Sodan

جمهورية السودان
Jumhūriyyat as-Sūdān

Devisa nacionala: al-Nadir Nila
capitala populacion (an)	Khartom 4 285 542 abitants (metropòli - 2003)
President	Abdel Fattah Abdelrahman Borhan
Superfícia	2 505 810 km²
Populacion	40 187 486 (2004)
Independéncia - Jorn	(del Reialme Unit e d'Egipte) 1 de genièr de 1956
Moneda	dinar sodanés
Ora	UTC+3
Imne nacional	Nahnu Jund Allah Jund Al-watan
Còde telefonic	+249

Sodan (en anglés: Sudan; en arabi: السودان^?, as-Sūdān), oficialament Republica de Sodan (en anglés: Republic of the Sudan; en arabi: جمهورية السودان^?, Jumhūriyyat as-Sūdān), es un estat d'Africa dau Nòrd, lo 3^en país pus grand d'Africa per superfícia, e lo 16en dau mond. Confronta Egipte au nòrd, la mar Roja au nòrd-èst, Eritrèa e Etiopia a l'èst, lo Sodan del Sud e Centreafrica au sud-oèst, Chad a l'oèst, e Libia au nòrd-oèst. La capitala es Khartom. Lo gentilici es sodanés, -a. Lo sud dau Sodan eissit de la colonizacion votèt per l'independéncia en 2011.

Geografia

Geografia fisica

Topografia de Sodan.

Tresen país pus estendut dau continent african, Sodan a una superficia d'aperaquí 1 886 068 km² e es enviroutat per Egipte au nòrd, la Mar Roja au nòrd-èst, Eritrèa e Etiopia a l'èst, lo Sodan dau Sud au sud, la Republica Centrafricana, Chad e Libia a l'oèst. Son relèu es dominat per lei Vaus de Nil e de seis dos afluents principaus que son lo Nil Blanc que vèn dau sud e lo Nil Blau que vèn dau sud-èst. Aquelei rius traversan de plans que son altitud demenís de 1 200 a 300 m dau sud vèrs lo nòrd. Lo relèu sodanés es donc pauc diferenciat dins aquelei regions e lei paramètres climatics i a donc un ròtle important dins la definicion dei limits geografics de la zòna.

Lei montanhas importantas son situadas dins lei regions perifericas au sud-oèst, au sud e lòng dau litorau de la Mar Roja. Sa cima pus auta es lo Djebel Marra (3 042 m) qu'es un volcan situat dins lo sud-oèst. Es lo centre d'una region montanhosa importanta que domina lo sud-oèst desertic dau país. Dins lo nòrd-èst, lo relèu pus important es lo Djebel Oda (2 259 m). Dins lei regions centralas, existís de cimas isoladas que son de vestigis dau sòcle geologic ancian.

L'idrografia sodanesa es largament dominat per Nil e sei dos afluents. Lo pus important es lo Nil Blau amb un debit mejan de 1 521 m³/s a Khartom. Lo Nil Blanc i es leugierament mens important amb un debit mejan de 829 m³/s. Pasmens, lei debits jornadiers son fòrça variables, especialament dins la Vau dau Nil Blau, car lei dos rius son alimentats per lei pluejas de mosson. En fòra d'aquelei cors d'aiga, i a gaire de rius permanents en Sodan. Se pòu citar Atbara que son debit presenta pasmens de variacions fòrça importantas de 0,3 m³/s en març a mai de 2 000 m³/s en aost e qu'es lo darrier afluent important de Nil. Per lo rèsta, l'idrografia dau territòri sodanés es compausada d'oeds.

Clima

Clima de Sodan segon la classificacion de Köppen.

En despiech dau fach que son territòri sigue principalament situat dins la region dau Tropic dau Càncer, lo clima de Sodan es fòrça influenciat per l'ariditat veïculada per lo Desèrt de Sahara. Ansin, lo país a un clima desertic que presenta pauc a pauc de tendàncias tropicalas a mesura que demenís la latitud. Regardant lei paramètres climatics, la temperatura mejana varia relativament pauc dins lo corrent de l'annada e lei factors pus importants son lo nivèu de precipitacions, la longor de la sason umida dins lo sud e l'orientacion dei vents que favorizan ò desfavorizan l'arribada de corrents d'èr umid.

De genier a març, la secaressa venguda dau nòrd e dei regions continentalas deserticas predomina e lei precipitacions son quasi inexistentas franc dau litorau de la Mar Roja onte lei vents pòdon atraire de nívols venguts de la mar. En abriu, l'arribada de mosson sus lei regions orientalas d'Africa entraïna de pluejas importantas (e de còps de tempèstas) dins lo sud. Dins lo corrent dei mes seguents, lei massas d'èr umid migran pauc a pauc vèrs lo nòrd fins a julhet-aost. Lo limit maximala d'aquela remontada se situa dins la region d'Abu Hamad. Pasmens, es frequent d'observar de remontadas pus limitadas. Lei regions au nòrd d'aquela vila son rarament arrosadas per lei pluejas e fan partida dei zònas pus secas de la planeta. Lo retorn de la secaressa acomença en setembre ambé lo retorn dei vents venguts dau desèrt.

La temperatura mejana varia pauc dins lo corrent de l'annada mai presenta d'escarts importants dins lo corrent de la jornada, especialament pendent la sason seca en causa de l'abséncia de nívols. Lei temperaturas maximalas s'observan generalament a la fin de la sason seca.

Demografia

Sodan a una demografia caracteristica d'un país en desvolopament amb una populacion en aumentacion rapida, un temps jove, un taus de fertilitat important, una esperança de vida mejana e una urbanizacion encara limitada. D'efèct, la creissença dau nombre d'abitants èra de 1,8%/an en 2014 e 61% avián mens de 24 ans. L'esperança de vida aumenta regularament (63,3 ans) e es conjugada amb un mantenement d'un nombre aut de naissenças (aperaquí 30 naissenças/1000 abitants en 2014) e una demenicion de la mortalitat (aperaquí 7,9 naissenças/1000 abitants en 2014). La màger part de la populacion es installada dins de zònas ruralas (66,8% en 2011). Pasmens, la migracion en direccion dei vilas acomença de venir importanta e la metropòli principala dau país, l'ensems Khartom-Omdurman-Bahri, agantava 4,5 milions d'abitants en 2014. Lei capitalas provincialas conoissián una evolucion similara mai d'amplor mens importanta ambé mai 560 000 abitants a Nyala, mai de 500 000 abitants a Pòrt Sodan e mai de 420 000 a Kassala e a El Obeid. 13 autrei vilas avián mai de 100 000 abitants. En revènge, lei vilas mejanas èran relativament raras ambé solament 6 vilas qu'avián una populacion entre 50 000 e 50 000 abitants.

A l'origina, Sodan èra un país amb una diversitat importanta. Dempuei l'independéncia dei províncias meridionalas, aquela diversitat s'es reducha e la preponderància dei populacions aràbias s'es renfòrçada (aperaquí 70% de la populacion). Pasmens, aquelei populacions son subretot installadas dins lo centre. En revènge, lei regions perifericas demoran una mosaïca etnica. Ansin, de centenaus de pòbles diferents existisson en Sodan. La màger part son numericament pauc nombrós. Dins aquò, lei Fors (Darfor), lei Baggaras (tanben en Darfor), lei Bejas (litorau dau nòrd-èst), lei Nubians (Vau de Nil entre lo Lac Nasser e la 4^a cataracta), lei Nubas (Kordufan) formavan localament de minoritats importantas.

Lengas

Dempuei l'adopcion de la constitucion de 2005, l'arabi classic e l'anglés son lei doas lengas oficialas de Sodan. Son utilizadas dins l'ensenhament e dins la gestion deis afaires dau govèrn dau país. En mai d'aquò, l'anglés es tanben fòrça utilizat per leis elèits economics. L'arabi classic es pauc escampat au sen de la populacion que parla puslèu l'arabi sodanés (70%). Aqueu dialècte de l'arabi èra estat influenciat per lei lengas parladas en Sodan avans lei migracions aràbias dins la region, especialament lo nubian.

Dins aquò, existís mai d'una autra lenga en Sodan car au mens 114 èran recensadas en 2011. Son protegidas per la constitucion que prevetz d'assegurar son desvolopament e sa promoccion. De mai, pòdon èsser adoptada coma lenga cooficiala per un estat federau. Aquelei lengas minoritàrias son d'origina fòrça variada. Se troba de lengas fors, de lengas sodanesas centralas e orientalas, de lengas saharianas, d'autrei lengas nilosaharianas, de lengas kordofanianas e de lengas coshiticas.

Religion

Sodan es un país musulman e 93% a 97% de sa populacion se reclamava d'aquela religion en 2011 après l'independéncia dei províncias dau sud. L'islam sodanés es principalament sunita e es subretot dominat per l'escòla malikita. Pasmens, leis escòlas hanafita e chafiita an una influéncia non negligibla dins certaneis endrechs. Leis autrei religions èran fòrça raras en 2011 : lei crestians gropavan entre 1% e 5% deis abitants (principalament de còptes) e lei religions africanas tradicionalas (animisme) aperaquí 1,5%. La libertat religiosa es teoricament assegurada per la constitucion. Dins aquò, dins la realitat, aquò es limitat per la lèi islamica en vigor e per de persecucions còntra lei minoritats religiosas. Per exemple, i a regularament de condamnacions a de penas importantas, compres la pena de mòrt, que sancionan de conversions religiosas de l'islam au cristianisme. L'ateïsme e l'agnosticisme son tanben oficialament fòrça raras car pòdon entraïnar de sancions grèvas.

