264. Lo segond foguèt venceire e venguèt Grand Khan. En 1271, fondèt la dinastia Yuan ambé Pequin per capitala. En 1279, lei Mongòls capitèron d'esquichar la resisténcia Song e d'unificar tornarmai China. Lo rèine de Kublai Khan s'acabèt en 1294 e foguèt caracterizat per una politica de sostèn au comèrci e per una separacion mai e mai importanta ambé lei tres autrei khanats que venguèron independents e reconoguèron solament una preeminéncia simbolica ai Yuan.

La dinastia contunièt de dirigir lo país fins a 1368. D'efèct, foguèt lèu afeblida per de problèmas de succession e per de dificultats economicas. Ansin, lo successor de Kublai Khan, Temür Khan (1294-1307) contunièt son òbra mai poguèt pas empachar lo desvolopament de la corrupcion. Lo rèine seguent, Külüg Khan (1307-1311), veguèt una tièra de decisions economicas marridas que causèron una crisi financiera grèva per lo govèrn. La situacion foguèt restablida per Buyantu Khan (1311-1320) e Gegeen Khan (1320-1323) qu'adoptèron lei mors chinés per dirigir lo país. Pasmens, aqueu darrier foguèt rebutat per un còp d'Estat de la Cort.

Aqueu còp afebliguèt la dinastia que lei caps perdeguèron la realitat dau poder. A partir deis annadas 1340, lei dificultats economicas e politicas de la dinastia causèron l'emergéncia de movements d'oposicion poderós. En 1351, acomencèt la revòuta dei Turbans Roges. Lei divisions e lei luchas de la Cort empachèron una ripòsta eficaça e lei Yuan abandonèron la capitala en 1368. Certanei membres de la dinastia assaièron de resistir dins lo nòrd de China mai foguèron finalament desfachs en 1388. Lo rèsta de la dinastia se repleguèt en Mongòlia onte demorèron fins a 1635.

L'Empèri deis Ilkhans

Territòri de l'Ilkhanat vèrs 1300.

Article detalhat: Ilkhanat.

L'Empèri deis Ilkhans se formèt en 1256 a l'entorn dau planestèu pèrsa e se devesiguèt en uneis estats en 1335. Foguèt creat per lo kurultai de 1251 qu'elegiguèt Mongke coma Grand Khan. Hulagu ne'n venguèt lo cap e jonhèt la region en 1256 onte va reinar fins a sa mòrt en 1265. En 1258, prenguèt Bagdad e ataquèt leis estats musulmans dau Pròche Orient. Après 1260 e la mòrt de Mongke, sei fòrças foguèron parcialament retiradas per anar ajudar Kublai Khan durant la guèrra civila de 1259-1264 e renforçar sa frontiera nòrd còntra lo Khanat de l'Òrda d'Aur.

Son fiu Abaqa (1265-1282) li succediguèt e contunièt la lucha còntra lei principats musulmans ambé l'ajuda deis estats crestians. Pasmens, foguèt batut per lei Mamelocs en 1277 e 1281. Tekudar (1282-1284) vengut musulman foguèt rapidament rebutat e remplaçat per Argon (1284-1291). Aqueu darrier renforcèt l'autoritat de son govèrn e capitèt de redreiçar l'economia. Son fraire Ghaykhatou (1291-1295) assaièt tornarmai de transformar l'Empèri en estat musulman mai, coma Tekudar, foguèt tuat per un còp d'Estat. Una revòuta de la region musulmana de Khorasan permetèt alora a Arghun Ghazan (1295-1304) de prendre lo poder.

Lei Mongòls adoptèron vèrs aqueu periòde lo mòde de vida dei populacions pèrsas. Pasmens, perdeguèron tanben lor disciplina militara entraïnant una diminucion de la poissança de l'estat centrau. En 1316, un còp d'Estat dirigit per un senhor feodau marquèt lo començament d'una crisi politica grèva que s'acabèt en 1335 per la disparicion de l'Empèri.

Lo Khanat de Djaghataï e l'Empèri Timorida

Lo Khanat de Djaghataï vèrs la fin dau sègle XIII.

