Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/març

febrièr

abril

Aquesta pagina e sas sospaginas mesadièras son consacradas a l’organizacion e a la mantenença del quadre Lutz sus... de la pagina d’acuèlh.

Aquesta es emplena per l'apèl de {{Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/{{CURRENTDAY}} de {{CURRENTMONTHNAME}}}} (çò que significa que son contengut es lo del Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/jorn, ont jorn es lo jorn e lo mes del jorn corrent (ora UTC)). La frequéncia de renovelament dels quadres es quotidiana.

• Los articles presentats dins los diferents quadres son unicament los promouguts als labèls « Articles de qualitat » e « Bon article ».
• Evitatz de metre mai de 500 caractèrs/100 mots dins los quadres per fin de manténer l'equilibri de las colomnas sus la pagina d'acuèlh ont aquestes quadres son transcluses.

Calendièr per març de 2024

Articles « Lutz sus... » ja pareguts sus l’acuèlh del mes de març de 2024 :

1èr de març de 2024 veire/modificar Vuda de Clarmont-Ferrand Clarmont-Ferrand z-es ’na vila d’Occitània, capitala d’Auvèrnhe. Z-es maitot ’na vila dau centre de l’estat francés, chapluòc dau departament dau Puèi Domat, dinc la region administrativa d’Auvèrnhe Ròse Aups. A l’est de Clarmont (’pelacion populara) comença la plana de Limanha banhada pel riu d’Alèir. La vila actuala de Clarmont-Ferrand resulta de la fusion de las doas vilas de Clarmont (nommat tanben Clarmont d'Auvèrnhe) e de Montferrand en 1633. Sa populacion es de 149 464 abitants, clarmodaires o clarmontés, e mai especificament per lo quartèir de Montferrand los montferrandés.	2 de març de 2024 veire/modificar Lo pan es l’aliment de basa de fòrça societats. Es fabricat a partir de farina, de sal e d’aiga. Quand s’apond de levat o levadura, la pasta del pan es somesa a un conflament degut a la fermentacion. Lo pan es atal una mossa solida. La farina ven principalament de cerealas: blat e segal. S’i pòdon apondre, en quantitat moderada, d’autras farinas: òrdi, milh, castanha, notz… Las cerealas panificablas se caracterizan amb la preséncia de glutèn, amassament de proteïnas de proprietats elasticas, qu’empresonan las bullas de dioxid de carbòni produchas par la fermentacion que permet la levada de la pasta (pasta levada) e crean la mica.
3 de març de 2024 veire/modificar Memorial. Lo chaple del 3 de març de 1976 a Gasteiz es la confrontacion entre de manifestants e la polícia de l'estat espanhol, que ne tuèt 5 e ne nafrèt per balas mai de 150. En genièr de 1976, qualques 6000 trabalhadors entamenavan una cauma per protestar contra lo decrèt de moderacion salariala. Lo jorn de la tresena jornada de cauma generala, lo 3 de març, una amassada d'obrièrs èra convocada dins la glèisa de Sant Francés d'Assisi a Gasteiz. La polícia lancèt de granadas lacrimogènas dins la glèisa e faguèt fuòc sul mond desvariats que sortissián de la glèisa. Moriguèron sul còp Pedro María Martínez Ocio, de 27 ans, Francisco Aznar Clemente, de 17 ans, Romualdo Barroso Chaparro, de 19 ans, José Castillo, de 32 ans. Dos mes après tanben moriguèt de sas nafraduras Bienvenido Pereda, de 30 ans. Lluís Llach escriguèt lo tèxte Campanades a morts en omenatge a las victimas.	4 de març de 2024 veire/modificar Émile Pouytès (Rius de Menerbés, 1èr de junh de 1924-Montredon de las Corbièras, 4 de març de 1976) es un vinhairon e sindicalista occitan tuat au moment d’una manifestacion viticòla. Vinhairon a Arquetas, Emile Pouytès participava al movement de protèsta dels vinhairons de 1976. Lo 4 de març, los vinhairons decidiguèron de far barricada al nivèl del pont de camin de fèrre de Montredon. L’òrdre de repression venguèt de París, retransmés pel prefècte de region, que lo prefècte d’Aude èra considerat coma favorable als vinhairons. Joël Le Goff, commandant de CRS, foguèt tuat per un tir a distància d’un caçaire, finalament liberat en 1981. Émile Pouytès, lo tuèron a 400 mètres de la barricada, que sembla qu’agachava sens manifestar. La nòva de sa mòrt arrestèt la protèsta. Lo cantaire La Sauze creèt la cançon Montredond.