Istòria

Preïstòria

Lei recèrcas paleontologicas e arqueologicas an descubèrt de vestigis fòrça ancian indicant una preséncia umana sus lo territòri actuau de Sodan datant d'au mens 60 000 ans. La sedentarizacion acomencèt au milleni VIII av. JC gràcias au desvolopament de l'agricultura e dau norigatge. Aquelei premierei societats sedentàrias foguèron a l'origina de la bastida de vilatges enviroutats de fortificacions de brica. De contactes existèron ambé l'Egipte Auta e la Nubia Bassa foguèt d'ora influenciada per Egipte.

De la conquista egipciana au Reiaume de Meroe

Extension dau Reiaume de Kush entre lei sègles VII e I av. JC.

La populacion e leis estats sodanés de l'Antiquitat Auta son principalament coneguts gràcias ai documents egipcians d'aqueu periòde. Formavan de principats locaus qu'entretenián de liames comerciaus amb Egipte. Au sègle XVI av. JC, leis Egipcians passèron la I^èra cataracta e conquistèron la region fins a la IV^a cataracta. I installèron un vice-rèi eissit de la dinastia faraonica. Aquò favorizèt la difusion de la cultura e dau modèl estatic egipcians. Pasmens, mens nombrós, leis Egipcians installats au sud de la I^èra cataracta, compres lei vice-rèis, se mestissèron ambé lei pòbles nubians e integrèron a cha pauc son aristocracia. Au sègle XI av. JC, aquò entraïnèt la formacion d'un reiaume independent poderós dich Reiaume de Kush ambé Napata coma capitala. Lei rèis kushitas installèron militarament sa dominacion au sud de la I^èra cataracta a la fin dau sègle X av. JC. Puei, vèrs 750, capitèron d'agantar lo litorau mediterranèu e de conquistar lo còr dau territòri egipcian eu meme. I prenguèron lo títol de faraon e dirigiguèron lo país durant un sègle (XXV^a dinastia). Foguèron obligats de se'n retirar dins lo corrent dau sègle VII av. JC. Dins aquò, gardèron lo títol de faraon e lo contraròtle de la Vau de Nil entre la I^èra cataracta e lo nòrd dei montanhas etiopianas. Napata demorèt un temps la capitala d'aquel ensems fins au transferiment dau poder reiau dins la vila de Meroe.

Gràcias a sei tèrras drudas e sei jaciments de fèrre, lo Reiaume de Meroe venguèt un actor important dau comèrci african e mediterranèu, especialament après la conquista d'Egipte per Alexandre lo Grand que permetèt la multiplicacion dei contactes ambé lei navigators grècs. Autra evolucion de remarca, l'influéncia egipciana demeniguèt a cha pauc dins lo corrent dau sègle III au profiech d'una cultura pròpria a Meroe. Per exemple, au sègle II av. JC, lo reiaume aviá adoptat la sieuna escritura — totjorn pas deschifrada a l'ora d'ara — per remplaçar l'escritura ieroglifica.

Per de rasons mau conegudas, lo Reiaume de Meroe acomencèt de declinar au sègle I av. JC, belèu en causa d'una crisi agricòla entraïnada per l'agotament dei tèrras. L'emergéncia dau Reiaume d'Aksum dins lo nòrd de l'Etiopia actuala agravèt la situacion car la poissança aksumita venguèt rapidament un actor major dau comèrci de la Mar Roja e un rivau seriós. La fin dau Reiaume de Meroe es tanben mau coneguda e se situa entre lo sègle I ap. JC e lo sègle IV. D'efèct, vèrs 350, leis Aksumitas semblan aver ganhat una batalha importanta còntra lei Nubians que se devesiguèron alora, ò que s'èran ja devesits a una data desconeguda, entre tres reiaumes independents : lo Reiaume de Nobatia entre lei I^èra e III^a cataractas ambé Faras coma capitala, lo Reiaume de Makuria entre lei III^a e V^a cataractas ambé Dongola coma capitala e lo Reiaume d'Alodia au sud ambé Soba coma capitala. Vengudas d'Egipte, de missions crestianas evangelizèron pauc a pauc aquelei reiaumes a partir dau sègle VI.

Lei Reiaumes de Nubia e d'Alodia

Reiaumes nubians de l'Edat Mejana Auta.

Après la conquista d'Egipte dins lo corrent de la premiera mitat dau sègle VII, leis Arabis assaièron d'avançar au sud de la I^èra cataracta. Pasmens, se turtèron a una resisténcia acarnada dei tres reiaumes nubians e foguèron finalament desfachs en 652. Après aquela revirada, de negociacions permetèron la conclusion d'un acòrd de patz que restaurèt lei cambis comerciaus entre Nubia e Mediterranèa. Aquel acòrd demorèt en plaça fins au sègle XIII.

Dins lo corrent dau sègle VII ò VIII e dins de circonstàncias desconegudas, lo Reiaume de Nobatia foguèt integrat a aqueu de Makuria. L'ensems novèu formèt lo Reiaume de Nubia. Gràcias a son agricultura e seis exportacions d'esclaus negres vèrs Egipte assegurèron sa prosperitat economica. Pasmens, a partir de 1260, leis ambicions dei Mamelocs d'Egipte d'estendre sa dominacion au sud de la I^èra cataracta entraïnèron dei tensions novèlas. En 1272, una incursion nubiana entraïnèt l'acomençament d'una tiera de guèrras vertadieras. Lei Mamelocs prenguèron pauc a pauc l'avantatge e l'autoritat dei rèis nubians s'afebliguèt. Coma per lo Reiaume de Meroe, lo procès de disparicion dau Reiaume de Nubia es fòrça mau conegut. Entre lei sègles XIV e XV, lo país sembla conóisser un declin important que permetèt a de nomadas cushitics (dichs Funjs) e arabis d'ocupar una partida de la region. Aquò i favorizèt la difusion de l'islam e la disparicion progressiva dau cristianisme. L'afondrament de Nubia sembla donc se debanar vèrs la fin dau sègle XV ò au començament dau sègle XVI. Dins totei lei cas, en 1550, l'installacion de garnisons e d'un governador otoman trobèt ges de resisténcia.

Au sud, l'istòria dau Reiaume d'Alodia es quasi totalament desconeguda. Demorèt probablament en patz ambé lei Mamelocs mai, coma Nubia, deguèt faciar l'arribada de nomadas musulmans entre lei sègles XIV e XV. Pasmens, lo reiaume e lo cristianisme i subrevisquèron fins a la conquista militara de la region per lei Funjs au sègle XVI (1504).

Lo Periòde Funj

Vau de Nil au començament dau sègle XVIII.

Lei Funj èran de nomadas d'origina cushitica ò nilotica venguts dau sud de la region dau Nil Blau aprofichant probablament l'afebliment de Nubia per venir s'installar dins la Vau de Nil. Foguèron imitats per de tribüs arabas vengudas d'Egipte. Militarament pus poderós, lei Funjs vassalizèron leis Arabes e conquistèron pauc a pauc la region. La conquista d'Alodia foguèt probablament l'eveniment major d'aquelei campanhas car un Reiaume Funj (tanben dich Sultanat de Sennar) se formèt a partir de son eiretatge culturau e politic. Pasmens, lei senhors novèus de la region adoptèron l'islam coma religion entraïnant la disparicion dau cristianisme. Autra evolucion importanta, lei tribüs a l'origina de la conquista gardèron un poder important. Ansin, ai sègles XVII e XVIII, la senhoriá dirècta dei sultans funjs installats a Sennar s'estendiá solament dins lo sud dau reiaume. Au nòrd, lei caps arabis gardèron son autonòmia.

Au començament dau sègle XVIII, de revòutas intèrnas dins lo sud afebliguèron la dinastia dei sultans. Badi IV (1724-1747) assaièt de reformar l'armada ambé la creacion d'un còrs important de soudats esclaus mai foguèt reversat per un generau dich Abu Likaylik dau clan dei Hamaj. D'origina desconeguda, aqueu clan — que fasiá partida ni dei tribüs arabas ni dau pòble funj — gardèt la direccion dau reiaume tot en mantenent oficialament au poder la dinastia funj. Dins aquò, deguèron afrontar una tiera de contestacions intèrnas qu'afebliguèron mai lo sultanat. Ansin, au sègle XIX, lei caps tribüs dau nòrd e lei senhors pus importants dau reiaume èran de facto totalament independents.

Au sègle XVI, lo nòrd dau Sodan actuau interessèt pereu lei Turcs Otomans après sa conquista d'Egipte en 1517. Vèrs 1550, avancèron donc au sud de la I^èra cataracta e conquistèron tot lo territòri fins a la III^a cataracta. Aquò formèt la província de Berberistan onte foguèron installats un governador e de garnisons. Dins aquò, coma la carga de governador venguèt rapidament ereditària, la província se transformèt a cha pauc en estat de facto independent. Lòng dau litorau de la Mar Roja, leis Otomans ocupèron tanben lei vilas e pòrts estrategics de Suakin e de Massaua.

