Cultura dels camps d'urnas
La cultura dels camps d'urnas es una civilizacion indoeuropèa de l'Edat del Bronze desvelopada en Euròpa Centrala, caracterizada per de necropòlis d'incineracion.
Es devesida en tres fasas: preliminara, colonizadora, e d'estabilizacion.
Fasa preliminara
modificarAquesta fasa constituís una etapa de transicion entre lo Bronze mejan e lo Bronze final. Es caracteristica d'aquesta etapa la barreja dins las necropòlis dels dos sistèmas d'entèrrament: inumacion en túmuls e incineracion. Se pensa que de tribús o de grops protocèltas, probablament pauc nombroses, se barregèron entre grops de populacion de culturas neoliticas tardivas, en s'installant suls passatges estrategics (gas de rius e afluents).
Fasa colonizairitz
modificarLo primièr periòde, o periòde preliminar (1200 a 1100 aC) es seguit per un segond periòde (1100 a 1000 aC) que compren una epòca de colonizacion e d'apropriacion de tèrras e de començament de la cultura de la tèrra. A aquesta epòca quand se produtz un desvolopament decisiu de la tecnica del bronze: s'aboca lo material fondut dintre de mòtles de nuclèu reservat en lo batent e lo durcissent per tal d'obténer de placas fòrça primas que s'utilizavan per confeccionar de vas o recipients. La ceramica atenhèt tanben una perfeccion notabla e encara que se coneis pas lo torn, las pèças ceramicas (inspiradas sus de complèxas pèças obtengudas amb de laminas de bronze) son d'una superfícia fòrça fina e d'un polit e un acabat extraordinaris. L'incineracion s'estend e se fa generala. Los cavaments indican de "fons de cabana" (zòna catada d'un a dos mètres ont se localizan de descobèrtas) que lor densitat indica l'existéncia de vilatges vertadièrs. L'economia passa del predomini dels pastres (fin de l'Edat del Bronze a una economia majoritàriament agricòla. L'utilizacion de la fauç de bronze, e l'invencion dels carris de ròdas contribuïguèron al desvolopament de l'agricultura e la populacion que la practicava venguèt sedentària.
Fasa d'estabilizacion
modificarLa tresena epòca (1000 a 900 aC) es d'estabilizacion e de desplaçament local de populacions, e reapareisson d'enterraments en túmuls (benlèu faches per de populacions que se desliuravan de la preséncia protocèlta o per de populacions sosmetudas recentament) e de decoracion ceramica de talhas prigondas. I a cap de dobte que la cultura dels camps d'urnas se difusa a aquesta epòca per tota Gàllia e qu'entra a la Peninsula Iberica, probablament pels passatges centrals dels Pirenèus. Benlèu èran anteriorament entrats d'elements del grop illiri, abans 1000 aC, venent d'Itàlia o de Provença, coma o suggerisson Martín Almagro o Santaolalla. Tre 900 aC a 800 aC se produtz un cambiament climatic decisiu. D'un clima caud e sec se passa a un clima de pluèjas persistentas e d'inondacions en seria. Es abandonat mai d'un implantament de las zònas bassas de las ribas dels rius.
L'arribada cèlta a la Peninsula Iberica la dividirem en quatre fasas:
- Fasa illíria: probablament al torn del 1000 aC, dobtosa e en tot cas fòrça magra. Mantun grops illirics arribèron benlèu a la Peninsula e pogèron lo cors d'Èbre (se circonscriuriá a Navarra e benlèu a Catalonha).
- Fasa protocèlta: desvolopada cap a 950 a 700 aC, amb una incidéncia en Catalonha d'ont passa en Navarra per la val d'Èbre, e s'estend tanben cap al País Valencian. Se subdividís en quatre periòdes:
- Periòde catalan I, de 950 a 850 aC, quand los protocèltas s'establisson sus una partida de Catalonha e d'Aragon.
- Periòde d'extension, de 850 a 750 aC, quand los protocèltas s'estendon per la val d'Èbre e arriban en Navarra.
- Periòde d'assimilacion: de 750 a 650 aC, amb l'entratge de la cultura indoeuropèa dins la populacion locala de las zònas ont se son establits los protocèltas.
- Periòde catalan II: de 650 a 500 aC, considerat una ondada novèla d'emigrants indoeuropèus o un periòde de decadéncia de la religion dels cèltas.
- Fasa de la cultura de Hallstatt: de 700 a 500 aC, que se dividís en tres periòdes:
- Periòde d'arribadas en Navarra.
- Periòde d'arribadas a l'Altiplan.
- Periòde d'arribadas al nòrd e nòrd-oèst.
- Fasa post-hallstattica e de la cultura de La Tène: 500 a 300 aC, que se dividís en tres periòdes:
- Arribada dels gals, de 500 a 450 aC.
- Perdurabilidat de la cultura de Hallstatt, de 500 a 450 aC.
- Periòde de La Tène, 400 a 300 aC.