5 de març de 2024 veire/modificar Topografia La Metropòli d'Ais Marselha Provença (en francés e oficialament Métropole Aix-Marseille-Provence) es un agropament de comunas provençalas a l’entorn de Marselha e d’Ais. Es una metropòli francesa de l’estatut especial creada per las leis 2014-58 del 27 de genièr de 2014 e 2015-991 del 7 d’agost de 2015 que fusiona 6 estructuras intercomunalas a partir dau 1èr de genièr de 2016. Correspond a 92 comunas que 90 son dins lo departament dei Bocas de Ròse, una dins Vauclusa e una dins Var. Amb 1 844 266 abitants, la metropòli caup 93 % de la populacion de Bocas de Ròse e 37 % de la populacion de l’ensem de la region de Provença-Aups-Còsta d'Azur.	6 de març de 2024 veire/modificar Teatre american de la crisi dei missiles de Cuba. La crisi dei missils de Cuba foguèt una crisi internacionala majora de la Guèrra Freja que se debanèt entre lo 14 e lo 28 d’octòbre de 1962 a prepaus dau desplegament de missiles sovietics sus l’illa de Cuba. Manquèt d’entraïnar una guèrra nucleara entre leis Estats Units d'America e l’Union Sovietica. Après un periòde de tensions extrèmas entre lei dos blòts, s’acabèt per un compromés entre Washington e Moscòu sus la retirada recipròca de missiles desplegats a Cuba e en Turquia e sus l’assegurança estatsunidenca de pas renversar lo regime cuban de Fidel Castro. Favorizèt tanben lo melhorament dei relacions entre Estatsunidencs e Sovietics e l’establiment de la Destenduda fins a la fin deis annadas 1970.
7 de març de 2024 veire/modificar L’emoglobina es una proteïna d'estructura quaternària, que la principala foncion es de transportar lo dioxigèn dins l'organisme uman e dels autres vertebrats. L'emoglobina se trapa subretot a l'interior dels globuls roges del sang (13,5 a 17,5 g/dl per l'òme e 12.5 a 15,5 g/dl per la femna de sang d'emoglobina) çò que lor balha la color roge. L'emoglobina umana es constituida de quatre cadenas identicas per doas: doas cadenas α de 141 acids aminats caduna e de doas cadenas β de 146 acids aminats caduna (çò que dona un total de 574 acids aminats per l'emoglobina). Caduna d'aquelas cadenas es associada a un gropament prostetic: l'ème. Lo nom d'emoglobina ven de dos mots: ème e globina. Se ma simboliza per « Hb ». Une molecula d'ème es constituida d'un ion fèrre complexat per una porfirina.	8 de març de 2024 veire/modificar Un cuirassat èra un grand naviri de guèrra que teniá un blindatge fòrça important e una artilhariá principala equipada dei calibres de marina pus importants de son epòca. A respèct dau crosaire de batalha, aviá un desplaçament e una artilhariá similars mai èra pus protegit e mens rapid. Dins lo corrent de son existéncia, lo cuirassat a fòrtament evolucionat per s'adaptar ais avançadas tecnologicas per restar au nivèu dei flòtas estrangieras. Lo mòt vèn dau tipe de naviri designat per lo nom battleship en anglés. Aqueu mòt es aparegut vèrs 1749 a partir de la contraccion de line of battle ship (en occitan : naviri de linha de batalha) e designava alora lei naviris de linha que formavan lo còrs dei flòtas majoras dau sègle XVIII. En França, lo mòt es aparegut vèrs 1860 per designar lei premiers cuirassats equipats d'una còca de fèrre. Dins leis annadas 1880, lo mòt battleship venguèt estandard dins lei país anglofons. Lo cuirassat èra un naviri de guèrra poderós e tanben un simbòl de poder, de fiertat nacionala e de dominacion navala. Durant mai d'un decenni, lo nombre e lei capacitats dei cuirassats d'una marina èran de factors determinant dins lei relacions diplomaticas e leis estrategias militaras. Ansin, la corsa ais armaments deis annadas 1900 ambé la construccion accelerada de cuirassats foguèt un dei factors importants a l'origina de la Primièra Guèrra Mondiala. Après la guèrra, de tractats limitèron lo nombre de cuirassats e lor produccion. Pasmens, aquò empachèt pas l'utilizacion de cuirassats tant ancians que modèrns durant la Segonda Guèrra Mondiala.