Enfin, dins l'oèst dau Sodan actuau, se formèt lo Sultanat de Darfor au sègle XVII sota la direccion de Solongdungo. Coma l'indica son nom, aquel estat s'islamizèt rapidament e sei caps prenguèron lo títol de sultan. A l'oèst, se turtèt a la poissança militara d'Oaddaï, estat situat a l'èst dau Lac Chad e poissança importanta au sud de Sahara. Au nòrd, deguèt s'aparar còntra leis incursions dei tribüs nomadas dau desèrt e au sud, menava regularament d'expedicions per capturar d'esclaus negres exportats vèrs lo mercat egipcian. Aqueu trafeg assegurèt la prosperitat economica de Darfor qu'agantèt son apogèu dins lo corrent dau decenni 1780 ambé la conquista de Kordufan.

Lo Periòde Turco-egipician

La conquista turco-egipciana

En 1820, lo pacha turc d'Egipte Mehemet Ali decidèt de conquistar la Vau de Nil per i recrutar d'esclaus destinats a son armada e car pensava i trobar de jaciments d'aur importants. Dirigit per son tresen fiu Ismail, lo còrs expedicionari turc rescontrèt ges de resisténcia importanta. Lei caps de Berberistan èran tròp devesits per resistir e la cavalariá dei tribüs dau nòrd dau Reiaume Funj poguèt pas s'opausar a la poissança deis armas de fuòc. Dins lo sud, lo cap dei Hamaj s'enfugiguèt en direccion d'Etiopia e lo sultan Badi VI prepausèt d'espereu sa somission en cambi d'una pension per eu e son ostau. Puei, en 1821, una segonda expedicion turco-egipiciana ocupèt Kordufan onte lei tropas dau sultan de Darfor foguèron vencudas. En revènge, lo còr de Darfor foguèt pas atacat e demorèt independent.

Dins aquò, la somission dei tribüs de la region èra relativa e l'introduccion dau sistèma fiscau egipcian entraïnèt l'insureccion dei clans pus poderós de la Vau. Ismail assaièt de negociar mai foguèt tuat dins l'incendi de son camp. La rebellion foguèt finalament reprimida l'annada seguenta e, en 1824, de renfòrç importants foguèron mandats d'Egipte per installar de garnisons e tenir lo país. En particular, foguèt fondat a la confluéncia dei Nil Blau e Blanc lo fòrt de Khartom que conoguèt un desvolopament rapide e se transformèt en vila.

L'estabilizacion dau Sodan Turco-egipcian

En 1826, Ali Khurshid Agha foguèt nomat governador de Sodan e lo demorèt fins a 1838. Gràcias a l'ajuda d'Abd al-Qadir wad al-Zayn, un captau locau bòn diplomata qu'assegurèt la liason ambé l'aristocracia de la Vau, capitèt de crear una estructura administrativa e d'estabilizar la situacion. En 1835, capitèt tanben de defugir l'establiment dau sistèma de conscripcion egipcian en Sodan en cambi de l'acòrd dei pòbles sodanés de fornir d'esperelei leis esclaus necessaris a l'armada de Mehemet Ali.

Après la partença de Khurshid, l'administracion civila s'afebliguèt en causa de cambiaments recurrents de governadors mai la dominacion militara turco-egipciana se renforcèt gràcias a una tiera de conquistas novèlas. D'efèct, fondèron una importanta basa militara a Kassala que permetèt de sometre pauc a pauc lei Bedjas, pòble installat entre Nil e la Mar Roja, e d'arrestar leis incursions etiopianas. Entre 1846 e 1849, lei Turco-Egipcians obtenguèron pereu lo contraròtle dei pòrts de Suakin e de Massaua de part dau sultan otoman — son senhor teoric — que foguèron dirèctament annexats en 1865. En mai d'aquela expansion orientala, de marins e d'explorators turcs avancèron en direccion dau sud. Aquò donèt naissença a un important comèrci d'evòri e d'esclaus negres en direccion d'Egipte e d'Euròpa.

Lo declin de la poissança turco-egipciana

Empèri Turcoegipcian.

En 1863, sota la pression dei poissanças europèas, leis autoritats egipcianas foguèron obligadas de prendre de mesuras còntra lo trafeg d'esclaus. Una gròssa aumentacion dei drechs de navigacion sus Nil permetèt de descoratjar lei marchands europèus mai leis Egipcians, que tenián de rets d'influéncia ben implantats, poguèron contuniar la tracta sensa dificultat vertadiera. En 1869, la lucha còntra lo comèrci d'esclaus foguèt fisada a un contingent de mercenaris e d'explorators europèus. Aquela fòrça foguèt pereu utilizada per aumentar lei possessions turco-egipcianas lòng de Nil. En particular, en 1871, una flòta dirigida per lo Britanic Charles Gordon conquistèt lo territòri au nòrd dau Lac Albèrt e i creèt una administracion entre 1874 e 1876. En parallèl d'aqueleis operacions, lei Turco-Egipcians ataquèron Darfor que foguèt conquistat en 1874 sota lei conseus d'al-Zubayr Rahma, un marchand d'esclaus originari de la region de Bahr el-Ghazal. Pasmens, al-Zubayr tombèt rapidament en desgràcia e ges de cap foguèt trobat per lo remplaçar. La region tombèt donc dins lo caòs. Aquò foguèt agravat per lei desfachas còntra Etiopia en 1875 e 1876 qu'èra venguda la buta de la politica expansionista egipciana.

En 1877, Ismail nomèt donc Charles Gordon governador generau de Sodan per restablir l'òrdre. Fòrça energic, lo Britanic reprimèt lei revòutas de Darfor e de Bahr el-Ghazal. Pasmens, maucontentèt certanei tribüs en plaçant lo fiu d'al-Zubayr Rahma a la tèsta de Bahr el-Ghazal e aqueu redreiçament foguèt solament provisòri. En 1879, Ismail foguèt despausat e lei Britanics ocupèron Egipte en 1883 que foguèt plaçada sota la tutèla de Londres en causa de sei dificultats financieras. Enterin, Gordon aviá desmissionat en 1880 e l'insureccion madista comencèt tre l'annada seguenta.

Lo Periòde Madista

En junh de 1881, un cap religiós influent dich Muhammad Ahmad ibn Abdallah proclamèt èsser lo Madhi e anoncièt son intencion de restaurar la puretat originala de l'islam. Leis autoritats turco-egipcianas assaièron de lo capturar mai s'enfugiguèt en Kordufan onte son movement ganhèt rapidament de partisans au sen dei religiós, dei marchands d'esclaus desirós de perseguir son comèrci e dei nomadas ostils ai Turco-Egipicians e a son sistèma d'impòsts. En 1883, conquistèron El Obeid, capitala de Kordufan, e infligiguèron una desfacha saunosa a un còrs expedicionari egipcian dirigit per lo Britanic William Hicks. En Darfor, lo governador austrian de la region se convertiguèt a l'islam e se someteguèt au Madhi. Enfin, en 1884, una fòrça dirigida per Charles Gordon per protegir la Vau de Nil foguèt assetjada dins Khartom e chaplada lo 26 de genier de 1885. En abriu de 1885, Londres deguèt acceptar de laissar Sodan ai madistas.

Lo Madhi moriguèt en junh de 1885 e designèt Abdallah ibn Muhammad al-Taaishi per lo remplaçar. Son successor prenguèt lo títol de califa, organizèt un estat madista e assaièt de contuniar l'expansion territòriala dau movement. Sei fòrças ataquèron ansin Darfor onte l'anciana dinastia èra a assaiar de restaurar son autoritat, Etiopia e Egipte. Pasmens, aquelei temptativas s'acabèron per de reviradas en 1889 a Wadi Halfa còntra leis Anglo-Egipcians e a Metemma còntra leis Etiopians. Una crisi intèrna de 1889 a 1892, entraïnada per una famina consecutiva a una secaressa, limitèt d'un biais definitiu l'Estat Madista au territòri sodanés. Al-Taaishi organizèt un estat fòrça centralizat e burocratic amb una fiscalitat importanta. Aquò l'alunchèt deis idèas originalas dau Madi mai li permetèt de restablir l'òrdre dins lo país.

Pasmens, lo periòde d'existéncia de l'Estat Madista foguèt relativament brèu car lei Britanics èran totjorn interessats per la Vau Mejana de Nil. En 1896, aprofichant la desfacha italiana d'Adua còntra Etiopia e una opinion publica demandant de venjar Charles Gordon, organizèron una expedicion ben preparada dirigida per Horatio Kitchener. Gràcias a la construccion d'un camin de fèrre, sei soudats ocupèron aisament la region de Dongola e prenguèron Berber en 1897. L'annada seguenta, Abdallah dirigiguèt personalament sei tropas còntra Kitchener mai foguèt durament desfach dins lo relarg d'Òmdurman per la disciplina e leis armas modèrnas dei Britanics. Lo cap madista se retirèt en Kordufan onte foguèt tuat ambé sei darrierei tropas un an pus tard.

Lo Condominium Angloegipcian

La mesa en plaça dau Condominium e de l'administracion indirècta

Sodan coloniau e regions vesinas.