Los protocèltas dins la Peninsula Iberica
modificarProbablament al torn de 900 aC, los primièrs grops protocèltas traversèron los Pirenèus e s'establiguèron pròche d'Èbre dins las províncias actualas de Lhèida e Saragossa, en bastissent de vilatges pròches de fònts e de rius, plaçats sovent dins de zònas nautas. Mantun istorian crei que mai d'una ondada de protocèltas de la Cultura dels Tumuls traversèt los passatges Pirenencs occidentals cap a 950 aC (o benlèu abans), mas la majoritat dels protocèltas qu'entrèron (o benlèu totes) pertanhián ja a la Cultura dels camps d'urnas. Los grops protocèltas qu'arribèron dins la Peninsula constituissián de grops nombroses, e cambièron pas l'estatut etnic local, mas après l'emigracion dels grops protocèltas establits en Aragon e Catalonha (al cant de l'aportacion futura de grops indoeuropèus de la cultura dels camps d'urnas e de la cultura de Hallstatt o cèltas), modifiquèron la composicion etnica de divèrsas regions. Los primièrs protocèltas bastiguèron de vilatges de cabanas. Aquelas cabanas èran de fusta e de forma circulara, amb una sola cambra e una pòrta d'accès unica, e amb lo tech en forma de copòla amb de brancatge e de palha. Amb los protocèltas arriba la tecnica de fondre lo fèrre, mas son utilizacion foguèt fòrça escassa. En fach, i aviá dins la Peninsula Iberica d'objèctes de fèrre anteriors a l'arribada dels protocèltas e sembla pas que l'arribada de pòbles que mestrejavan la tecnica de fondre aumentèsse sensiblament lor produccion. Eslos protocèltas establits dins la Peninsula Iberica cultivèron lo froment e l'òrdi e fan de pastres de bestial bovin e lanièr, e de segur lo comèrci. Probablament amb los cambiaments climatics, aquelas populacions pogèsson l'Èbre en cercant d'implantaments novèls (cap a 850 aC) e arribèron en Navarra ont persistissiá tanben una cultura neolitica amb penetracion magra dels metals, la del pòble pirenenc estendut d'Aragon a la serra cantabrica. Coneissèm divèrses establiments protocèltas, coma lo de Cabezo de Cruz, a Cortes (Navarra), dins una plana alluviala d'Èbre. Aqueste establiment mòstra una populacion de pageses e agricultors, que lor cultura perdurèt fins a 700 aC quand foguèt remplaçada per una autra ondada indoeuropèa caracterizada per la fabricacion de ceramica de còl cilindric, que perdurèt fins a c. 400 aC. Aqueles primièrs establiments protocèltas introdusiguèron l'agricultura coma activitat principala dins la val d'Èbre fins avuèi. Lors tecnicas lor permeton de cultivar lo froment e l'òrdi e introdusisson tanben lo milhet e d'autras culturas de l'òrta coma lo navet. Crian al delà de fedas, vacas e pòrcs e se consagran a la caça, subretot la de cèrvis. Lors implantaments son permanents. Dins totas las necropòlis dels establiments estudiats i a d'entèrraments nombroses de la tradicion dels camps d'urnas, sens tumuls ni monolits indicadors. A la meteissa epòca (cap a 850 a 700 aC) se constata l'utilizacion de baumas artificialas (per exemple, a Valtierra (Navarra), abitada sens cap de dobte per una populacion indigèna, e que lor utilizacion perdurèt pendent tot lo periòde dich de Hallstatt, çò que constituís pas un fach isolat.
Innovacions
modificarDe segur los protocèltas portèron en Espanha los cavals, animals que i aviá a l'estat salvatge pendent lo Paleolitic, mas que avián puèi emigrat e desparegut de la Peninsula Iberica per los cambiaments climatics. L'utilizavan per lors desplaçaments e coma animal de carga. L'utilizacion del caval supausèt un cambiament plan important per la vida quotidiana: permetiá de se desplaçar amb fòrça rapidesa a distàncias longas, facilitava los desplaçaments e las comunicacions e remplaçava lo buòu e l'ase coma animals de carga. La combinason del caval amb las armas de fèrre donava als cèltas una superioritat militara màger subre las populacions autoctònas e lor permetiá de se desplaçar a granda distància, amb rapidesa, e de constituir una fòrça egemonica. D'autras novetats aportadas pels protocèltas foguèron la cervesa de grans e lo vin. La cervesa d'òrdi o d'autres grans foguèt introducha en Espanha pels primièrs emigrants, e prenguèt lo nom de celia o ceria (en França foguèt nomenada cervisia). Segurament per influéncia de las costumas localas, la cervesa de la Peninsula Iberica èra diferenta de la de França. Aprenguèron a l'elaborar amb abiletat granda e se conservava per fòrça temps. Se sap que la cervesa d'òrdi foguèt beguda pels frigis, tracis, armenis e illiris; demest los darrièrs èra de consomacion frequenta cap a 1200 aC. Lo vin èra conegut pels pòbles indoeuropèus dempuèi l'Antiquitat, benlèu abans la separacion del tronc indoari (cap a 3000 aC), e tanben èra conegut en Egipte e Orient Mejan. Lo vin s'espandiguèt cap a 2000 aC per Grècia e los Balcans, en l'espandir especialament los illiris (1500 a 1000 aC) e après los grops protocèltas e cèltas (1000 a 600 aC) que l'aportèron dins la Peninsula Iberica. Ça que la, ja que lo vin èra conegut pels fenicians, e èra estat introduch per els meteisses al sud de la Peninsula Iberica, poguèt èsser tanben arribat per aquesta autra via.
La fin de la cultura dels camps d'urnas
modificarLa cultura dels camps d'urnas (1200 a 725 aC) que s'estendiá per granda partida de França, lo sud d'Alemanha, una partida d'Itàlia e la val d'Èbre dins la Peninsula Iberica, entrèt en decadéncia e despareguèt jos l'influéncia de l'emigracion de pòbles estrangièrs butats pels traci-cimmeris provenent d'Ucraïna e del sud de Russia, e aqueles butats pels escitas. La pression exercida pels pòbles escitas al sègle VIII aC causèt l'emigracion dels pòbles de las estèpas d'Ucraïna e del sud de Russia, del grop traci-cimmeri, en pojant Danubi, en arribant fins en Ongria e puèi en Bavièra, en desplaçant las populacions cèltas d'aquestas zònas. Aquestes emigrants, en contacte amb los orientals, donèron luòc a la cultura de Hallstatt.