Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/mai

abril

junh

Aquesta pagina e sas sospaginas mesadièras son consacradas a l’organizacion e a la mantenença del quadre Lutz sus... de la pagina d’acuèlh.

Aquesta es emplena per l'apèl de {{Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/{{CURRENTDAY}} de {{CURRENTMONTHNAME}}}} (çò que significa que son contengut es lo del Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/jorn, ont jorn es lo jorn e lo mes del jorn corrent (ora UTC)). La frequéncia de renovelament dels quadres es quotidiana.

• Los articles presentats dins los diferents quadres son unicament los promouguts als labèls « Articles de qualitat » e « Bon article ».
• Evitatz de metre mai de 500 caractèrs/100 mots dins los quadres per fin de manténer l'equilibri de las colomnas sus la pagina d'acuèlh ont aquestes quadres son transcluses.

Calendièr per mai de 2024

Articles « Lutz sus... » ja pareguts sus l’acuèlh del mes de mai de 2024 :

1èr de mai de 2024 veire/modificar Lo tèrme de Comuna de París fasiá referéncia originalament au govèrn de París pendent la Revolucion Francesa. Fa referéncia tanben au govèrn socialista que dominèt brèvament a París dau 18 de març (formalament lo 26 de març) de 1871 fins au 28 de mai de la meteissa annada. En sens estricte, la Comuna de París de 1871 foguèt simplament l'autoritat locala qu'exerciguèt lo poder a París pendent dos mes a la prima de 1871. Mas, finalament foguèt un dei pus importants episòdis politics de l'epòca (30 000 executats, 38 000 empresonats e 7 000 deportats). Dins divèrsei vilas de França coma Marselha, Lion, Sant Estève, Tolosa, Narbona, Grenòble e Limòtges, d'autrei comunas foguèron proclamadas lo 3 de març de 1871, mas totei foguèron reprimidas rapidament. Per Karl Marx, aquela es la premiera insurreccion proletariana autonòma.	2 de mai de 2024 veire/modificar Siddharta Gautama (sanscrit: सिद्धार्थ गौतम; pali: Siddharttha Gotama) (Kapilavastu, Lumbini, actual Nepal, vèrs 566 ab. C - Kushinagar, vèrs 486 ab. C) foguèt un mèstre espiritual de la region nòrd èst del soscontinent indian qu'ensenhèt çò qu'es a l'origina del bodisme. Dins la majoritat de las tradicions bodistas, es considerat coma lo "Boda Suprèm" (Sammāsambuddha) de nòstra epòca. Las datas de sa naissença e de sa mòrt son incertanas: la majoritat dels primièrs istorians del sègle XX datavan sa vida entre 563 ab. C e 483 ab. C mas mai recentament, en un collòqui d'especialistas d'aquela question, «los especialistas son totjorn mas reticents afirmar sens resèrvas sus los faches istorics de la vida del Boda e de sos ensenhaments».
3 de mai de 2024 veire/modificar L’emoglobina es una proteïna d'estructura quaternària, que la principala foncion es de transportar lo dioxigèn dins l'organisme uman e dels autres vertebrats. L'emoglobina se trapa subretot a l'interior dels globuls roges del sang (13,5 a 17,5 g/dl per l'òme e 12.5 a 15,5 g/dl per la femna de sang d'emoglobina) çò que lor balha la color roge. L'emoglobina umana es constituida de quatre cadenas identicas per doas: doas cadenas α de 141 acids aminats caduna e de doas cadenas β de 146 acids aminats caduna (çò que dona un total de 574 acids aminats per l'emoglobina). Caduna d'aquelas cadenas es associada a un gropament prostetic: l'ème. Lo nom d'emoglobina ven de dos mots: ème e globina. Se ma simboliza per « Hb ». Une molecula d'ème es constituida d'un ion fèrre complexat per una porfirina.	4 de mai de 2024 veire/modificar Un gredon ei un utís d'escriptura e dessenh qu'òm guida damb ua man e mèrque un supòrt. Es gredons actuaus que servissen entà escríuer sus papèr o papèr gròs son elaboradi damb un pigment introdusit en un estropatge cilindric. Diferenciam es gredons des plumes estilografiques basicament perque es prumèrs hèn servir pigment solid e es segones tinta liquida. Un auantatge plan caracteristic deth gredon ei que pòt èster escafat damb facilitat, en tot usar entad aquerò ua goma d'escafar.