Lo Khanat de Djaghataï se formèt entre 1220 e 1242 sus de territòris donats dins lo centre dau continent asiatic a Djaghataï per Genghis Khan. Inicialament dins lo camp d'Ariq Boqa, lo khanat se revoutèt e prenguèt lo partit de Kublai Khan pendent la guèrra civila au començament deis annadas 1260. Participèt a la casuda d'Ariq Boqa e averèt divèrsei batalhas còntra son aliat de l'Òrda d'Aur. Pasmens, en 1266, lo Khanat de Djaghataï se rompèt busqueta ambé Kublai. Foguèt lo començament d'una tièra de guèrras intèrnas e extèrnas per assegurar l'independéncia dau khanat e lo poder de la dinastia. Aprofichèt tanben la situacion per prendre lo contraròtle de territòris novèus dins lo centre d'Asia puei vèrs lo sud e l'India. Lo Djaghataï agantèt son apogèu vèrs la fin dau sègle XIII. Pasmens, en 1326, la mòrt dau Khan Kebek (1309-1326) causèt lo començament d'un periòde de trebols de succession. La conversion a l'islam de son fraire e successor, Tarmachirin, entraïnèt la scission dei populacions mongòlas e la division de l'Empèri entre lo Mogholistan e la Transoxiana.

Lo Moghoslitan demorèt independent fins au sègle XVII dins la region de l'Ili. Contrarotlèt tanben lei regions d'Alti-Shahr e l'Uiguristan durant la màger part de son existéncia. A partir de la fin dau sègle XVI, aquel estat foguèt pauc a pauc menaçat per lei pòbles cazac e quirguiz e finalament conquist per lei Dzongars. De son caire, la Transoxiana veguèt la formacion la formacion de la dinastia timorida per Tamburlan (1370-1405) que capitèt de conquistar un empèri important entre lo Pròche Orient e l'India. Pasmens, après sa mòrt, aquel empèri deguèt faciar divèrsei revòutas e dispareguèt en 1506. De dinastias timoridas existiguèron dins la region fins au sègle XVIII.

Lo Khanat de l'Òrda d'Aur

Lo Khanat de l'Òrda d'Aur vèrs 1300.

Article detalhat: Khanat de l'Òrda d'Aur.

Lo Khanat de l'Òrda d'Aur existiguèt sus lei regions orientalas de l'Empèri Mongòl de la mitat dau sègle XIII au començament dau sègle XVI. Sa capitala Saraï foguèt bastida en 1243 e lei Khans de l'Òrda venguèron rapidàment musulmans. Pasmens, l'unitat dau territòri foguèt menaçada tre leis annadas 1280 per l'autonòmia fòrta dei tribús diferentas e lo poder dei Khans foguèt demenit, especialament a respèct deis autoritats militaras. Puei, entre 1360 e 1380, lo Khanat conoguèt una crisi politica grèva (14 khans en 20 ans) que foguèt aprofichada per lei Rus per venir independents (1371-1370). Après aquela revirada, un assai de restauracion de la poissança foguèt realizada durant lo rèine de Tokhtamych que foguèt finalament vencut per Tamburlan entre 1392 e 1395. A partir de 1430, lo Khanat acomencèt de se devesir en estats independents e sei vassaus refusèron pauc a pauc de pagar lo tribut. Per exemple, en 1475, lo Khanat de Crimèa venguèt un protectorat de l'Empèri Otoman e en 1480, lei Rus prenguèron Moscòu. Reduch au plan de la Volga, lo Khanat de l'Òrda d'Aur foguèt finalament destruch en 1502 per lei tropas dau Khanat de Crimèa e son darrier sobeiran moriguèt en 1516.

Organizacion politica e sociala

Leis institucions politicas

Representacion de nobles mongòls.

Tres institucions politicas aguèron un ròtle primordiau dins l'Empèri Mongòl. Lo premier èra lo Khan que foguèt lo cap d'estat de l'Empèri. Èra lo centre dei decisions de l'estat, especialament dins l'adopcion de la lèi de l'Empèri (Yassa). A sa mòrt, sa succession aviá luòc dins sa familha pròcha (fraire, fiu...) e validada per una decision de l'assemblada dei notables de l'Empèri. Dicha kurultai, aquela assemblada èra compausada per lei membres de l'aristocracia imperiala e èra regardada per lei decisions majoras. Enfin, existiguèt un sistèma d'apanatge entre la familha dau Khan e l'aristocràcia. Aqueu sistèma serà a l'origina de la division de l'Empèri e de la formacion d'uneis estats independents.