Après sa victòria, Horatio Kitchener foguèt premier obligat de reglar la crisi francobritanica entraïnada per l'arribada de l'expedicion Marchand dins la Vau de Nil. Après un periòde de tension entre París e Londres, foguèt reglada per un acòrd partejant la màger part d'Africa entre lei doas poissanças colonialas. Sodan demorèt dins l'esfèra britanica e foguèt creat lo Condominium Angloegipician per administrar e dirigir lo territòri. D'efèct, coma Sodan èra la proprietat dau sobeiran d'Egipte, protectorat britanic dempuei 1882, lo Reiaume Unit poguèt pas l'annexar dirèctament. En plaça, creèt un regime especiau de sobeiranetat partejada que laissava nominalament la region sota l'autoritat egipciana mai permetiá en realitat ai Britanics de lo dirigir segon sei besonhs. Entre 1900 e 1914, una tiera d'acòrds ambé França, Itàlia, Etiopia, Belgica e Alemanha permetèt de fixar lei frontieras sodanesas que son totjorn a l'ora d'ara lei limits de la Republica de Sodan e dau Sud-Sodan. Enfin, fins a 1916 e una temptativa de rebellion encoratjada per leis Alemands e leis Otomans, un Sultanat de Darfor, autonòm mai tributari, foguèt restablit.

Après la fin de la Premiera Guèrra Mondiala (1914-1918), Londres deguèt faciar l'emergéncia de corrents nacionalistas au sen dei populacions egipcianas e sodanesas. Lei tensions venguèt lèu vivas mai lei nacionalistas arabis foguèron vencuts en 1924. Premier, Londres ordonèt l'expulsion dei soudats egipcians e reprimèt lei mutinariás dei soudats sodanés sensibles ai tèsis independentistas. Puei, lei Britanics negocièron lo sostèn dei caps religiós e tribaus dau país per limitar lo nacionalisme ai classas mejanas dei vilas (foncionaris, marchands... etc.). Ansin, a partir de 1924, lei caps tradicionaus obtenguèron mai de poders, çò que permetèt ai Britanics de recrutar un nombre feble de foncionaris locaus. La prosperitat economica dau periòde (desvolopament de l'aigatge e de la cultura de coton) favorizèt tanben la politica britanica.

Pasmens, aquela administracion indirècta se turtèt a de dificultats qu'anavan aver un ròtle important per la seguida. D'efèct, dins lo nòrd e lo centre, l'autoritat dei caps tradicionaus, principalament lei cheikh dei tribüs, èra afeblida per un sègle de centralizacion turca, egipciana e britanica. Dins lo sud, la situacion èra encara pus malaisada car leis ierarquias tradicionalas èran estadas destruchas per la conquista de la segonda mitat dau sègle XIX. Per sostenir seis aliats sodanés, lei Britanics decidèron donc de renfòrçar — e dins lo sud de crear — una identitat tribala sufisenta per restaurar lo poder dei caps de tribü. Lei desplaçaments de populacion foguèron donc d'ara endavant estrictament susvelhats e defenduts entre lo nòrd e lo sud entraïnant ansin la formacion progressiva de la division futura de Sodan.

L'autonòmia e l'independéncia

Lei dificultats recurrentas de l'administracion indirècta apareguèron clarament tre leis annadas 1930. A la fin dau decenni, lei Britanics foguèron donc obligats de recrutar tornarmai un nombre important de foncionaris locaus que formèron una classa educada e favorabla au nacionalisme sodanés. Pasmens, en causa dau mantenement de la sobeiranetat partejada, aqueu nacionalisme se turtèt a un problema fondamentau : coma eliminar lei Britanics sensa restablir la tutèla egipciana ò coma eliminar la preséncia egipciana sensa renfòrçar la dominacion britanica ? Dos camps opausats se formèron donc dirigits per Ismail al-Azhari (Congrès nacionau dei diplomats favorable a l'union amb Egipte) e per l'eiretier dau madisme, Abd-al-Rahman (partit Umma defendent l'independéncia totala).

De son caire, après la Segonda Guèrra Mondiala, lo Reiaume Unit acomencèt de discutir amb Egipte de l'avenidor de Sodan. Pasmens, lei discussions s'encalèron rapidament en fàcia deis exigéncias egipcianas e Londres decidèt alora d'organizar l'autonòmia dau Condominium. En 1947, foguèt creada una assemblada locala qu'adoptèt un estatut d'autonòmia en 1952. Lo partit Umma ganhèt leis eleccions de 1948.

La situacion se desbloquèt en 1952 ambé lo còp d'estat dau generau Muhammad Neguib en Egipte. D'origina sodanesa, prepausèt un periòde transitòri seguit per un vòte d'autoderminacion. Aqueu plan foguèt acceptat per lei Britanics e la durada de la transicion foguèt finalament limitada a tres ans. A la fin de 1953, lo partit Umma perdiguèt leis eleccions còntra lo Partit nacionau unionista (PNU), successor dau Congrès, e al-Azhari venguèt Premier Ministre. Pasmens, après l'arribada au poder de Nasser en 1954, s'alunchèt a cha pauc de l'unionisme amb Egipte. Sodan se dirigiguèt donc vèrs l'independéncia dins un contèxte ja marcat per de crisis dins lei regions meridionalas onte lo remplaçament dei foncionaris britanics per de Sodanés venguts dau nòrd entraïnèt de mutinariás en 1955. Pasmens, aquò empachèt pas lo procès de transicion de contuniar e Sodan venguèt oficialament independent lo 1^èr de setembre de 1956.

Sodan dempuei l'independéncia

L'estabilizacion malaisada dau país

Tre l'independéncia, lo PNU se fragmentèt e al-Azhari deguèt abandonar la direccion dau govèrn. Foguèt remplaçat per una coalicion eterogenèa que foguèt reversat per un còp d'estat militar dos ans pus tard en 1958. Lo generau Ibrahim Abboud prenguèt lo poder mai deguèt faciar divèrsei movements d'oposicion coma l'Umma d'ara endavant dirigit per Sadiq al-Madhi, lo Partit Comunista qu'èra enebit dempuei 1946 mai fòrça actiu e l'organizacion dei Fraires Musulmans dirigida per Hassan al-Turabi (a partir de 1964). Dins lo sud, sa politica d'islamizacion e d'arabizacion se turtèt tanben a una oposicion viva. En 1963, se fondèt l'Union Africana Nacionala de Sodan (SANU) per defendre leis interès dei pòbles dei províncias meridionalas. Puei, en 1964, una guerilha, dicha Anya Nya, i faguèt son aparicion marcant lo començament de la Premiera Guèrra Civila Sodanesa.

En 1964, leis eveniments dins lo sud destabilizèron l'ensems de la societat sodanesa e de manifestacions importantas, menadas per leis estudiants e lei comunistas, se debanèron dins la capitala. En octòbre, leis esmogudas se generalizèron e lei comunistas organizèron ambé succès una tiera de grèvas generalas. Lo generau Abboud foguèt obligat de laissar lo poder a un govèrn civiu gropant lei comunistas e lei partits tradicionaus. Tre 1965, lei comunistas ne'n foguèron excluchs e son partit èra tornarmai enebit. Pasmens, lei govèrns se succediguèron rapidament sensa èsser capables de resòuvre la guèrra civila dins lo sud ni d'estabilizar lo país. En 1969, lei militars dirigits per lo coronèu Gaafar Nimeiry reconquistèron lo poder amb un còp d'estat.

Lo periòde Nimeiry

Gaafar Nimeiry establiguèt un regime autoritari. Enebiguèt totei lei partits politics e s'apielèt inicialament sus lei comunistas per faciar l'oposicion dei Fraires Musulmans. Deguèt tanben faciar l'ostilitat dei madistas que se reüniguèron sus l'illa d'Aba. En 1970, l'endrech foguèt pres d'assaut e bombardada per l'aviacion (12 000 mòrts). Aquò neutralizèt una partida de l'oposicion islamista mai suscitèt una ostilitat persistenta dins l'opinion. Puei, en 1971, l'aliança ambé lei comunistas se rompèt e lo PC foguèt enebit un còp de mai. Enfin, en 1973, Nimeiry legalizèt son regime ambé l'adopcion d'una constitucion que creèt una republica presidenciala amb un partit unic.

Dins lo sud, Nimeiry obtenguèt un succès important ambé la signatura d'un acòrd de patz ambé la guerilha Anya Nya. Signat en 1972, entraïnèt la creacion d'una region autonòma dau Sud e l'integracion deis Anya Nya au sen dei fòrças regularas. Pasmens, lei dificultats economicas minèron a cha pauc lo regime. En 1976, una temptativa de còp d'estat menat per l'Umma mau capitèt gràcias a una intervencion militara egipciana. Aquò entraïnèt un cambiament important dins la politica de Nimeiry que decidèt de s'apielar d'ara endavant sus leis islamistas. Al-Turabi venguèt son conselhier permetent de neutralizar una partida de l'oposicion.

Dins aquò, lo renforçament de l'autoritat de Nimeiry en Khartom permetèt pas de resòuvre lei problemas economicas. En 1983, l'organizacion deis eleccions foguèt marrit, especialament dins lo Sud. De trèbols i acomencèron e lo govèrn assaièt d'amaisar la situacion en alunchant leis unitats militaras estacionadas dins lei províncias meridionalas. Aquò entraïnèt de mutinariás e la desercion de mai d'un soudat. Puei, se fondèt l'Armada Populara de Liberacion de Sodan dirigida per lo coronèu John Garang. L'insureccion demandèt una autonòmia larga per lo Sud (mai pas l'independéncia) e la partença de Nimeiry que refusèt. Au contrari, renforcèt l'islamizacion dau regime (extension de la lèi islamica a la totalitat de Sodan) entraïnant la Segonda Guèrra Civila Sodanesa (1983-2005).