5 de mai de 2024 veire/modificar La quimia es la sciéncia qu'estúdia la composicion e lei reaccions de la matèria. Existís pas de frontièra clarament definida entre la fisica e la quimia, mai son considerats generalament coma dependents de la quimia lei fenomèns provocats per lei reaccions entre lei constituents de la matèria qu'entraïnan una modificacion dei ligasons entre los atòms. Segon la natura d'aquestas ligasons, aquestes fenomèns implican entre los atòms d'escambis o mesas en comun d'electrons, o de las fòrças electrostaticas.	6 de mai de 2024 veire/modificar Los Merovingians èran una familha germanica al cap de França, Belgica e una partida d’Alemanha entre los sègles V e VIII. Èran los descendents de Merovèu, cap militar franc, fondator de la dinastia. Clodovèu I (466 ? - 511) foguèt lo primièr monarca de la dinastia. A sa mòrt lo reialme franc foguèt dividit entre los seus filhs, segon la costuma dels francs. Un autre monarca remarcable de la dinastia es Dagobèrt I (?- 639) qu'aprèp d’annadas de division territoriala tornèt unir los reialmes francs jol seu govèrn. Aprèp Dagobèrt I lo poder dels merovingians se desagregèt e amb lo temps, los Majorals del palau acabèron per venir los vertadièrs dirigents del reialme. Los majorals del palau Carles Martèl, e lo seu filh Pepin lo Brèu (fondator de la dinastia Carolingiana), acabèron amb lo poder dels monarcas merovingians e Pepin detronèt lo darrièr rei, Childeric III, en se proclamar rei dels francs.
7 de mai de 2024 veire/modificar Las resinas vegetalas son de substanças naturalas secretadas per de vegetals. An l'aspècte d'un liquid pegant que sèca mai o mens rapidament al contacte de l'aire. Son sovent plan odorantas. Lo tèrme de « resinós » es sovent utilizat per designar los conifèrs perque gaireben totes aqueles, coma los avets, los pins o los cipreses produson en abondància de resinas. D'unas, coma lo pinastre, fan l'objècte d'una expleitacion economica. Mas totes los conifèrs ne produson pas de resinas e existís fòra dels conifère, fòrça vegetals donant de resinas: coma los Dracaena donan de resinas rojas autrescòs utilizadas coma colorants, las Burseraceae donant de resinas d'encens o de mirra, lo canabis dona una resina utilizada coma droga psicotròpa, eca. Las resinas sortisson de cellulas vegetalas dons de canals resinifèrs o dedins de la planta. Se distrian del latèx que demòran dins las parets cellulàris e que ne s'escapan sonque en cas de ferrida. Las resinas pòdon fossilizar e donar de matièrias coma l'ambra.	8 de mai de 2024 veire/modificar Alemanha (nom oficiau : Republica Federala d'Alemanha, en alemand : Bundesrepublik Deutschland) es un país d'Euròpa enviroutat per la Mar dau Nòrd, lo Danemarc e la Mar Baltica au nòrd, per Polonha e la Republica Chèca a l'èst, per Àustria e Soïssa au sud e per França, Luxemborg, Belgica e lei Païses Basses a l'oèst. Amb mai de 80 milions d'abitants, Alemanha es lo país pus poblat de l'Union Europèa e la premiera poissança economica d'Euròpa.
9 de mai de 2024 veire/modificar Marcel Treich-Laplène (Ussèl, 24 de junh de 1860 - pres de Grand-Bassam, 9 de març de 1890) es un explorator occitan. Era lo filh de Gustau, un notari de Maismac vengut cònse d’Ussèl, que fuguet tanben magistrat a Tizi Ozo, en Argeria, e dins las Comòras. S’installa en Assinia en 1883 per esplechar las plantacions de cafè d’Arthur Verdier. Apres lo Congres de Berlin, Treich-Laplène comença d’exploracions a l’interior de çò que devendrà la Còsta d'Evòri, e fa amistat amb de notables locaus. En 1886, pren la plaça d’Arthur Verdier coma resident de França. En 1887, torna a l’interior dau país e signa los tractats de Betie, de l’Indiene, de l’Alangoa e de Iacasse. Entau bloca l’expansion cap a l’oest daus anglés establits dins la Còsta de l’Aur (Gana actuau). Tocat per la malària, torna en França per se suenhar. Lo 2 d’abril de 1889, es fach chivalier de la Legion d’onor. Malaut, torna en França. Ne reven coma primier administrator colonial de la Còsta d’Evòri. Mas en 1890, apres una novela expedicion per reprimir una revòlta provocada per los angles, morís d'una febre ematurica bilhosa. Sa mòrt prematurada permet a Binger d’usurpar lo títol de "primier explorator de la Còsta d’Evòri". Pasmens sa sòrre Valentina e l’accion d’un comitat de sosten permeton la creacion, lo 27 de decembre de 1934, de Treichvila, qu’es lo nom donat al barri d’Anomabò, dins la forécia d’Abijan.	