Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/abril

març

mai

Aquesta pagina e sas sospaginas mesadièras son consacradas a l’organizacion e a la mantenença del quadre Lutz sus... de la pagina d’acuèlh.

Aquesta es emplena per l'apèl de {{Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/{{CURRENTDAY}} de {{CURRENTMONTHNAME}}}} (çò que significa que son contengut es lo del Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/jorn, ont jorn es lo jorn e lo mes del jorn corrent (ora UTC)). La frequéncia de renovelament dels quadres es quotidiana.

• Los articles presentats dins los diferents quadres son unicament los promouguts als labèls « Articles de qualitat » e « Bon article ».
• Evitatz de metre mai de 500 caractèrs/100 mots dins los quadres per fin de manténer l'equilibri de las colomnas sus la pagina d'acuèlh ont aquestes quadres son transcluses.

Calendièr per abril de 2024

Articles « Lutz sus... » ja pareguts sus l’acuèlh del mes d'abril de 2024 :

1èr d'abril de 2024 veire/modificar James Cook foguèt un navigador e explorator anglés de la fin dau sègle XVIII. Nascut en Anglatèrra, s’engatjèt dins la marina reiala (Royal Navy) avans la Guèrra de Sept Ans e après una carriera corta dins la marina marchanda. Rapidàment auçat au reng d’oficier, participèt ai campanhas per la conquista de Canadà francés. Après la guèrra, venguèt lo cap de tres expedicions d’exploracion de l’Ocean Indian, d’Oceania e de l’Ocean Pacific. Aquelei viatges permetèron la descubèrta d’uneis illas novèlas per leis europèus e l'expansion de l’Empèri Britanic dins aquelei regions. Foguèt tuat a Hawaii pendent sa tresena mission.	2 d'abril de 2024 veire/modificar Bossòst ei un municipi dera Val d'Aran, en eth terçon de Quate Lòcs. Era poblacion ei de 1 121 abitants (2022). Aucupe un terren accidentat pes contrafòrts dera sèrra que separe era Val d'Aran dera val de Luishon, er es quaus s'encastren, en tot sauvar un desnivèu de 1200 m, es afluents dera Garona pera quèrra (arrisses de Peira-ròia, Casteràs, de Marra, de Casteths), e pera sèrra de Montlude, er arriu de Margalida pera dreta. Era vila, ar arribatge esquèr de Garona, ei plaçada ath pè deth castèth de Bossòst o era Castèra, fortificacion medievau arroïada. Siguec un centre mercadèr deth baish Aran e eth caplòc deth terçon o alcaldia de Bossòst. Era glèisa parroquiau dera Assompcion, romanica, ei deth s XII; a planta rectangulara, damb tres naus e tres absides.
3 d'abril de 2024 veire/modificar Borís Nemtsòv en 2013 Borís Iefímovich Nemtsòv (Sòchi, 9 d'octobre de 1959 – Moscòu, 27 de febrièr de 2015) foguèt un fisician e politician rus. Especialista de fisica quantica, de termodinamica e d'acostica, èra estat l'inventor d'un lasèr acostic e d'un disenhatge novèl d'antenas pels aparelhs espacials. Dintrat en politica durant l'epòca de Borís Ieltsin, que foguèt Ministre de l'Energia de son govèrn, èra dempuèi l'an 2000 un dels adversaris mai critics e feròtges de la politica de Vladímir Pótin. Pr'amor d'aquesta dissidéncia, foguèt assassinat per carrièra a Moscòu lo 27 de febrièr de 2015, coma o foguèron anteriorament d'autres opausants a l'autoritarisme del president rus.	4 d'abril de 2024 veire/modificar La reïncarnacion (retorn dins la carn) es una doctrina o una cresença qu'un tal principi imaterial (« arma », « substància vitala », « consciénça individuala », « energia », veire « esperit » dins un contèxte crestian) complís de passatges de vidas successivas dins diferents còrs (umans, animals o vegetals segon las cresenças). Segon aquela doctrina, a la mòrt del còrs fisic, l'« arma » daissa aquel darrièr per demorar, aprèp una novèla naissença, un autre còrs. La reïncarnacion es un biais de transmigracion de las armas, pròche dels concèptes de metempsicòsi, palingenèsi, e l'Eternal retorn.