La represa de la guèrra intèrna afebliguèt mai lo poder centrau. En 1984, una famina agravèt mai son impopularitat e lei Fraires Musulmans venguèron pron poderós per menaçar leis institucions. D'esmogudas grèvas aguèron luòc dins la capitala en 1985 e l'armada prenguèt lo poder en abriu sota la direccion dau generau Siwar al-Dahab.

Lo periòde al-Dahab

Lo generau Siwar al-Dahab mantenguèt la natura autoritària dau regime mai prometeguèt d'eleccions que foguèron ganhadas en 1986 per Sadiq al-Madhi. Lo venceire gardèt lo poder fins a 1989. Gràcias a una ajuda libiana, poguèt contuniar la guèrra còntra lo Sud mai assaièt tanben de negociar un reglament dau conflicte. Aquò entraïnèt son reversament per d'oficiers pròches dei Fraires Musulmans dirigits per lo generau Omar el-Bechir. Al-Turabi retrobèt un ròtle important e lo regime novèu assaièt de formar una republica islamica.

L'independéncia dei províncias dau sud

Esquèma generau de la Segonda Guèrra Civila de Sodan (vèrs 1997-1998).

Lo regime eissit dau còp d'estat acomencèt pauc a pauc d'islamizar la societat sodanesa e contunièt la guèrra còntra l'insureccion sudista. Pasmens, se devesiguèt entre una tendància radicala dirigida per al-Turabi e una tendància pus moderada gropada a l'entorn d'el-Bechir. La perseguida de la guèrra civila ò la dubertura de negociacions venguèt rapidament un subjècte de conflicte entre lei doas alas. Inicialament, aprofichant l'expulsion de la rebellion de sei basas etiopianas après l'afondrament dau regime de Mengistu, lo govèrn sodanés assaièt de reconquistar lei províncias secessionistas. Capitèt de devenir lei movements rebèls entre elei mai lo còr de l'APLS contunièt de resistir.

En 1999, al-Turabi assaièt d'evincir Omar el-Bechir mai sa temptativa mau capitèt. Lo president el-Bechir acomencèt alora de s'alunchar deis islamistas radicaus. Aquò li permetèt de se raprochar pauc a pauc deis Occidentaus e de negociar la fin de la guèrra civila ambé John Garang. Après de negociacions lòngas de 2002 a 2005, una patz foguèt signada laissant au sud una autonòmia fòrça larga e lo drech d'organizar un referendum sus sa sobeiranetat en 2011. John Garang venguèt president dau sud mai moriguèt rapidament dins un accident d'elicoptèr. Sa mòrt laissèt la preponderància ai partisans de l'independéncia dau Sud-Sodan que foguèt votada sièis ans pus tard entraïnant la scission de Sodan.

En parallèl dei negociacions e dau procès d'independéncia dau Sodan dau Sud, Khartom deguèt faciar una multiplicacion dei conflictes intèrnes en Kordufan, dins lei regions orientalas e en Darfor. Aquela darriera crisi èra la pus grèva car opausava de movements fors a de milícias de nomadas baqqaras arabizats. En febrier de 2003, la creacion d'una armada secessionista per leis insurgents entraïnèt una repòsta d'amplor de l'armada sodanesa que comencèt una guèrra vertadiera dins la region. Fòrça saunós, lo conflicte a renforçat l'ostilitat deis Estats Units d'America e de seis aliats occidentaus. En despiech de la signatura d'un acòrd de patz ambé certanei movements de la guerilha, èra totjorn en cors a l'ora d'ara.

La revolucion de 2019 e la guèrra civila

Lo 11 d'abriu de 2019, lo regim d'Omar el-Bechir foguèt reversat per l'armada après quatre mes de manifestacions popularas engendradas per una grèva crisi economica. Pasmens, se de discussions foguèron iniciadas amb d'organizacions eissidas de la societat civila ò de l'oposicion, lei militars conservèron la realitat dau poder. Puei, lo 3 de junh, tirèron sus de manifestants blocant lo quartier generau dei fòrças armadas. Un conseu militar de transicion foguèt creat. Creèt d'institucions civilas de transicion, mai gardèt lo contraròtle dei fòrças militaras e organizèt un segond còp d'Estat en octòbre de 2021. Dins aquò, de tensions creissentas opausèron rapidament lei fòrças armadas regularas e lei fòrças de sostèn rapid, una organizacion paramilitara destinada a luchar còntra lei movements rebèls dau sud. En abriu de 2023, la situacion degenerèt e una guèrra civila novèla comencèt entre lei doas fòrças.

Organizacion politica e territòriala

Sodan es actualament una republica federala presidenciala multipartita que seis institucions son regidas per una constitucion de transicion adoptada en 2005 après la signatura dau tractat de patz ambé la rebellion independentista dau Sodan dau Sud. Après de decennis de guèrra, èran destinada a assegurar la representacion de totei lei pòbles sodanés e a assegurar l'autonòmia dei pòbles dau sud. En 2011, lo tèxte subrevisquèt a l'independéncia dau Sodan dau Sud e subiguèt solament quauqueis adaptacions ambé la supression dei sètis reservats ai províncias vengudas independentas.

Aquela constitucion assegura la separacion dei poders e lo respèct dei drechs umans fondamentaus e dona un ròtle primordiau a la lèi islamica. Pasmens, una partida d'aquelei disposicions èran encara teoricas en 2014, especialament regardant lo poder judiciari. De mai, dempuei lo conflicte de Darfor e leis accusasions grèvas de violacion dei drechs umans per lo govèrn centrau — lo president Omar al-Bashir es enseguit per la Cort Penala Internacionala per crimes de guèrra, crimes còntra l'Umanitat e genocidi — un nombre important d'estats consideran en realitat Sodan coma un regime autoritari.

Poder executiu

Lo poder executiu es tengut per lo President de la Republica qu'es elegit au sufragi universau dirècte per un mandat de cinc annadas. Lo mandat èra renovable solament un còp. Cap de l'Estat, èra cargat d'assegurar la defensa de la sobeiranetat dau país e lo respèct de la constitucion. Dempuei la supression dau pòste de Premier Ministre en 1989, èra lo cap dau govèrn federau e ne'n nomava liurament lei ministres qu'èran unicament responsables davant eu. Aviá lo drech de prepausar de projèctes de lèi ai parlamentaris e un drech de vetò per s'opausar ai vòtes dau Parlament (un vòte amb una majoritat dei dos tèrç èra necessari per rompre aqueu vetò).

Poder legislatiu

En 2013, lo poder legislatiu èra tengut per un parlament bicamerau eissit de l'acòrd de patz de 2005 que sa chambra auta es dicha Conseu deis Estats e sa chambra auta Assemblada Nacionala. Lo Conseu deis Estats èra format de 32 membres elegits au sufragi indirècte per lei legislaturas deis estats federats per un mandat de cinc annadas. Es competent per lei questions regardant la descentralizacion e leis estats federats. L'Assemblada Nacionala èra compausada de 354 deputats elegits au sufragi universau dirècte per un mandat de sièis annadas. Èra la chambra principala dau Parlament qu'èra competenta per leis afaires federaus.

L'iniciativa parlamentària èra donada au poder executiu e ai parlamentaris mai lo procès de vòte d'una lèi despendiá de la portada dau tèxte. Per leis afaires regardant leis estats, èra unicament estudiat per lo Conseu deis Estats que podiá l'emendar e l'adoptar amb una majoritat dei dos tèrç. Per leis afaires regardant solament lo nivèu federau, la situacion èra parallèla mai la chambra competenta èra l'Assemblada Nacionala que votava amb una majoritat simpla. Dins lo cas d'un tèxte regardant lei doas chambras, èra premier debatut, emendat e votat per l'Assemblada Nacionala. Puei, èra estudiat per lo Conseu deis Estats que podiá adoptar dirèctament lo tèxte votat per lei deputats amb una majoritat simpla ò emendar lo projècte de lèi amb una majoritat dei dos tèrç. Après l'adopcion per lo Parlament, lo President deviá promulgar lo tèxte ò i opausar un refús motivat. Sensa reaccion de sa part, lo tèxte intrava automaticament en aplicacion 30 jorns après lo vòte. Dins lo cas d'un refús, lo tèxte èra alora encara presentat au Parlament per estudiar leis observacions presidencialas. Pasmens, lo vetò dau president podiá pereu èsser levat per un vòte dau Parlament amb una majoritat dei dos tèrç.

Enfin, existiá dos limits particulars au poder legislatiu sodanés. Premier, en fòra dei periòdes de vòte dau budget, un parlamentari aviá pas lo drech de prepausar un tèxte susceptible d'aumentar ò de demenir lei recèptas ò lei despensas de l'Estat. En mai d'aquò, entre doas sessions dau Parlament, lo President podiá adoptar de decrèts provisòris (en fòra dei domenis seguents : acòrd de patz, organizacion descentralizada de l'Estat, eleccions generalas, budget, drech penau e definicion dei frontieras) qu'avián fòrça de lèi fins a un vòte de ratificacion per lei parlamentaris. Dins lo cas d'un vòte positiu, lo tèxte veniá definitiu sensa discussion suplementària e, dins lo cas d'un vòte negatiu, èra anullat sensa efèct retroactiu.