10 de mai de 2024 veire/modificar Lo ciprès (var.cipressièr, aucuprès, ciprier, auciprier) es un genre d'arbres sempre verd de la familha Cupressaceae originari de las regions temperadas caudas de l'emisfèri nòrd. Lo nombre d'espècias inclusidas dins aquel genre varia segon los autors de 16 a 30, o mai. Fòrça espècias son cultivadas coma arbres d'ornament. Lo ciprès comun es un arbre representatiu de la flora mediterranèa. Los cipreses son de conifèrs. Lo nom generic Cupressus es le nom latin du ciprès comun. Lo nom ven de Ciparis, personatge de la mitologia grèga, filh de Telèf, que foguèt cambiat en ciprès par Apollon.
11 de mai de 2024 veire/modificar La pruna es lo fruch del prunièr. S'agís d'un fruch de clòsc (en botanica, es una drupa), de pèl fina, veire transparenta dins qualques varietats, de popa sucrada e chucosa. Sa forma es sovent esferica, mas o mens alongada, sa color va del jaune clar cap al violet escur (color pruna). Sovent sus la pruna se vei un pichon vel blanc o translucid, que rebaja la lutz. Es la "pruina". Son de pampalhetas de cira que lo fruch produch per s'aparar de las agressions exterioras, coma la calor. Sa preséncia es doncas un signe de qualitat. Mas, qualques espècias de prunas n'an pas.	12 de mai de 2024 veire/modificar Lo Castèl de Pèirapertusa es un castèl dit « catar » situat dins lo departament d'Aude de la region de Lengadòc-Rosselhon. Es lo centre del pichon parçan e de l'anciana senhoriá de Pèirapertusés.
13 de mai de 2024 veire/modificar Una bastida es lo nom que designa tres a cinc cents vilas nòvas fondadas en Occitània entre 1222 e 1373, despartidas sus 14 departaments actuals. Entre la Crosada dels Albigeses e la Guèrra de Cent Ans, aquestas fondacions respondèron a d'unas caracteristicas comunas d'òrdre economic, politic e arquitectural, correspondent a un vam urban excepcional en Euròpa a aquesta epòca. Se pòt citar entre las mai conegudas o caracteristicas las bastidas de Montflanquin, Mont Pasièr, Granada, Miranda o ben encara Liborna e la vila bassa de Carcassona.	14 de mai de 2024 veire/modificar Africa es un continent que representa 6% de la superficia terrèstra e 20,3% dei tèrras continentalas amb una superficia de 30 415 873 km². Si situa au sud d'Euròpa e au sud-oèst d'Asia e es enviroutada per la Mar Mediterranèa au nòrd, la Mar Roja au nòrd-èst, l'Ocean Atlantic a l'oèst e l'Ocean Indian a l'èst. En 2013, sa populacion èra de 1,110 miliards d'abitants, ço que representava mai de 15% de la populacion mondiala. Es compausat de 54 estats internacionalament reconeguts.
15 de mai de 2024 veire/modificar Utopia (del grèc οὐ, non e τόπος, "luòc", que dona: enluòc) es un mot inventat per Thomas More al segle XVI per descriure una illa imaginària qu'aculhís una societat perfiècha dins totes los senses.	16 de mai de 2024 veire/modificar La pena de mòrt o pena capitala es l'execucion d'un presonièr coma consequéncia d'un crime o delicte. Etimologicament, la pena capitala es lo castig impausat a un crime tant grèu que merita la decapitacion.