Lei principis generaus

En fòra de seis institucions, l'organizacion politica de l'Empèri Mongòl foguèt determinada per un ensemble de principis que foguèron respectats e defenduts per Genghis Khan e sei successors :

• la lèi de l'Empèri, dicha Yassa, que foguèt creada per Genghis Khan. Son objectiu èra de venir la lèi unica dins tot lo territòri mongòl. Sei successors contunièron e desvolopèron aquela òbra. Permetèt de redurre lei conflictes entre tribús, de reglar lo comèrci dins l'Empèri e preveguèt de penas sevèras còntra lei delictes.
• la leiautat èra exigida tant dins leis institucions civilas coma militaras. La desobeïssença podiá èsser sancionada per la mòrt.
• la non-discriminacion entre leis etnias.

Lei fòrças armadas

Representacion de soudats mongòls en Euròpa.

Lei fòrças armadas foguèron l'institucion principala de l'Empèri Mongòl. Èran principalament compausadas de tropas terrèstras, leis unitats navalas èssent rarament utilizadas (conquista de la China Song). Sei fòrças èran equipadas per favorizar la mobilitat e la velocitat e un esfòrç èra realizat au nivèu dau comandament per la preparacion dei campanhas e la reconoissença dau territòri e dei fòrças enemics. Ansin, lei tropas mongolas foguèron capablas de faciar victoriosament d'unitats ambé de soudats fòrtament protegits e armats coma lei chivaliers europèus e de condurre de campanhas lòngas e alunchadas de sei basas.

L'organizacion dei fòrças armadas èra basada sus un sistèma decimau. Dètz soudats formavan un arbat. Puei, dètz arbats èran gropats per formar un zuut d'un centenau d'òmes. Dètz zuuts formavan una unitat d'un milier de combatents qu'èra nomada myanghan. Enfin, dètz myanghans èran gropats per crear un tumen qu'èra l'unitat pus granda de l'armada mongòla. De mai, leis armadas de l'Empèri avián tanben de còrs especializats per la fabricacion d'armas de sèti o de passatges sus lo prat batalhier (pònt...) e per lo mandadís rapide de messatges entre divèrseis unitats. Totei leis òmes fins a 60 ans èran regardats per lo servici dins l'armada.

Lo sistèma de pòsta

L'Empèri Mongòl dispausava d'un sistèma de pòsta fòrça eficaç per son epòca. Dich Yam, èra compausat d'un ensemble de relèus protegits e gardats onte lei messatgiers podián trobar de chivaus repausats. Dos relèus èran generalament desseparats per una distància de quaranta quilomètres permetent ai messatgiers de realizar de trajèct de 125 quilomètres cada jorn. Ansin, la novèla de la mòrt d'Ogedei dins la capitala imperiala Karakorum necessitèt solament quatre a sièis setmanas per agantar leis armadas mongòlas d'Euròpa Centrala.

Economia

Moneda

Moneda d'argent de l'Empèri Mongòl descubèrta en Afganistan.

En causa de la superficia granda de l'Empèri, lei Mongòls utilizèron divèrsei sistèmas de moneda, especialament dins lei territòris pus alunchats. D'en premier, lo sistèma chinés basat sus una moneda d'argent e l'utilizacion de papier-moneda foguèt adoptat. En 1253, un Departament de la Moneda foguèt ansin creat per administrar la gestion dau papier-moneda qu'èra garantit per de resèrvas d'argent e de seda. Modificat per la dinastia Yuan ambé l'aparicion d'una moneda de coire, aqueu sistèma foguèt fòrtament utilizat per lei populacions mongolas e chinesas. Pasmens, dins lo rèsta de l'Empèri, demorèt limitat e l'utilizacion de pèças contunièt en Asia Centrala (monedas d'aur e d'argent) e dins lei territòris occidentaus (monedas d'argent e de coire).

Comèrci

Camins principaus de la Rota de la Seda.

Lo sostèn au comèrci foguèt una caracteristica constanta de la politica dei Mongòls apareguda avans l'unificacion dei tribús per Genghis Khan. Inicialament, lei marchands permetián ai Mongòls d'obtenir de causas pas o pauc produchs sus lor territòri. Avián tanben un ròtle diplomatic important per obtenir d'informacions sus d'autrei regions o servir de messatgiers. En cambi, lei marchands èran protegits durant lor passatge sus lo territòri dei tribús.