9 de març de 2024 veire/modificar La reïncarnacion (retorn dins la carn) es una doctrina o una cresença qu’un tal principi imaterial (« arma », « substància vitala », « consciénça individuala », « energia », veire « esperit » dins un contèxte crestian) complís de passatges de vidas successivas dins diferents còrs (umans, animals o vegetals segon las cresenças). Segon aquela doctrina, a la mòrt del còrs fisic, l’« arma » daissa aquel darrièr per demorar, aprèp una novèla naissença, un autre còrs. La reïncarnacion es un biais de transmigracion de las armas, pròche dels concèptes de metempsicòsi, palingenèsi, e l’Eternal retorn.	10 de març de 2024 veire/modificar Borís Nemtsòv en 2013 Borís Iefímovich Nemtsòv (Sòchi, 9 d'octobre de 1959 – Moscòu, 27 de febrièr de 2015) foguèt un fisician e politician rus. Especialista de fisica quantica, de termodinamica e d’acostica, èra estat l’inventor d’un lasèr acostic e d’un tipe novèl d’antenas pels aparelhs espacials. Dintrat en politica durant l’epòca de Borís Ieltsin, que foguèt Ministre de l’Energia de son govèrn, èra dempuèi l’an 2000 un dels adversaris mai critics e feròtges de la politica de Vladímir Pótin. Pr’amor d’aquesta dissidéncia, foguèt assassinat per carrièra a Moscòu lo 27 de febrièr de 2015, coma o foguèron anteriorament d’autres opausants a l’autoritarisme del president rus.
11 de març de 2024 veire/modificar Pagina del manuscrit contant la presa de Marmanda La Cançon de la Crosada (Canso de la Crosada) es un poèma manuscrit de 9578 vèrses escrich en occitan entre 1208 e 1218 per dos autors diferents e contant los eveniments arribats en Occitània dins aquestas annadas, dempuèi l’invasion francesa en Lengadòc fins a la mòrt de Simon de Montfòrt. L’Anonim es l’autor de la segonda partida de la Cançon, siá a pauc prèp 6800 vèrses. Aquel autor desconegut a fach una òbra d’una qualitat poetica segura e sempre d'una granda puretat de lenga. Tot que catolic, de còp que i a es fòrça anticlerical. Es engatjat contra la Crosada e defend de longa las valors de Prètz, Paratge e Convivéncia.	12 de març de 2024 veire/modificar La lavanda es un aubret dicotiledonèu de la familha dei Lamiacèas e dau genre Lavandula, de flors lo pus sovent mauvas o violetas dispausadas en espigas, coma la majoritat deis espècias, fòrça nolentas; s'utilizan largament dins totei lei brancas de la perfumariá. Vènon subretot sus lei sòus calcaris secs e solelhós, a l'excepcion de L. stoechas, que preferís lei sòus siliciós. Totei lei lavandas son de plantas mellifèras, fòrça recercadas per leis abelhas.
