Chad

Chad, oficialament la Republica de Chad (en francés: République du Tchad; en arabi: جمهورية تشاد), es un Estat d'Africa Centrala qu'a pas cap de frontièra maritima, mas a la frontièra lacustra del lac Chad al sud-oèst. Confronta Libia al nòrd, Sodan a l'èst, la Republica Centrafricana al sud, Cameron e Nigèr al sud-oèst e Nigèria a l'oèst.

Chad République du Tchad
Bandièra Escut d'armas
Localizacion
Capitala e ciutat mai granda N'Djamena 15° 28′ 00″ N, 19° 24′ 00″ E
Forma de govèrn Republica jos junta militara
President del conselh militar de transicion Primièr ministre Mahamat Idriss Déby Succès Masra
• Totala 1 284 000 km²
• Aiga 1,9 % %
Populacion 66en
• Totala (2023) 18 523 165 ab.
PIB (2023) 12,596 miliards USD
Moneda Franc CFA (XAF)
Indicatiu telefonic 235
ISO 3166 TD
Domeni internet .td

La capitala es N'Djamena.

Lo gentilici es chadian -a.

Geografia

Geografia fisica e idrografia

Chad es un país d'aperaquí 1,284 milion de quilomètres carrats que si situa entre lei latituds 7° e 24° N e lei longituds 13° e 24° E. A la particularitat d'èsser enclavat en Sahèl e la distància entre sa capitala, N'Djamena, e lo pòrt pus pròche, Douala, es de 1 700 quilomètres. La partida nòrd dau país fai partida de Sahara. Amb de precipitacions inferioras a 200 mm, es una region seca, pauc poblada e dominada per de relèus coma lo plan d'Ennedi a l'èst ò lo massís de Tibesti au nòrd. D'origina volcanica, lei montanhas de Tibesti cuerbon una superficia de 75 000 km². Sa cima pus auta, Emi Koussi, es un volcan amorçat de 3 415 m d'altitud. Es tanben la cima pus auta dau territòri chadian.

La region centrala de Chad es constituïda per un platèu prefondament cavat per lei vaus de Logone e de Chari, dos corrents d'aiga que si gitan dins lo lac Chad. Aquelei flumes provènon de regions umidas de Centrafrica e de Cameron. Lei precipitacions dins la region son tanben pus importantas (entre 200 e 800 mm), çò que permet lo mantenement d'una estèpa. Lo lac Chad es la formacion geologica principala de la zòna. Es lo vestigi d'un lac endoreïc que curbiá una superficia de 300 000 km² fai 7 000 ans (còntra 17 800 km² en 2020).

La partida sud dau territòri chadian es una region plana e argielosa. Durant la sason dei pluèias, de paluns provisòris i ocupan de superficias importantas e geinan considerablament lei desplaçaments. Pasmens, lei precipitacions i permèton l'agricultura. Es donc dins aquela region que s'obsèrvan lei densitats de populacion pus importantas.

Clima

Clima de Chad segon la classificacion de Köppen.

Chad es un país fòrça caud e eissuch. Au nòrd, lo clima es dominat per Sahara e es de tipe desertic caud amb de precipitacions inferioras a 200 mm (e de còps inferioras a 10 mm). Au centre, en Sahèl, lo clima es semidesertic, amb de precipitacions compresas entre 200 e 600 mm amb doas sasons eissuchas (« freja » en decembre-genier, cauda en abriu-junh) e una sason umida de dos a quatre mes. Enfin, lo sud es pus umide amb un caractèr tropicau marcat e de precipitacions anant de 600 a 1 000 mm (fins a 1 200 mm dins lo sud-oèst). La temperatura es auta e aganta sovent de valors maximalas de 43-44 °C. La sason umida i pòt durar sièis mes.