Poder judiciari

En 2014, lo poder judiciari èra dirigit per una Cort Suprèma e una Cort Constitucionala. La premiera estudiava lei recors formulats còntra lei decisions dei Corts d'Apèu civila e penala e còntra lei decisions administrativas dau president, dau govèrn centrau ò deis estats federats. La segonda èra cargada deis afaires regardant l'interpretacion de la constitucion a la demanda dau president, de l'Assemblada Nacionala, de la mitat dei governadors ò de la mitat dei deputats deis assembladas federadas. Podiá pereu se sasir dei questions regardant lei drechs fondamentaus deis individús, lei conflictes de juridiccion entre entitats federalas e federadas e leis afaires criminaus implicant lo president ò lei governadors. En dessüs, existiá divèrsei juridiccions e chambras especializadas en foncion dei tipes diferents d'afaires que son organizats segon una estructura piramidala dei tribunaus locaus ai Corts d'Apèu.

Lo drech sodanés a d'originas fòrça variadas en causa de l'istòria agitada dau país dempuei la fin dau sègle XVIII. Sei basas principalas son la lèi islamica apareguda dins la region au sègle XVI, lo drech costumier dau Reiaume Funj e dau Sultanat de Darfor e la common law britanica. En mai d'aquò, se pòu trobar d'influéncias egipcianas e francesas, especialament en matèria de drech civiu.

Per assegurar l'independéncia dau sistèma judiciari, la nominacion e la destitucion dei jutges èran unicament realizadas per d'autrei magistrats. Pasmens, dins lei fachs, l'influéncia dau poder executiu demora importanta, especialament dins lo cas d'afaires pertocant la seguritat nacionala. Per exemple, la justicía sodanesa foguèt acusada d'inaccion per l'ONU pendent la crisi de Darfor. De mai, lo nivèu de corupcion dau país es considerat coma fòrça important e lo respèct dei drechs umans fondamentaus èra assegurat ambé de violacions multiplas e, de còps, fòrça grèvas (abús variats en Darfor e dins d'autrei regions rebèlas, restriccions dau drech de reünion e d'associacion, arrestacions politicas, restriccion a la libertat de premsa... etc.).

Organizacion territòriala

Estats de Sodan dempuèi 2013

La Republica de Sodan es un estat federau qu'èra format de 18 estats devesits entre 133 districtes. En Darfor e dins leis estats orientaus, d'acòrdis de patz signats per reglar lei guèrras civilas que s'i debanavan, existián tanben d'institucions supraregionalas. Enfin, lòng de la frontiera ambé lo Sodan dau Sud, la region d'Abyei aviá un estatut particular car èra revendicada per Khartom e per Juba.

Cada estat a lo sieu executiu e la sieuna chambra legislativa elegits per sei ciutadans. An de competéncias regardant la seguritat, la fiscalitat, leis ensenhaments primaris e segondaris, lo comèrci ò lei mèdias. En matèria de religion e de justiciá, an le drech d'èsser exemptats totalament ò parcialament de l'aplicacion de la lèi islamica. Un sistèma dirigit per lo poder centrau permet de centralizar lei revenguts e de lei distribuir ai diferents estats. Dins aquò, au començament dau sègle XXI, aquel esquèma èra en partida teoric car l'influéncia dau govèrn centrau demorava fòrça importanta gràcias a son contraròtle iniciau dau budget e de sa reparticion entre l'estat federau e leis estats federaus.

Dins lei regions de Darfor e lei províncias orientalas, un nivèu intermediari foguèt creat en 2006 e a cha pauc mes en plaça au començament deis annadas 2010. Dichas Autoritat Regionala de Darfor e Conseu de Coordenacion deis Estats dau Sodan Orientau, aqueleis entitats son formats per lei governadors deis estats federaus locaus, de representents dau govèrn federau e dei partits d'oposicion signataris deis acòrds de patz. Son destinadas a melhorar la coordenacion regionala e a aumentar l'autonòmia locala.

Enfin, la region d'Abyei a lo sieu sistèma administratiu format d'un conseu executiu dirigit per de representents dau govèrn centrau e dau Movement de Liberacion dei Pòbles de Sodan - Nòrd (SPLM-N), d'un comitat d'observacion gropant dei representents de Khartom e dau SPLM-N e d'un conseu gropant lei caps de l'administracion e de la polícia localas.

Simbòls nacionaus

Lei simbòls nacionaus principaus de Sodan son son drapèu, son blason, sa devisa nacionala e son imne nacionau. Son drapèu actuau foguèt adoptat lo 20 de mai de 1970. Es compausat d'un triangle verd e de tres bendas orizontalas roja, blanca e negra. Aquelei quatre colors son lei colors dau panarabisme. Pasmens, caduna a tanben la sieuna significacion : lo roge representa lo socialisme, la lucha e lo sang dei combatents sodanés e la nacion aràbia, lo blanc representa la puretat e l'optimisme, lo negre representa lo país sodanés (País dei Negres en arabi) e la Revolucion dau Madi e lo verd representa l'islam, la prosperitat e l'agricultura. Aperavans, de 1956 a 1970, Sodan utilizèt un drapèu de tres bendas orizontalas blava (simbolizant Nil), jauna (simbolizant Sahara) e verd (simbolizant l'agricultura).

Lo blason actuau de Sodan foguèt adoptat en 1985. Dins aquò, es solament una varianta d'un emblèm pus ancian adoptat en 1970. Son element centrau es un aucèu, dich messatgier sagitari, amb una còsta de malha dau periòde dau Madi. Sus lo listèu superior, es escrich la devisa nacionala e sus lo listèu inferior, figura lo nom complèt dau país « Jumhuriyat as-Sudan » (Republica de Sodan en occitan).

Enfin, la devisa nacionala es « An-Naṣr Linā » (La Victòria es a nosautres) e l'imne nacionau es « Nahnu Djundulla Djundulwatan » (Siam l'armada de Dieu e dei tèrras nòstras). Lo tèxte foguèt escrich per Sayed Ahmad Muhammad Salih e la musica es l'òbra d'Ahmad Murjan.

• 
  Drapèu actuau de Sodan adoptat en 1970.
• 
  Drapèu sodanés actuau ambé la marca dau president.
• 
  Drapèu de Sodan de l'independéncia (1956) a 1970.
• 
  Drapèu negre de l'Estat Madista que sa color es representada dins lo drapèu actuau.
• 
  Drapèu utilizant dins lo corrent dau sègle XIX en Kordufan.
• 
  Blason actuau de Sodan adoptat en 1985.
• 
  Blason de Sodan de 1970 a 1985.
• 
  Blason de Sodan de 1956 a 1970.

Afaires estrangiers e defensa

Afaires estrangiers

La diplomacia sodanesa es principalament centrada sus sei relacions ambé leis estats vesins, leis autrei país arabis e leis Estats Units d'America. D'efèct, lo país a de relacions complèxas ambé la màger part deis autreis estats de la region :

• amb Egipte, lei dos estats son demorats relativament pròches en causa d'unterès comuns regardant l'esplecha deis aigas de Nil e l'important comèrci dins la Vau de Nil.
• ambé lo Sodan dau Sud, l'entenduda de 2011 e l'independéncia deis ancianei províncias rebèlas a laissat la plaça a una tiera de problemas grèus. Premier, lei dos país èran pas d'acòrd sus lei taxas pagadas per lo sud per utilizar leis oleoductes sodanés necessaris a l'exportacion de son petròli. Son tanben pas d'acòrd sus lo traçat de la frontiera, especialament dins la region d'Abyei militarament ocupada per l'armada sodanesa. Dins un autre sector frontalier, d'escaramochas se transformèron en guèrra limitada en abriu de 2012 quand l'armada sud-sodanesa assaièt sensa succès de conquistar lo jaciment petrolièr de Heglig. Enfin, lo Sud-Sodan es tanben sospichat per Khartom de sostenir lei rebellions dins leis estats de Kordufan e dau Nil Blau. Pasmens, dempuei l'acomençament de la Guèrra civila sud-sodanesa, Khartom a afirmat son sostèn au govèrn dau president Kiir.
• ambé Chad, lei relacions foguèron rompudas en mai de 2008 en causa dau sostèn sodanés au movement de rebellion que manquèt de reversar lo govèrn chadian. Un an pus tard, foguèt lo torn de N'Djamena de sostenir l'insureccion de Darfor còntra Khartom. Après la revirada e la repression d'aqueleis insureccions, lei dos govèrns an començat en octòbre de 2009, un procès de normalizacion. Son resultat principau foguèt una demenicion dei tensions entre lei dos estats e la formacion de patrolhas militaras comunas lòng de la frontiera en 2010.
• amb Etiopia, lei relacions son vengudas relativament bònas dempuei la guèrra entre Etiopia e Eritrèa. Addis Abeba a un ròtle important dins lei discussions entre Khartom e Juba e utiliza lo pòrt de Pòrt Sodan per una partida de son comèrci.
• amb Eritrèa, lei relacions foguèron inicialament malaisadas en causa de l'ajuda donada per Asmara ai rebellions sodanesas. Pasmens, dempuei 2006, lei relacions se son amaisadas e Eritrèa a finalament participat ai negociacions entre Khartom e lei rebèls dei províncias orientalas (tractat d'octòbre de 2006).

Lei relacions ambé lei país arabis èran malaisadas dins lo corrent deis annadas 1990 en causa dau sostèn de Khartom a divèrsei movements islamistas. Pasmens, dempuei lo començament dau sègle XXI, Sodan a degut redurre son ajuda a aquelei grops en causa de l'ostilitat deis Estats Units d'America. Aquò a permes de normalizar a cha pauc lei relacions ambé leis autrei capitalas aràbias.