13 de març de 2024 veire/modificar La Selva pluviala, bòsc umid o selva umida, es un biòma caracterizat per de precipitacions abondantas durant tot l'an, amb de minimalas compresas entre 1750 e 2000 mm, e un clima amb de temperaturas enauçadas. Aquestes tipes de bòsques son caracterizats per la preséncia d'arbres nauts e espés, amb una granda diversitat d'espècias. La zona de convergéncia intertropicala a un ròtle significatiu, pr'amor qu'en granda part es la responsabla de la creacion d'aquestes tipes de biòmas de la Tèrra.	14 de març de 2024 veire/modificar Illustracion de Jasmin: barber, poet, philanthropist (Jansemin perruquièr, poèta e filantròp) Jansemin (Agen, lo 6 de març de 1798- Agen, lo 4 d'octobre de 1864), vasut Jacme Boèr (en francés, respectivament ortografiats Jasmin e Jacques Boé), ei un deus escrivans màgers de la literatura occitana. En bèth precedir Mistral e la renavida felibrenca, obtiengot, per las letras d'òc, ua reconeishença enlugarnanta dens lo mitan de la societat francofòna deu sègle XIX e tanben dens lo mòn anglosaxon. De las soas escadudas cau destacar qu'estot celebrat e emparat per Charles Nodier, laudat per Sainte-Beuve, arrecebut per l'emperaire a las Teulerias, escotat dens los salons parisians per ua hauta societa qui, per un temps, adoptèt dens los sons còdes de respectabilitat intellectuau la comprension de l'occitan, èra amic e hrair maçon de Franz Liszt, estot traduit e laudat en anglés per l'escrivan american Wadsworth Longfellow, inspirèt George Sand dab la soa Françoneta e, fin finala, ei brembat per ua carrèra parisenca e ua estacion deu metropolitan (l'estacion Jasmin). La soas òbras eston amassadas devath lo títou Las Papilhòtas.
15 de març de 2024 veire/modificar Vuda de Clarmont-Ferrand Clarmont-Ferrand (nommat tanben Clarmont - forma corta - o Clarmont d'Auvèrnhe / -nha - forma literària-), z-es la capitala d'Auvèrnhe (Occitània) ; maitot z-es lo chapluòc dau departament dau Puèi Domat dinc la region administrativa d'Auvèrnhe. La vila actuala de resulta de la fusion de las doas vilas de Clarmont e de Montferrand en 1633.	16 de març de 2024 veire/modificar L’impressionisme es una escòla picturala francesa, nascuda de l’associacion d’artistas francés de la segonda mitat del sègle XIX. Fòrtament criticat al començament, lo movement se manifèsta subretot de 1874 a 1886 par uèit exposicions publicas a París, e marca la ruptura de l’art modèrne amb l’academisme. L’impressionisme se caracteriza subretot per una tendéncia a notar las impressions fugitivas dels fenomèns puslèu que l’aspècte estable e conceptual de las causas.
17 de març de 2024 veire/modificar Annibal Barca (en fenician Hanni-baal significa « qu’a la favor de Baal), plan sovent nomenat Annibal, nascut en 247 AbC a Cartage (al nòrd-èst de la Tunis actuala en Tunisia) e mòrt per suicidi en 183 AbC en Bitinia (près de la Bursa actuala en Turquia), foguèt un general e òme politic cartaginés, sovent considerat coma un dels mai grands tacticians militars de l’istòria. Visquèt dins un periòde de tension dins lo Bacin Mediterranèu, alara que Roma començava d'impausar sa poténcia en Mediterranèa occidentala: aprèp la presa de Sicília e de Sardenha, consequéncia de la Primièra Guèrra Punica, los Romans envièron de tropas en Illiria e contunhavan la colonizacion de l'Itàlia del Nòrd. Elevat, segon la tradicion istoriografica latina, dins l'òdi de Roma, èra, segon sos enemics, a l’origina de la Segonda Guèrra Punica que los Ancians nomenavan « guèrra d’Annibal ».	18 de març de 2024 veire/modificar La Guèrra Ispanoestatsunidenca (de còps dicha en Espanha Desastre de 98) se debanèt d’abriu a aost de 1898 entre leis Estats Units d'America e Espanha. S’acabèt per una victòria estatsunidenca rapida qu'aguèt coma consequéncia l’independéncia de Cuba en 1902 e l’annexion per Washington de Puerto Rico, de Guam e dei Filipinas.