Istòria

Deis originas ai reiaumes chadians

Dempuei la descubèrta en 1996 e en 2002 de rèstas d'ominides datant respectivament de 3,6 e de 7 milions d'annadas, lo territòri chadian es considerat coma un dei brèç de l'espècia umana. Ansin, lo país es una zòna de poblament uman anciana qu'assosta un patrimòni preïstoric important. D'efèct, d'aqueu temps, la region aviá un clima relativament umide que permetiá l'existéncia d'una fauna florissenta. L'usatge de la terralha i foguèt probablament anterior a la vau de Nil e lo pòble chadian es benlèu lo rèire de plusieurs pòbles africans que migrèron per la seguida vèrs lo sud dau continent. Pasmens, aqueu desvolopament precòç foguèt rapidament limitat per l'avançada dau desèrt. En parallèl, la superficia dau Lac Chad (un milion de quilomètres carrats i a 6 000 ans) demeniguèt pauc a pauc segon un procès fòrça irregular.

Lei reiaumes chadians

A la fin dau millenari I ap. JC, lo desvolopament dau comèrci transsaharian, la produccion agricòla e la demografia permetèron l'aparicion d'estats vertadiers en Chad. Situats au sud dei regions deserticas, demorèron independents fins a la colonizacion francesa e son a l'origina d'una partida importanta deis autoritats tradicionalas totjorn en plaça a l'ora d'ara.

Lo Reiaume de Kanem-Borno

Article detalhat: Reiaume de Kanem-Borno.

Centrat sus lo Lac Chad, lo Reiaume de Kanem-Borno pòrta diferents noms per destriar lei periòdes diferents de son istòria : Reiaume de Kanem entre sa creacion e 1395, Reiaume de Borno entre 1395 e lo sègle XVI e Reiaume de Kanem-Borno entre lo sègle XVI e sa disparicion en 1900. Pasmens, es ben lo meteis estat.

Sa formacion se debanèt dins lo corrent dau sègle VIII e foguèt l'òbra dei Kanembu, un pòble nomada saharaian. Dirigits per de sobeirans dichs mai, s'islamizèt rapidament e assaièt de s'estendèt a l'entorn dau Lac Chad. Durant lo rèine de Dunama Dabbalemi (1221-1259) teniá lo contraròtle dei rets caravanièrs dau Sahara Centrau e ocupava Tibesti, Fezzan e una partida d'Oaddaï. Pasmens, après sa mòrt, una crisi de succession fragmentèt lo reiaume. Au sègle XIV, Kanem foguèt tanben menaçat per d'invasions de Sao e de Bulala. Ansin, en 1385, lo mai Daud (1377-1385) perdiguèt sa capitala, Njimi, foguèt tuat per lei Bulala.

Lei subrevivents de la dinastia se restabliguèron sus la riba oèst dau Lac Chad onte restaurèron un estat centralizat (dich Reiaume de Borno). En 1460, lo mai Ali Dunamami capitèt de prendre l'avantatge sus seis adversaris e fondèt una capitala ben fortificada dicha Ngazargamu. A partir d'aquela posicion, son successor Idris Katakarmabe (1487-1509) capitèt de reconquistar Njimi. Puei, durant lo rèine d'Idris Aluma (1564-1596) tornèt ocupar son territòri d'origina. Lo reiaume prenguèt alora lo nom de Reiaume de Kanem-Borno.

Gràcias a sa posicion estrategica entre lei rets comerciaus d'Africa de l'Oèst e d'Africa de l'Èst, Kanem-Borno demorèt una poissança importanta fins au començament dau sègle XVIII. Pasmens, lo declin dei rotas marchandas transsaharianas demeniguèt a cha pauc sa fòrça militara. Ansin, au sègle XIX, aguèt de dificultats fòrça importantas per arrestar leis atacas dau Califat de Sokoto. Puei, de conflictes dinastics contunièron de l'afeblir. Aprofichant aquelei trèbols, Rabih az-Zubayr ne prenguèt lo contraròtle en 1893. Pasmens, poguèt pas ne redreiçar la poissança e sa desfacha còntra França a la batalha de Kousséri entraïnèt la disparicion dau reiaume en 1900.

Lo Reiaume d'Oaddaï

Article detalhat: Reiaume d'Oaddaï.