Enfin, la relacion ambé leis Estats Units d'America es malaisada e importanta car Washington considerava Sodan coma un enemic important dins lo corrent dau decenni 1990 e qu'es totjorn un sostèn dei rebellions ò de certaneis estats opausats a Khartom. De mai, leis Estats Units an sostengut lo procès de secession dei províncias dau sud qu'a afeblit Sodan en 2011. Leis Estats Units ajudan tanben lo Sodan dau Sud qu'a de problemas frontaliers e economics ambé Sodan. Ansin, leis Estats Units son de còps acusats de voler fragmentar Sodan entre plusors estats pus pichons e pus febles. Pasmens, dempuei 2010 e la fin dei guèrras civilas intèrnas, un procès de normalizacion a començat ambé Washington mai sei progrès son fòrça lents.

Fòrças armadas

Sukhoi Su-25 de l'aviacion sodanesa.

En 2011, Sodan èra una poissança militara regionala de la Mar Roja e dau nòrd-èst d'Africa. Sei fòrças armadas de Sodan alinhavan 109 300 òmes amb un budget estimat a aperaquí 4 miliards de dolars. Èran devesits entre una fòrça terrèstra, una fòrça aeriana, una pichona marina militara, una milícia militarizada e una garda presidenciala. Leis equipaments pesucs utilizats èran principalament originaris d'Union Sovietica, de Russia, d'Ucraïna e de China. Existiá pereu una industria militara nacionala capabla de produrre d'armaments leugiers e de municions. Lo nivèu tecnologic d'aqueleis armaments es variable car, en causa dau conflicte còntra lo Sud-Sodan, l'armada sodanesa a gardat e crompat d'armas tant ancianas que modèrnas :

• lei fòrças terrèstras èran la branca principala dei fòrças armadas. Alinhavan aperaquí 80 000 òmes. Seis armaments principaus èran 360 carris de combat (T-55, Tipe 62, Tipe 88), 400 veïculs blindats (subretot de BRDM-2, d'Alvis Saladin e de Daimler Ferret) e au mens 780 pèças d'artilhariá.
• lei fòrças aerianas alinhavan 13 000 militars. Lo nombre precís d'avions en servici es mau conegut en causa dei pèrdas subidas pendent lo conflicte còntra lo Sud e dei dificultats d'avitalhament en pèças de respiech. Pasmens, Sodan teniá au mens un vintenau de caçaires (Mig-21 e Mig-29), un cinquantenau de bombardiers ò d'avions d'ataca au sòu (Sukhoi Su-24, Sukhoi Su-25, MiG-23 e de derivats chinés dei MiG sovietics), un quarantenau d'avions de transpòrt, un nombre desconegut d'elicoptèrs d'ataca (entre 10 e 50) e un vintenau d'elicoptèrs de transpòrt.
• la marina gropava 1 800 marins dotats de naviris leugiers de patrolha d'origina iraniana. Aviá ges d'unitat de combat vertadiera.
• lei Fòrças de Defensa Populara son una milícia militarizada que seis efectius son fòrça variables en foncion dei besonhs. En 2011, seis efectius actius èran estimats a 17 000 òmes amb una resèrva d'aperaquí 80 000 combatents.
• la garda presidenciala dicha garda republicana es una pichona unitat cargada de la proteccion dau president de la Republica. Seis efectius son desconeguts.

Conflictes intèrnes

En 2014, lo govèrn centrau sodanés deviá faciar plusors conflictes intèrnes dins l'arc sud dau país en Darfor, en Kordufan e dins lei regions dau Nil Blau, dins lei províncias orientalas e lòng de la frontiera ambé lo Sud-Sodan. La pus grèva es l'insureccion independentista de Darfor qu'a entraïnat la mòrt de 180 000 a 450 000 personas e la fugida de 2,8 milions d'abitants dempuei 2003. Lo govèrn sodanés es acusat de crimes de guèrra e de crimes còntra l'Umanitat dins la region. En 2011, un acòrd de patz foguèt signat ambé certanei movements secessionistas mai de combats contunian entre l'armada sodanesa e de guerilhas totjorn ostilas au poder centrau.

Dins lei províncias orientalas, Eritrèa a longtemps sostengut una guerilha independentista. Pasmens, dempuei la normalizacion e lo melhorament dei relacions entre Khartom e Asmara, la fin d'aquela ajuda a permes de negociar un acòrd de patz. Dempuei 2011, la situacion se normaliza pauc a pauc. Enfin, dins lo sud, dos conflictes son en cors. Lo premier es centrat dempuei 2009 sus lei tribüs nomadas de la region. Fòrça complèx car opausa lei nomadas entre elei e còntra leis autoritats sodanesas e sud-sodanesas, es pauc saunós (3 000 mòrts entre 2009 e 2013) mai a entraïnat lo desplaçament d'au mens 350 000 personas. Lo segond a començat en 2011 dins lei províncias de Kordufan e dau Nil Blau. Una partida d'aquelei zònas son sota lo contraròtle de guerilhas independentistas qu'an infligit de pèrdas importantas ai fòrças sodanesas.

Desacòrdis frontaliers

Sodan a dos desacòrdis frontaliers ambé lo Sodan dau Sud e amb Egipte. Lo pus important regarda lo traçat de la frontiera ambé lo Sud-Sodan qu'es pas totalament definit a l'ora d'ara. D'efèct, la sobeiranetat de la region d'Abyei dèu faire l'objècte de discussions ambé lo govèrn de Juda que contesta l'ocupacion de la zòna per l'armada sodanesa. Amb Egipte, lo desacòrdi pertoca la region dau triangle de Hala'ib qu'es revendicat per lei dos estats en causa de la manca de precision dau traçat dau periòde coloniau. Lo triangle es sota contraròtle egipcian dempuei 2000 e la question avança lentament car es pas un aspèct fòrça important dei relacions entre lei dos estats.

Economia

Sodan es un país paure, tocat per una tiera de guèrras civilas dempuei son independéncia, que son PIB èra estimat a solament 52,5 miliards de dolars en 2013. Son economia es tanben victima dei consequéncias de sancions estatsunidencas intradas en vigor en 1997 e de l'independéncia dei províncias dau sud e de sei jaciments de petròli en 2011, de la manca d'infrastructuras e de l'inflacion (+47% entre novembre de 2011 e de 2012 per exemple). Lo govèrn es donc a assaiar d'estabilizar son economia e de desvolopar de fònts de revenguts en fòra de l'esplecha petrolièra.

Agricultura

L'agricultura èra en 2013 lo centre de l'economia sodanesa que representava 26% dau PIB sodanés e ocupava 80% de la man d'òbra. Lei zònas agricòlas son principalament installadas lòng de Nil e dins lei zònas vesinas que pòdon èsser aigadas. Gràcias a la regularitat dau debit dau fluvi, permet generalament de produrre pron de viures per lo país e de produchs destinats a l'exportacion. Lei culturas alimentàrias principalas èran lo sorgò, lo milhet, lo blat, lo gròs blat, lo faiòu e l'òrdi. Dins aquò, lei culturas de cerealas son gaire desvolopadas e d'importacions de blat son necessàrias per contentar la demanda intèrna. Lo coton, la goma arabica e lo sesame èran de son caire lei produchs principaus d'exportacion. Enfin, la cana de sucre, l'arachida, lo cafè, lo tabat, divèrseis èrbas e fruchs (tomatas, mangas... etc.) son l'objècte de culturas alimentàrias que son sovent a l'origina de sobras que son exportats.

Esplecha petrolièra e autreis activitats industrialas

L'esplecha petrolièra acomencèt en Sodan en 2000. Permetèt de redurre la dependéncia dau país a l'estrangier e de desgatjar de revenguts importants. Pasmens, l'independéncia dei províncias dau sud a entraïnat la pèrda dei dos tèrç dei jaciments. Dins aquò, Sodan a gardat de resèrvas importantas dins lei regions de Muglad e de Melut. Aquò permetiá au país de produrre aperaquí 130 000 barrius jornadiers en 2011. De mai, lo Sodan dau Sud despend de Sodan per exportar la sieuna produccion, çò que permet au govèrn sodanés de levar una taxa per l'utilizacion de seis oleoductes. Ansin, lo petròli a gardat una plaça primordiala dins l'economia sodanesa que representava entre 70 e 90% deis exportacions anualas.

Per diversificar sei fònts de revenguts, Sodan assaia tanben de desvolopar l'esplecha d'autrei matèrias premieras. La principala es l'aur que sembla formar de jaciments importants dins certanei regions. Ansin, lo govèrn a pres una tiera de mesuras per demenir la còntrabanda e plaçar sota lo contraròtle deis autoritats l'eplecha dau metau preciós. D'efèct, segon certaneis estimacions, la produccion totala d'aur de Sodan serà la tresena dau continent mai una partida importanta serà exportada illegalament en direccion d'Orient Mejan.

En fòra deis activitats minieras, l'industria sodanesa es pauc desvolopada franc de la region de Khartom onte son installadas d'industrias agroalimentàrias, d'industrias leugieras e d'industrias militaras.

Servicis

En 2013, lo sector dei servicis representava 39% dau PIB e emplegava 13% de la populacion activa. Es principalament basat sus lei comunicacions, leis activitats financieras, lei transpòrts e lo comèrci locau. Lo desvolopament dau torisme es un objectiu dau govèrn mai la manca d'infrastructuras e l'instabilitat quasi permanenta de certanei regions limitan encara lei resultats.