19 de març de 2024 veire/modificar Istoricament, la Sciéncia (del latin scientia, coneissença) deriva de la filosofia. Al cors de l'Edat Mejana, la sciéncia s’es progressivament destacada de l'empresa de la teologia. Al cors del desvolopament de las coneissenças e de l’acumulacion de sabers divèrses, s’es estructurada en disciplinas scientificas: quimia, biologia, fisica, mecanica, optica, astronomia, economia, sociologia... Uèi, la sciéncia designa a l’encòp un procediment intellectual repausant idealament sus un refús dels dògmas e un examen rasonat e metodic del monde e de sas regularitats, e visant a produire de coneissenças resistent a las criticas racionalas, e l’ensemble organizat d’aquestas coneissenças.	20 de març de 2024 veire/modificar L'Empèri Roman (Imperium romanum en latin) foguèt un periòde de la civilizacion romana entre 27 avC e la fin dau sègle V. Creat après la crisi deis institucions de la Republica, l'Empèri capitèt de conquistar totei lei territòris de Mediterranèa per venir una dei poissanças pus importantas de l'Istòria. Pasmens, après son apogèu au sègle I, l'Empèri conoguèt una tièra de crisis e de guèrras civilas entraïnadas per de dificultats de successions au tròne imperiau. D'efèct, l'Emperaire, qu'es lo cap unic de l'Empèri ai nivèus militar, civil e religiós, deguèt sovent luchar còntra l'influéncia creissenta de l'armada que venguèt pauc a pauc la fònt de legitimat dau poder. A partir dau sègle III, lei dificultats de l'Empèri entraïnèron sa division entre uneis emperaires e adjonchs per melhorar sa defensa. Aquela division venguèt permanenta après 395 entre Occident e Orient. L'Empèri Roman d'Occident dispareguèt en 476 après leis invasions barbaras enterin que l'Empèri Roman d'Orient capitèt de resistir per venir l'Empèri Bizantin.
21 de març de 2024 veire/modificar Un gratacèl (var. gratacèu, grataciau) o ostalaràs es un immòble plan naut e que se pòt abitar de longa. A mai existiscan pas de definicions oficialas, en general se pren coma critèri una nautor mininimala d'aperaquí 150 mètres per designar aqueste edifici coma un gratacèl. D'autres critèris coma la forma o l'aparença pòdon de segur afectar aquesta qualificacion de gratacèl. Se ditz que la vila de Chicago (Estats Units d'America es lo brèç dels gratacèls.	22 de març de 2024 veire/modificar Leptis Magna o Lepcis Magna (LPQY en punic ; Νεάπολις o Neapolis en grèc : vila nòva), èra una vila d'importància de la republica de Cartage. Jos Dioclecian, en 303, a la particion de l'Africa Proconsulària, venguèt la capitala de la nòva província, la Tripolitània. Los rèstes son prèp de la vilà actuala de Khoms (|ألخمس), a prèp de 120 km a l'èst de Trípol, sus la bòca de l'oèd Lebda en Libia.