Lo Reiaume d'Oaddaï èra situat au sud-èst dau Chad actuau. Foguèt creat en 1635 quand un aventurier dich Abd Al Karim capitèt de federar divèrsei pòbles locaus sota son autoritat per sometre lei Tunjur que dominavan la region. Prenguèt rapidament lo contraròtle de certanei rotas caravanieras de Sahara e lei revenguts marchands assegurèron son desvolopament. Au sègle XIX, aprofichant lo declin de Kanem-Borno, venguèt la principala poissança de la region gràcias a la creacion d'una rota novèla entre Ennebi e Bengazi. Aquò li permetèt de batre la sieuna moneda e d'importar d'armas e de tecnologias modèrnas. Pasmens, au començament dau sègle XX, Oaddaï se turtèt a França que conquistèt lo reiaume a l'eissida d'una guèrra que durèt de 1909 a 1912.

Lo Reiaume de Baguirmi

Lo Reiaume de Baguirmi es un estat mau conegut, fondat au sègle XVI, entre Kanem-Borno e Oaddaï. Sa capitala èra Massénya e sei sobeirans avián lo títol de mbang. Lo sultan Malo (1546-1568) organizèt un estat centralizat e foguèt benlèu a l'origina de la conversion a l'islam de la region. Lo comèrci deis esclaus venguèt rapidament la basa de l'economia dau sultanat que foguèt successivament vassau de sei dos vesins pus poderós. En 1897, demandèt la proteccion de França e ne venguèt un protectorat.

Lo periòde coloniau

A la fin dau sègle XIX, França comencèt de s'interessar a Chad per de rasons estrategicas. De mai, lei Francés s'inquietavan deis ambicions de Rabih az-Zubayr, marchand e aventurier d'origina sodanesa, que capitèt de reünir una armada de 35 000 òmes ben equipats e disciplinats. Amb aquela fòrça, arrestèt una expedicion francesa mandada dins la region en 1891 e prenguèt lo contraròtle de Baguirmi e Kanem-Borno en 1893. Pasmens, en 1899, après la revirada d'una segonda expedicion, lei Francés decidèron de concentrar de mejans importants còntra Chad e Rabih foguèt vencut e tuat en 1900. Puei, l'armada francesa conquistèt lo Reiaume d'Oaddaï en 1909-1912 e acabèt la pacificacion dau sud en 1913. Dins lo nòrd, la dominacion francesa èra effectiva en 1916 mai de combats contunièron durant leis annadas seguentas. Lei regions septentrionalas gardèron ansin un estatut militar fins a 1964.

Après la conquista, maugrat l'interès dei militars per la posicion centrala de Chad en Africa, la metropòli s'interessèt gaire au desvolopament de la region que demorèt paura. Dins aquò, introduguèron la cultura de coton dins lo sud. Lei frontieras foguèron fixadas en 1936. Après la Segonda Guèrra Mondiala, de reformas donèron mai d'autonòmia au territòri que veguèt l'aparicion d'una vida politica locala. Foguèt inicialament dominada per Gabriel Lisette fondator dau Partit Progressista Chadian (PPT). Pasmens, en 1959, perdiguèt leis eleccions au profiech de François N'Garta Tombalbaye que menèt lo país a l'independéncia en 1960 dins l'encastre dau desengatjament african de França.

Lo Chad independent

Lo periòde de François N'Garta Tombaldaye

Tombaldaye gardèt lo poder fins a 1975. Metèt en plaça un regime fòrça autoritari ambé lo PPT coma partit unic (1963). Dins aquò, mau capitèt d'obtenir lo sostèn de la populacion. En particular, leis abitants dau nòrd, ostils ai foncionaris originaris dau sud nomats per lo govèrn, èran fòrça maucontents. Puei, l'oposicion ganhèt tota la populacion musulmana que se revoutèt en Oaddaï en 1967 e dins lei regions septentrionalas en 1968. Un còrs expedicionari francés empachèt la desfacha dau govèrn mai leis insurgents, gropats au sen dau Frònt de Liberacion Nacionala de Chad (Frolinat) poguèron se retirar en Sodan. Quatre ans pus tard, Moammar al-Gaddafi aprofichèt aquela situacion caotica per ocupar Aozou qu'èra l'objècte de revendicacions libianas dempuei l'independéncia dei dos país. Enfin, un grop de militars lassats de la situacion reversèt lo president e lo tuèt.