5 d'abril de 2024 veire/modificar L’emoglobina es una proteïna d'estructura quaternària, que la principala foncion es de transportar lo dioxigèn dins l'organisme uman e dels autres vertebrats. L'emoglobina se trapa subretot a l'interior dels globuls roges del sang (13,5 a 17,5 g/dl per l'òme e 12.5 a 15,5 g/dl per la femna de sang d'emoglobina) çò que lor balha la color roge. L'emoglobina umana es constituida de quatre cadenas identicas per doas: doas cadenas α de 141 acids aminats caduna e de doas cadenas β de 146 acids aminats caduna (çò que dona un total de 574 acids aminats per l'emoglobina). Caduna d'aquelas cadenas es associada a un gropament prostetic: l'ème. Lo nom d'emoglobina ven de dos mots: ème e globina. Se ma simboliza per « Hb ». Une molecula d'ème es constituida d'un ion fèrre complexat per una porfirina.	6 d'abril de 2024 veire/modificar Un cuirassat èra un grand naviri de guèrra que teniá un blindatge fòrça important e una artilhariá principala equipada dei calibres de marina pus importants de son epòca. A respèct dau crosaire de batalha, aviá un desplaçament e una artilhariá similars mai èra pus protegit e mens rapid. Dins lo corrent de son existéncia, lo cuirassat a fòrtament evolucionat per s'adaptar ais avançadas tecnologicas per restar au nivèu dei flòtas estrangieras. Lo mòt vèn dau tipe de naviri designat per lo nom battleship en anglés. Aqueu mòt es aparegut vèrs 1749 a partir de la contraccion de line of battle ship (en occitan : naviri de linha de batalha) e designava alora lei naviris de linha que formavan lo còrs dei flòtas majoras dau sègle XVIII. En França, lo mòt es aparegut vèrs 1860 per designar lei premiers cuirassats equipats d'una còca de fèrre. Dins leis annadas 1880, lo mòt battleship venguèt estandard dins lei país anglofons.
7 d'abril de 2024 veire/modificar Lo Pòrt Vièlh de Marselha ; au fons: la glèisa de Nòstra Dòna de la Gàrdia Marselha (Marseille en francés) es una vila d'Occitània, en Provença, en riba de la mar Mediterranèa. Es la primiera vila e lo primier pòrt d'Occitània. Tanben es la segonda o tresena vila de França e n'es lo primier pòrt. Es la prefectura dau departament dei Bocas de Ròse e de la region de Provença-Aups-Còsta d'Azur. Son escaisnom, la Ciutat Focèa, ramenta que foguèt fondada en 600 avC. per de marins grècs de Focèa. A 868 277 estatjants e n'a 1 516 340 dins l'aglomeracion. Lo nom de la vila s'escriu Marselha e se pronóncia [maʀˈsejɔ] o [maʀˈsijɔ] segon la nòrma classica. Lo gentilici es marselhés -esa.	8 d'abril de 2024 veire/modificar Pagina del manuscrit contant la presa de Marmanda La Cançon de la Crosada (Canso de la Crosada) es un poèma manuscrit de 9578 vèrses escrich en occitan entre 1208 e 1218 per dos autors diferents e contant los eveniments arribats en Occitània dins aquestas annadas, dempuèi l'invasion francesa en Lengadòc fins a la mòrt de Simon de Montfòrt. L'Anonim es l'autor de la segonda partida de la Cançon, siá a pauc prèp 6800 vèrses. Aquel autor desconegut a fach una òbra d'una qualitat poetica segura e sempre d'una granda puretat de lenga. Emai que catolic, de còp que i a es fòrça anticlerical. Es engatjat contra la Crosada e defend de longa las valors de Prètz, Paratge e Convivéncia....