Cultura

Arquitectura

Sodan a un patrimòni arquitecturau fòrça ric que cuerb d'epòcas variadas dempuei l'Antiquitat. D'efèct, la màger part dei civilizacions e deis estats sodanés an laissat de vestigis impressionants que començan de faire l'objècte de recèrcas e d'estudis sistematics.

Lo periòde pus famós es aqueu dau Reiaume de Kush (tanben dich Reiaume de Napata e Reiaume de Meroe) que conoguèt d'annadas d'independéncia e de dominacion egipciana. La cultura de l'Egipte antic s'i escampèt e venguèt dominanta fins au sègle III av. JC. En fòra dei bastiments dirèctament construchs per leis Egipcians, se formèt donc un estile arquitecturau pròche d'aqueu de la Vau Bassa de Nil. Aquela influéncia es caracteristaca en matèria religiosa (temple similar ais Egipcians) e funerària (necropòlis de piramidas).

Après lo sègle III av. JC, la region desvolopèt lei sieunas fòrmas artisticas que son mau conegudas car correspondon a un periòde de declin qu'a laissat gaire de traças. De mai, la preséncia e lo prestigi de Roma e de Constantinòple entraïnèron la difusion progressiva deis arts romans e bizantins dins la region. La crestianizacion dei reiaumes sodanés favorizèt la formacion d'un art nubian que se mantenguèt fins a la fin de l'Edat Mejana. Pròche de l'art bizantin, evolucionèt a cha pauc en causa de l'isolament de la region après la conquista aràbia d'Egipte. Pasmens, es mau conegut en causa de la manca de recèrcas e de la destruccion de plusors bastiments dins lo corrent dei guèrras còntra lei musulmans qu'ocupèron definitivament Sodan au sègle XVI.

Après l'afondrament dei reiaumes crestians, l'influéncia aràbia se renforcèt ambé l'aparicion de bastiments novèus coma de mosquetas. La vila portuària e marchanda de Suakin venguèt alora un centre culturau de remarca ambé mai d'una construccion facha de corau. Au sègle XIX, la colonizacion progressiva dau país entraïnèt la difusicion de l'arquitectura egipciana e britanica modèrna dins lei vilas principalas, especialament Khartom. Enfin, dempuei l'independéncia, l'arquitectura modèrna a pres un ròtle primordiau.

• 
  Vestigis de la vila de Kerma, capitala supausada de Kush avans la conquista egipciana (sègles XXV-XV av. JC).
• 
  Vestigis d'un temple kushita dedicada a una divinitat d'origina egipciana (sègle XIII av. JC).
• 
  Piramidas de la necropòli principala de Meroe (sègles VIII-IV av. JC).
• 
  Piramidas de Nuri (sègle VII av. JC).
• 
  Vestigis d'una glèisa de granit dins lei roïnas de Dongola (destruccion au sègle VII).
• 
  Mosqueta El-Geyf de Suakin.
• 
  Vestigis d'un establiment de la Banca Nacionala d'Egipte dins lo pòrt de Suakin (sègle XIX).
• Universitat de Khartom (sègle XX).
  Universitat de Khartom (sègle XX).
• 
  Portau d'intrada de l'Universitat de Khartom (sègle XX).

Escultura

Coma per l'arquitectura, Sodan a un patrimòni esculturau pron important principalament eissit de l'eiretatge dei periòdes antic e medievau. D'efèct, gràcias a la difusion de la cultura egipciana, l'escultura venguèt un art major au sen dau Reiaume de Kush e lei vestigis dei capitalas successivas d'aquel estat (Napata, Meroe) presentan un nombre important d'estatuas ò de gravaduras. La màger part d'aqueleis òbras son fòrça pròchas de l'art egipcian. Après l'afondrament dau Reiaume de Kush, leis estats nubians contunièron d'utilizar l'escultura per ornar lei glèisas coma lo mòstra lei vestigis de colonas descubèrts a Dongola. Pasmens, en causa de la manca de recèrcas sus lo subjècte, l'importància de l'art estatuari dins lo corrent dau periòde es mau coneguda. Aqueu ròtle decoratiu se mantenguèt après l'islamizacion e l'arabizacion de la region, especialament per ornar lei bastiments novèus coma lei mosquetas.

• 
  Estatuetas de fusta de soudats kushitas (sègle XI av. JC).
• 
  Relèu gravat de Napata.
• 
  Estatua d'un rèi kushita descubèrta a Napata.
• 
  Estatueta dau rèi Senkamenisken (640-620 av. JC).
• 
  Gravaduras sus lei vestigis d'una glèisa de Dongola destrucha au sègle VII.

Pintura

L'aparicion de la pintura sus lo territòri dau Sodan actuau es fòrça anciana e data de l'Antiquitat. D'èfect, èra ja coneguda durant lo periòde kushita que seis artistas s'inspirèron d'Egipte per desvolopar un art picturau policròme utilizat per ornar lei parets e lei bas-relèus dei tombas reialas, dei santuaris e deis autrei bastiments importants. Ambé lo declin egipcian e l'arribada dei Romans dins lo nòrd-èst d'Africa, la pintura kushita se raprochèt de l'art roman. Aquela tendància se renforcèt dins lei reiaumes nubians e l'estile bizantin venguèt la nòrma dins lo corrent de l'Edat Mejana coma lo mostra lei pinturas de la catedrala de Faras. L'arribada de l'islam permetèt de donar d'influéncias aràbias a la pintura sodanesa que foguèt fòrça utilizada en calligrafia. Puei, a partir dau sègle XIX, la colonizacion dau país favorizèt la difusion dei corrents picturaus europèus e l'adopcion de tecnicas novèlas per lei pintors locaus. Dempuei l'independéncia, la pintura es demorada un art important en Sodan e Khartom es un centre regionau important per la pintura africana.

En parallèl d'aquelei tendàncias, existís un art de l'escarificacion qu'es aparegut dins lo corrent de l'Antiquitat. Un dieu kushita dau periòde de Meroe i presentava d'escarificacions importantas. Aquel art es totjorn practicat au sen dei tribüs dau centre e dau sud onte permet de marcar l'apartenéncia e l'estatut sociau de l'individú.

• 
  Pintura nubian d'estile bizantin de la catedrala de Faras (sègle XI).
• 
  Pintura nubiana medievala.

Musica e dança

La diversitat etnica e culturala de Sodan favoriza l'existéncia d'estiles fòrça variats de musica tant dins lei domenis tradicionaus que dins leis aspècts pus modèrnes. Entre lei musicas tradicionalas pus importantas, se pòu citar :

• lei musicas e danças misticas dei dervís que son fòrça ritualizadas e fòrça variadas en causa dau nombre important d'òrdres dervís diferents. Son destinadas a agantar d'estats d'estransi, d'extasi ò de meditacion.
• leis estiles musicaus dau sud que son fòrça inspirats per la musica dei pòbles dinga e azande. En causa de la fugida a l'estrangier de mai d'un musician dins lo corrent de la guèrra civila, son tanben influenciat per lei musicas eissidas dei país vesins (Etiopia, Kenya, Oganda).
• leis estiles dau nòrd que son relativament influents a l'ora d'ara. En particular, la musica dicha habibah, apareguda durant leis annadas 1920 a partir d'un estile musulman dich madeeh, a un ròtle important.

Regardant lei fòrmas pus modèrnas de musica, se destrian dos movements centrats sus lo hip-hop, fòrça popular au sen de la jovença sodanesa, e sus la musica tribala modèrna.

Literatura

Sodan a una tradicion literària fòrça anciana gràcias ai civilizacions e estats que se succediguèron sus son territòri. Pasmens, en causa de la disparicion de la màger part dei vestigis ò de la manca de conoissença (l'escritura meroitica es totjorn pas deschifrada), es fòrça mau coneguda e la literatura sodanesa modèrna es eissida de l'islamizacion dau país a la fin de l'Edat Mejana ò de sa colonizacion. D'efèct, aqueleis eveniments favorizèron la difusion dei lengas arabia e anglesa (que dominava subretot dins lei regions meridionalas vengudas independentas) e permetèron lo passatge progressiu d'una literatura orala vèrs una literatura escricha. En causa dau prestigi important d'aquelei lengas, leis autrei lengas sodanesas son rarament utilizadas per d'òbras escrichas en despiech de l'existéncia d'una òbra poetica rica e variada, especialament en beja, en dinga e en nubian.

D'efèct, fins au sègle XX, la poesia dominèt largament la literatura dei pòbles sodanés. La pròsa apareguèt a partir dau decenni 1940 ambé d'autors coma Osman Ali Nour ò Ali Al-Makk. En causa dau desvolopament feble, lo sostèn deis autoritats foguèt decisiu car permetèt de desvolopar lei premiereis estampariás vertadieras dau país. Lo premier roman sodanés foguèt escrich en 1948 per Osman Mohammad Hashim. Pasmens, l'escriban sodanés pus famós es Tayeb Salih que son libre Sason de la migracion vèrs lo nòrd (1969) es vengut un obratge major de la literatura internacionala dau sègle XX. Lei tematicas principalas deis autors sodanés son generalament eissidas dei tradicions ò de l'Istòria dau país e dei problemas de la societat sodanesa modèrna (racisme, emigracion, relacions entre individús de culturas ò de religions diferentas... etc.).