De Félix Mayoum a Hissène Habré

Après 1975, un conseu militar prenguèt la direccion de Chad. Félix Malloum, eissit de la rebellion dau sud, n'èra la figura principala. Pasmens, son autoritat foguèt constestada per lei musulmans. En 1977, sostenguda per Libia, lo Frolinat comencèt donc de luchar tornarmai còntra lo regime novèu. En parallèl, un autre movement ostil au generau Malloum se formèt (lei Fòrças Armadas dau Nòrd, FAN) a l'iniciativa de Hissène Habré, un nacionalista chadian ostil ai Libians.

En 1978, lo Frolinat menacèt N'Djamena mai l'armada francesa mandèt una fòrça per protegir la capitala e arrestar leis insurgents. Dins aquelei circonstàncias, Malloum e Habré s'alièron. Dins aquò, aquel acòrd durèt gaire e leis annadas 1979-1980 veguèron mai d'un cambiament de camp de part dei personalitats politicas principalas. En 1979, Hissène Habré capitèt d'eliminar Malloum gràcias a una aliança ambé Goukouni Oueddeï (cap insurgent de Tibesti) e de caps dau sud. L'annada seguenta, Goukouni Oueddeï prenguèt lo contraròtle de N'Djamena.

Goukouni, favorable ai Libians, mau capitèt d'obtenir lo sostèn de la populacion e en 1981, son projècte d'union de Chad ambé Libia se turtèt a l'ostilitat de la comunautat internacionala. Hissène Habré recebèt alora un important sostèn francés que li permetèt de tornar conquistar la capitala en 1982. Goukouni Oueddeï assaièt de reprendre lo contraròtle de Chad en 1983 e en 1986 mai sei temptativas, largament sostengudas per l'armada libiana, se turtèron a una viva resisténcia francochadiana. En 1987, foguèt lo torn dei Libians d'atacar mai lei Chadians capitèron de lei rebutar.

Pasmens, maugrat sei succès militaras, lo regime dictatoriau de Hissène Habré, fòrça autoritari e repressiu, mau contentava la populacion. En 1989, son cap d'Estat-Major, Idriss Déby, se revoutèt e obtenguèt lo sostèn de Sodan. I fondèt lo Movement Patriotic dau Salut (MPS) que passèt a l'ofensiva en 1990. Aqueu còp, París refusèt d'intervenir e Idriss Déby prenguèt lo poder.

Lo periòde d'Idriss Déby

Chad foguèt dirigit entre 1990 e 2021 per Idriss Déby qu'instaurèt a son torn un regime fòrça autoritari amb una façada democratica. Aquò foncionèt ben fins a 2005 que permetèt de restablir la patz dins lo país. D'efèct, en 1996, Déby acceptèt d'associar una partida de l'oposicion au govèrn e desvolopèt la produccion petroliera per aumentar lei revenguts de l'Estat. Pasmens, a partir de 2004, de modificacions constitucionalas destinadas a li donar la possibilitat de se presentar tornarmai a l'eleccion presidenciala e la corrupcion fòrça importanta de son clan entraïnèron la formacion de rebellions novèlas.

Sostengudas per Sodan, plusors guerilhas ataquèron lo regime dins lei regions orientalas e li infligiguèron una tiera de desfachas. Pasmens, gràcias a una ajuda francesa, Idriss Déby capitèt de blocar leis atacas còntra la capitala e de rebutar lei rebèls en 2008. La conflicte se reglèt finalament en 2010 ambé la signatura d'acòrds de patz favorizats per un melhorament dei relacions entre Chad e Sodan. Après aquela guèrra, assaièt sensa succès de s'opausar a l'intervencion occidentala en Libia per defugir l'arribada de mercenaris sensa emplech dins lo nòrd de Chad. En 2012, organizèt una operacion importanta per luchar còntra la corrupcion qu'a agantat de proporcions sensa precedents dins lo país. Enfin, se preocupa de la question environamentala pausada per la disparicion progressiva dau Lac Chad. Dins aquò, lo regime demòra fòrça autoritari coma lo mòstra la repression rapida de manifestacions en 2016.