9 d'abril de 2024 veire/modificar La lavanda es un aubret dicotiledonèu de la familha dei Lamiacèas e dau genre Lavandula, de flors lo pus sovent mauvas o violetas dispausadas en espigas, coma la majoritat deis espècias, fòrça nolentas; s'utilizan largament dins totei lei brancas de la perfumariá. Vènon subretot sus lei sòus calcaris secs e solelhós, a l'excepcion de L. stoechas, que preferís lei sòus siliciós. Totei lei lavandas son de plantas mellifèras, fòrça recercadas per leis abelhas.	10 d'abril de 2024 veire/modificar Lo sistèma immunitari d'un organisme es un sistèma biologica format d'un ensems coordenat d'elements de reconeissença e de defensa que pòu identificar e discriminar lei cellulas e lei substàncias de l'organismes deis elements que li son estrangiers. Totei lei còrs reconeguts coma estrangiers (virüs, bactèri, parasites, particulas ò moleculas estrangieras coma certanei toxinas...) son destruchas.
11 d'abril de 2024 veire/modificar La literatura bizantina foguèt la literatura de l'Empèri Bizantin de sa formacion au sègle IV a sa disparicion au sègle XV. Es eissida de la literatura grèga antica e n'es la perseguida ambé d'apòrts novèus venguts de la cristianizacion dau bacin orientau de la Mar Mediterranèa. Marca lo mantenement d'una activitat intellectuala de remarca au sen de l'Empèri Bizantin maugrat son lòng declin.	12 d'abril de 2024 veire/modificar Los Acòrdis de Sykes-Picot son d'acòrdis secrets signats lo 16 de mai de 1916, après de negociacions entre novembre de 1915 e març de 1916, entre França e lo Reailme-Unit (apiejat per l'Empèri rus e lo reialme d'Itàlia), organizant lo despartiment del Pròche Orient a la fin de la guèrra (espaci comprés entre la mar Negra, la mar Mediterranèa, la mar Roja, l'ocean Indian e la mar Caspiana) en de zonas d'influéncias al benefici d'aquela poténcias, çò qu'aviá per consequéncia d'esbocinar l'Empèri Otoman. Aqueles acòrdis secrets foguèron fin finala revelats al public lo 23 de novembre de 1917 dins un article de las Izvestia e de la Pravda e lo 26 de novembre de 1917 dins un article del Manchester Guardian.
13 d'abril de 2024 veire/modificar Lo cancèr (var. cancer, càncer) es una malautiá grèva entraïnada per una proliferacion cellulara anarquica, incontrarotlada e incessanta. Aquela multiplicacion desordonada s'opausa a la proliferacion contrarotlada que caracteriza lei teissuts sans e que permet la reparacion ò lo remplaçament normau dei pèrdas cellulara. Aqueu desreglament dei mecanismes de proliferacion es causat per de mutacions que rendon totalament ò parcialament ineficaç lei gèns cargats de la limitar.	14 d'abril de 2024 veire/modificar La goma arabica es una exsudacion de saba davalanta solidificada, produch naturalament o provocat per un tal, sus la camba d'arbres de la familha dels acacias. Comestible, es culhida subretot en Africa sahariana (Magrèb, Mali, Senegal, Chad, Egipte, Sodan, eca.).
15 d'abril de 2024 veire/modificar L'impressionisme es una escòla picturala francesa, nascuda de l'associacion d'artistas francés de la segonda mitat del sègle XIX. Fòrtament criticat al començament, lo movement se manifèsta subretot de 1874 a 1886 par uèit exposicions publicas a París, e marca la ruptura de l'art modèrne amb l'academisme. L'impressionisme se caracteriza subretot per una tendéncia a notar las impressions fugitivas dels fenomèns puslèu que l'aspècte estable e conceptual de las causas.	16 d'abril de 2024 veire/modificar Annibal Barca (en fenician Hanni-baal significa « qu'a la favor de Baal), plan sovent nomenat Annibal, nascut en 247 AbC a Cartage (al nòrd-èst de la Tunis actuala en Tunisia) e mòrt per suicidi en 183 AbC en Bitinia (près de la Bursa actuala en Turquia), foguèt un general e òme politic cartaginés, sovent considerat coma un dels mai grands tacticians militars de l’istòria. Visquèt dins un periòde de tension dins lo Bacin Mediterranèu, alara que Roma començava d'impausar sa poténcia en Mediterranèa occidentala: aprèp la presa de Sicília e de Sardenha, consequéncia de la Primièra Guèrra Punica, los Romans envièron de tropas en Illiria e contunhavan la colonizacion de l'Itàlia del Nòrd. Elevat, segon la tradicion istoriografica latina, dins l'òdi de Roma, èra, segon sos enemics, a l’origina de la Segonda Guèrra Punica que los Ancians nomenavan « guèrra d’Annibal ».