Lei principis de basa d'aquela politica demorèron après la formacion de l'Empèri. La seguritat sus lei rotas comercialas foguèt establida e lei marchands èran indemnizats dins lo cas de pèrdas causadas per d'atacas de bandits. De mai, lei marchands avián d'exempcions d'impòsts. Aquela situacion cambièt a partir dau rèine de Mongke que decidiguèt de reprendre lo contraròtle sus la classa marchanda. Lo pagament d'una taxacion per lei marchands foguèt adoptat per limitar lor influéncia. Aqueu comèrci se debanèt principalament de lòng de la Rota de la Seda gràcias a un ensems de rotas ben entretenguts per leis autoritats.

A partir de la division de l'Empèri Mongòl, la seguritat dau comèrci continentau demeniguèt en causa dei combats entre estats e de l'afebliment de certanei govèrns. De mai, lo desvolopament dau comèrci maritim foguèt un còp dur per lo comèrci terrèstre pus lent. Ansin, la Rota de la Seda conoguèt un declin important a partir dau sègle XIV e foguèt pauc a pauc abandonada au sègle XV.

Religion

Leis autoritats mongolas foguèron fòrça tolerantas a respèct dei religions diferentas qu'existissián dins l'Empèri. La condicion soleta per acceptar una religion èra sa conformitat ambé la lèi de l'Empèri dicha yassa. Segon aquela darriera, lei membres d'un clergat èran dispensats dau pagament deis impòsts e dau servici militar dins lei fòrças armadas. Ansin, durant lo rèine de Genghis Khan, un nombre fòrça important de religions èran presentas coma lo crestianisme, l'islam o lo bodisme. A partir dau rèine d'Ogodei, de luòcs religiós variats foguèron bastits per cada religion dins lei vilas principalas de l'Empèri coma Karakorum. Pasmens, pauc a pauc, l'islam venguèt la religion principala deis elèits e tres khanats venguèron musulmans après la dislocacion de l'Empèri.

Cultura

Edicion chinesa de 1908 de l'Istòria secrèta dei Mongòls, òbra majora de la literatura mongola.

Coma l'Empèri Mongòl gropèt de populacions fòrça variadas, de culturas diferentas i existiguèron durant son existéncia coma aquela de l'Empèri chinés de la dinastia Yuan. Lo govèrn mongòl assaièt d'encoratjar la produccion culturala. Au nivèu de la populacion mongòla, d'òbras importantas foguèron realizadas en literatura coma de racòntes dei conquistas o dins lo domeni deis arts visuaus.

Liames intèrnes

• Invasions mongolas.
• Lista dei Khans de l'Empèri Mongòl.