23 de març de 2024 veire/modificar En astronomia, una cometa es un pichon astre brilhant constituit de glaç e de posca del Sistèma Solar, que son orbita a generalament la forma d'una ellipsa fòrça alongada, e sovent acompanhada d'una longa traïnada luminosa deguda a l'interaccion de velocitat elevada entre la cometa prèp del Solelh e de divèrsas fòrças venent del Solelh : vent solar, pression de radiacion e gravitacion. Le mot cometa ven del grèc Κομήτης (komêtês) que significa «cabelut», en rason de l'immensa coa facha de gas e de poscas de 30 a 80 milions de quilomètres.	24 de març de 2024 veire/modificar La trufa (var. truha) o la patana o la mandòrra o la tur(r)a o la tartifla o lo tartifle o la pompira o la poma de tèrra es un tubercul produch per l'espècia Solanum tuberosum. Aparten a la familha de las Solanacèas. S'agís d'un dels legums mai consomits en Euròpa, America del Nòrd e America del Sud. Introducha en Euròpa al sègle XVI, sas qualitats alimentàrias son, d'en primièr estadas malconegudas. En defòra de sas vertuts alimentàrias, la trufa es largament utilizada dins l'industria, que sa fecula a de destinacions multiplas.
25 de març de 2024 veire/modificar Frederic Mistral (Malhana, 8 de setembre de 1830 - 25 de març de 1914) foguèt un escrivan e lexicograf occitan (provençau), un dei grands menaires istorics dau renaissentisme occitan. Per encausa de la riquesa e de la qualitat de son òbra recebèt lo Prèmi Nobel de Literatura en 1904 a l'encòp amb l'escrivan espanhòu José Echegaray. Mistral escriguèt lo Tresaur dau Felibritge, lo diccionari mai complet de la lenga occitana.	26 de març de 2024 veire/modificar Los acarians (Acari o Acarina) son un taxon d'aracnids. Son de talha generalament minuscula : d'unes son microscopics, e mesuran pas que qualques desenats de micromètres, los mai grands depassan pas 2 cm (levat las langastas gavadas de sang que dins las espècias tropicoeqüatorialas pòdon aténher la talha d'una « bèla » cerièsa). Lo còs es particularament compacte per un artropòde acausa de la fusion del prosòmi (l'equivalent del cefalotorax d'autres artropòdes) e de l'opistosòmi (o abdomèn) en una massa unida e de la quasidesaparicion de las traças de segmentacion. Existisson prèp de 50 000 espècias repertoriadas, mas la diversitat vertadièra del grop es probablament superiora al milion d'espècias. La varietat de lors mòdes de vida (abitat, nicha ecologica, mòde d'alimentacion…) es sens egala en çò dels Aracnids.
27 de març de 2024 veire/modificar L’albricotièr (Prunus armeniaca) es un arbre fruchièr del genre Prunus de la familha dels Rosaceae, cultivat per son fruch, l'albricòt.	28 de març de 2024 veire/modificar La pizza es una especialitat gastronomica caracteristica de la cosina tradicionala napolitana, probablament la mai coneguda e consomada dins lo mond entièr.
29 de març de 2024 veire/modificar L’art romanic se desvolopèt en l’Euròpa Occidentala del sègle X al sègle XIII, aprèp la dislocacion de l’Empèri Carolingian. En mai de las influéncias evidentas romanas apareisson de novèlas tendéncias lombardas que s’exprimiguèron per de novèlas formas e estructuras inspiradas pels edificis encara subsistissent, tanben i a una assimilacion clara dels modes orientals. L’estil novèl lèu s'espandiguèt per totas las culturas europèas mediterranèas, traversant los Alps cap als païses de Ren e tanben los Pirenèus per tota la Peninsula Iberica.	30 de març de 2024 veire/modificar Lo libre de l’Apocalipsi o Revelacion es lo darrièr libre del Novèl Testament, e es pro diferent del rèsta, perque son contengut es profetic e simbolic sus la fin del monde. Istoricament, se sap que l’Apocalipsi foguèt escricha a la fin del reialme de Domician, vèrs 95, alara que las persecucions romanas contra los crestians, que negavan adorar l’emperaire coma un dieu, s’intensificavan.
31 de març de 2024 veire/modificar La cultura dels camps d'urnas es una civilizacion indoeuropèa de l'Edat del Bronze desvelopada en Euròpa Centrala, caracterizada per de necropòlis d'incineracion. Es devesida en tres fasas: preliminara, colonizadora, e d'estabilizacion.