17 d'abril de 2024 veire/modificar La Guèrra Ispanoestatsunidenca (de còps dicha en Espanha Desastre de 98) se debanèt d'abriu a aost de 1898 entre leis Estats Units d'America e Espanha. S'acabèt per una victòria estatsunidenca rapida qu'aguèt coma consequéncia l'independéncia de Cuba en 1902 e l'annexion per Washington de Puerto Rico, de Guam e dei Filipinas.	18 d'abril de 2024 veire/modificar Istoricament, la sciéncia (del latin scientia, coneissença) deriva de la filosofia. Al cors de l'Edat Mejana, la sciéncia s'es progressivament destacada de l'empresa de la teologia. Al cors del desvolopament de las coneissenças e de l'acumulacion de sabers divèrses, s'es estructurada en disciplinas scientificas : quimia, biologia, fisica, mecanica, optica, astronomia, economia, sociologia... Uèi, la sciéncia designa a l'encòp un procediment intellectual repausant idealament sus un refús dels dògmas e un examen rasonat e metodic del monde e de sas regularitats, e visant a produire de coneissenças resistent a las criticas racionalas, e l'ensemble organizat d'aquestas coneissenças.
19 d'abril de 2024 veire/modificar L’Empèri Roman (Imperium romanum en latin) foguèt un periòde de la civilizacion romana entre 27 avC e la fin dau sègle V. Creat après la crisi deis institucions de la Republica, l'Empèri capitèt de conquistar totei lei territòris de Mediterranèa per venir una dei poissanças pus importantas de l'Istòria. Pasmens, après son apogèu au sègle I, l'Empèri conoguèt una tièra de crisis e de guèrras civilas entraïnadas per de dificultats de successions au tròne imperiau. D'efèct, l'Emperaire, qu'es lo cap unic de l'Empèri ai nivèus militar, civil e religiós, deguèt sovent luchar còntra l'influéncia creissenta de l'armada que venguèt pauc a pauc la fònt de legitimat dau poder. A partir dau sègle III, lei dificultats de l'Empèri entraïnèron sa division entre uneis emperaires e adjonchs per melhorar sa defensa. Aquela division venguèt permanenta après 395 entre Occident e Orient. L'Empèri Roman d'Occident dispareguèt en 476 après leis invasions barbaras enterin que l'Empèri Roman d'Orient capitèt de resistir per venir l'Empèri Bizantin.	20 d'abril de 2024 veire/modificar Un gratacèl (var. gratacèu, grataciau) o ostalaràs es un immòble plan naut e que se pòt abitar de longa. A mai existiscan pas de definicions oficialas, en general se pren coma critèri una nautor mininimala d'aperaquí 150 mètres per designar aqueste edifici coma un gratacèl. D'autres critèris coma la forma o l'aparença pòdon de segur afectar aquesta qualificacion de gratacèl. Se ditz que la vila de Chicago (Estats Units d'America es lo brèç dels gratacèls.
21 d'abril de 2024 veire/modificar Leptis Magna o Lepcis Magna (LPQY en punic ; Νεάπολις o Neapolis en grèc : vila nòva), èra una vila d'importància de la republica de Cartage. Jos Dioclecian, en 303, a la particion de l'Africa Proconsulària, venguèt la capitala de la nòva província, la Tripolitània. Los rèstes son prèp de la vilà actuala de Khoms (|ألخمس), a prèp de 120 km a l'èst de Trípol, sus la bòca de l'oèd Lebda en Libia.	22 d'abril de 2024 veire/modificar En astronomia, una cometa es un pichon astre brilhant constituit de glaç e de posca del Sistèma Solar, que son orbita a generalament la forma d'una ellipsa fòrça alongada, e sovent acompanhada d'una longa traïnada luminosa deguda a l'interaccion de velocitat elevada entre la cometa prèp del Solelh e de divèrsas fòrças venent del Solelh : vent solar, pression de radiacion e gravitacion. Le mot cometa ven del grèc Κομήτης (komêtês) que significa «cabelut», en rason de l'immensa coa facha de gas e de poscas de 30 a 80 milions de quilomètres.