Bibliografia

• (en) Allsen, Thomas T., Mongol Imperialism: The Policies of the Grand Qan Möngke in China, Russia, and the Islamic Lands, 1251-1259, University of California Press, 1987.
• (en) Allsen, Thomas T. (2004), Culture and conquest in Mongol Eurasia, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-60270-9.
• (en) Amitai-Preiss, Reuven (1995), Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilkhanid War, 1260–1281, Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-46226-6.
• (en) Atwood, Christopher P. (2004), Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, Facts on File, Inc., ISBN 0-8160-4671-9.
• (en) Barfield, Thomas Jefferson (1992), The perilous frontier: nomadic empires and China, Blackwell, ISBN 978-1-55786-324-9.
• (en) Brent, Peter, The Mongol Empire, Genghis Khan, His Triumph and his Legacy, Book Club Associates, (1976).
• (en) Buell, Paul D. (2003), Historical Dictionary of the Mongol World Empire, The Scarecrow Press, Inc., ISBN 0-8108-4571-7.
• (en) Burgan, Michael (2005), Empire of the Mongols, Infobase Publishing, ISBN 978-1-4381-0318-1.
• (en) Diamond, Jared (1997), Guns, Germs, and Steel: The Fates of Human Societies, W.W. Norton & Co., ISBN 0-393-06131-0.
• (en) Dominique Farale, De Gengis Khan à Qoubilaï Khan : la grande chevauchée mongole, Economica, 2003 (ISBN 2-7178-4537-2).
• (en) Dominique Farale, La Russie et les Turco-Mongols: 15 siècles de guerre, Economica, 2007, (ISBN 978-2-7178-5429-9).
• (en) Finlay, Robert (2010), The Pilgrim Art: Cultures of Porcelain in World History, University of California Press. ISBN 978-0-520-24468-9.
• (en) Foltz, Richard C. (1999), Religions of the Silk Road: Overland Trade and Cultural Exchange from Antiquity to the Fifteenth Century St. Martin's Press. ISBN 0-312-23338-8.
• (en) Franke, Herbert (1994), Twitchett, Denis; Fairbank, John King, Alien Regimes and Border States, 907-1368, Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-24331-5.
• (en) Grousset, Rene (1970), The Empire of the Steppes: a History of Central Asia, Rutgers University Press.
• (en) Halperin, Charles J. (1985), Russia and the Golden Horde: The Mongol Impact on Medieval Russian History, Indiana University Press. ISBN 0-253-20445-3.
• (en) Howorth, Henry H., History of the Mongols from the 9th to the 19th Century: Part I: The Mongols Proper and the Kalmuks, Burt Frankin.
• (en) Jackson, Peter (1978), "The dissolution of the Mongol Empire", Central Asiatic Journal XXXII : 208–351.
• (en) Jackson, Peter (2003), The Delhi Sultanate: A Political and Military History, Cambridge University Press. ISBN 0-521-54329-0.
• (en) Jackson, Peter (2005), The Mongols and the West: 1221-1410, Longman. ISBN 978-0-582-36896-5.
• (en) Kradin, Nikolay, Tatiana Skrynnikova, "Genghis Khan Empire", Vostochnaia literatura, 2006. 557 paginas (ISBN 5-02-018521-3).
• (en) Kradin, Nikolay, Tatiana Skrynnikova, "Why do we call Chinggis Khan's Polity 'an Empire' ", Ab Imperio, Vol. 7, No 1(2006): 89-118. (ISBN 5-89423-110-8)
• (en) Lane, George (2006), Daily life in the Mongol empire, Greenwood Press. ISBN 978-0-313-33226-5.
• (en) Man, John (2004), Genghis Khan: Life, death and resurrection, Thomas Dunne Books. ISBN 978-0-312-36624-7.
• (en) Man, John (2007), Kublai Khan: from Xanadu to superpower, Bantam. ISBN 978-0-553-81718-8.
• (en) May, Timothy, "The Mongol Art of War.", Westholme Publishing, Yardley. 2007. ISBN 978-1-59416-046-2 / ISBN 1-59416-046-5.
• (en) Morgan, D., Arbel, B., et al.(junh de 1989), "The Mongols and the Eastern Mediterranean: Latins and Greeks in the Eastern Mediterranean after 1204", Mediterranean Historical Review 4 (1): 204. doi:10.1080/09518968908569567. ISSN 0951-8967.
• (en) Morgan, David (2007), The Mongols (2^a edicion), Blackwell Publishing. ISBN 978-1-4051-3539-9.
• (en) Ratchnevsky, Paul (1993), Genghis Khan: his life and legacy, Wiley-Blackwell.
• (en) Rossabi, Morris (1983), China among equals: the Middle Kingdom and its neighbors, 10th-14th centuries, University of California Press. ISBN 0-520-04383-9.
• (fr) Jean-Paul Roux, Gengis Khan et l’Empire mongol, Gallimard, collecion « Découvertes Gallimard », 2002, 143 paginas.
• (en) Sanders, Alan J. K. (2010), Historical dictionary of Mongolia, Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-6191-6.
• (en) Saunders, John Joseph (2001), The history of the Mongol conquests, University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-1766-7.
• (en) Rybatzki, Volker (2009), The early mongols: language, culture and history, Indiana University.
• (en) Sverdrup, Carl (novembre de 2010), "Numbers in Mongol Warfare". Dins Rogers, Clifford J.; DeVries, Kelly; France, John. Journal of Medieval Military History. 8. Woodbridge, Suffolk, UK: Boydell & Brewer. ISBN 978-1-84383-596-7. [1].
• (en) Vladimortsov, Boris (1969), The life of Chingis Khan, B. Blom.
• (en) Weatherford, Jack (2004), Genghis Khan and the Making of the Modern World, Three Rivers Press. ISBN 0-609-80964-4.
• (en) Woods, Shelton (2002), Vietnam: An Illustrated History, Hippocrene Books Inc, ISBN 0-7818-0910-X.