23 d'abril de 2024 veire/modificar La trufa (var. truha) o la patana o la mandòrra o la tur(r)a o la tartifla o lo tartifle o la pompira o la poma de tèrra es un tubercul produch per l'espècia Solanum tuberosum. Aparten a la familha de las Solanacèas. S'agís d'un dels legums mai consomits en Euròpa, America del Nòrd e America del Sud. Introducha en Euròpa al sègle XVI, sas qualitats alimentàrias son, d'en primièr estadas malconegudas. En defòra de sas vertuts alimentàrias, la trufa es largament utilizada dins l'industria, que sa fecula a de destinacions multiplas.	24 d'abril de 2024 veire/modificar Frederic Mistral (Malhana, 8 de setembre de 1830 - 25 de març de 1914) foguèt un escrivan e lexicograf occitan (provençau), un dei grands menaires istorics dau renaissentisme occitan. Per encausa de la riquesa e de la qualitat de son òbra recebèt lo Prèmi Nobel de Literatura en 1904 a l'encòp amb l'escrivan espanhòu José Echegaray. Mistral escriguèt lo Tresaur dau Felibritge, lo diccionari mai complet de la lenga occitana.
25 d'abril de 2024 veire/modificar Los acarians (Acari o Acarina) son un taxon d'aracnids. Son de talha generalament minuscula : d'unes son microscopics, e mesuran pas que qualques desenats de micromètres, los mai grands depassan pas 2 cm (levat las langastas gavadas de sang que dins las espècias tropicoeqüatorialas pòdon aténher la talha d'una « bèla » cerièsa). Lo còs es particularament compacte per un artropòde acausa de la fusion del prosòmi (l'equivalent del cefalotorax d'autres artropòdes) e de l'opistosòmi (o abdomèn) en una massa unida e de la quasidesaparicion de las traças de segmentacion. Existisson prèp de 50 000 espècias repertoriadas, mas la diversitat vertadièra del grop es probablament superiora al milion d'espècias. La varietat de lors mòdes de vida (abitat, nicha ecologica, mòde d'alimentacion…) es sens egala en çò dels Aracnids.	26 d'abril de 2024 veire/modificar L’albricotièr (Prunus armeniaca) es un arbre fruchièr del genre Prunus de la familha dels Rosaceae, cultivat per son fruch, l'albricòt.
27 d'abril de 2024 veire/modificar L’art romanic se desvolopèt en l’Euròpa Occidentala del sègle X al sègle XIII, aprèp la dislocacion de l’Empèri Carolingian. En mai de las influéncias evidentas romanas apareisson de novèlas tendéncias lombardas que s’exprimiguèron per de novèlas formas e estructuras inspiradas pels edificis encara subsistissent, tanben i a una assimilacion clara dels modes orientals. L’estil novèl lèu s'espandiguèt per totas las culturas europèas mediterranèas, traversant los Alps cap als païses de Ren e tanben los Pirenèus per tota la Peninsula Iberica.	28 d'abril de 2024 veire/modificar La pizza es una especialitat gastronomica caracteristica de la cosina tradicionala napolitana, probablament la mai coneguda e consomada dins lo mond entièr.
29 d'abril de 2024 veire/modificar La cultura dels camps d'urnas es una civilizacion indoeuropèa de l'Edat del Bronze desvelopada en Euròpa Centrala, caracterizada per de necropòlis d'incineracion. Es devesida en tres fasas: preliminara, colonizadora, e d'estabilizacion.	30 d'abril de 2024 veire/modificar Lo libre de l’Apocalipsi o Revelacion, es lo darrièr libre del Novèl Testament, e es pro diferent del rèsta, perque son contengut es profetic e simbolic sus la fin del monde. Istoricament, se sap que l’Apocalipsi foguèt escricha a la fin del reialme de Domician, vèrs 95, alara que las persecucions romanas contra los crestians, que negavan adorar l’emperaire coma un dieu, s’intensificavan.