17 de mai de 2024 veire/modificar Un tsunami es una èrsa o ondada provocada per un movement rapid d'un grand volum d'aiga (ocean o mar). Aquel movement es en general degut a un tèrratremol, una erupcion volcanica sosmarina de tipe explosiu o ben un fòrça grand emboden sosmarin o aerian. L'impacte d'un meteorit tanben pòt èsser la causa, coma una explosion atomica sosmarina.	18 de mai de 2024 veire/modificar August, en latin Imperator Caesar Divi F. Augustus, (23 de setembre de 63 avC, Roma - 19 d'aost de 14 apC, Nola) foguèt lo fondator de l'Empèri Roman e son premier sobeiran de 27 avC a sa mòrt. Nascut dins una familha rica, August foguèt remarcat e adoptat coma eiretier per son oncle Juli Cesar. Après son assassinat, August revendiquèt l'eiretatge politic de son oncle e formèt lo Segond Triumvirat ambé Lepidus e Marc Antòni en 43 avC. De 43 a 30 avC, una tièra de guèrras li permetèt d'eliminar sei rivaus politics (Republicans, Senat, triumvirs...) e de venir l'autoritat unica de Roma après lo suicidi de Marc Antòni. Puei, après la fin dau Segond Triumvirat, restaurèt d'institucions republicanas de façada. Ansin, refusèt de restaurar la monarquiá per respectar la tradicion e lei sentiments romans fòrça ostils a la reiautat. En plaça, capitèt de renfòrçar pauc a pauc son autoritat, de concentrar lei cargas decisivas e de vujar lo rèsta deis institucions de sei poders. Moriguèt a Nola en causa d'una malautiá durant un viatge vèrs Roma. Son successor foguèt lo generau Tibèri qu'èra son fiu adoptiu e lo marit de sa filha unica.
19 de mai de 2024 veire/modificar Lo fèrre es lo seisen element quimic mai abondós de l'Univèrs. Es l'element finau dei reaccions de fusion que se debanan dins leis estèlas massíssas. Ansin, lo fèrre es un compausant major de la Tèrra que representa aperaquí 5% de la massa de la crosta terrèstra. Lei mineraus principaus que son de fònts importantas de fèrre son d'assemblatges amb oxigèn, sofre o idrogèn. Lei pus coneguts son l'ematita (Fe2O3), la magnetita (Fe3O4), la limonita (Fe2O3, n H2O), la pirita (FeS2) o l'olivina.	20 de mai de 2024 veire/modificar La Frigola (var. Ferigola, Farigola) mas tanben l’ierbeta (var. gerbeta, ièrba/gerba prima), en latin Thymus vulgaris es un planta de camba lenhosa de la familha de las lamiacèas. Es una espècia comuna de las garrigas solelhada e de las estèpas del sud d'Euròpa e del Nòrd d'Africa. La frigola es indissociabla de la cultura mediterranèa. La frigola es una planta de las farmacopèas mediterranèas. A la particularitat de presentar una diversitat de quimiotipes fòrça importanta, li balhant atal una granda varietat de constituents medicinals. Coma planta aromatica, la cultura de la frigola s'espandiguèt pel mond entièr.
21 de mai de 2024 veire/modificar Lo Felibritge es un movement dedicat a la lenga e la cultura occitanas, amb de connexions fins dins lei País Catalans. Son accion se situa especialament dins lo domeni literari. Se fondèt lo 21 de mai de 1854, jorn de Santa Estela, au castèu de Fòntsegunha, proprietat de Giera a Castèunòu de Gadanha (Provença). Sei sèt fondadors (lei primadiers), segon la version oficiala, son Frederic Mistral, Teodòr Aubanèu, Josèp Romanilha, Joan Brunet, Ansèume Matieu, Pau Giera e Anfós Tavan. Sa vocacion es de favorizar e d'organizar la sauvagarda e la promocion de la lenga occitana e de tot çò que constituís la cultura especifica dei país de lenga d'òc. Lei membres d'aqueu movement son lei felibres e lei felibressas. Çò relatiu o pertanhent au Felibritge receu l'adjectiu felibrenc -a.	22 de mai de 2024 veire/modificar Jules Sébastien César Dumont d’Urville, nascut a Condé sur Noireau lo 23 de mai de 1790 e mòrt dins un accident ferroviari a Meudon lo 8 de mai de 1842, es un oficièr de marina e exploraire francés que menèt fòrça espedicions, coma a bòrd de l’Astrolabe.
23 de mai de 2024 veire/modificar Desiderius Erasmus Roterodamus, nascut lo 28 d'octobre de 1469 a Rotterdam, comtat d’Olanda, e mòrt lo 12 de julhet de 1536 a Basilèa, es un canonge regular de sant Agustin, filosòf, escrivan latin, umanista e teologian dels Païses Basses borguinhons, considerat coma una de las figuras màgers de la Renaissença tardièra.	24 de mai de 2024 veire/modificar L’Empèri Otoman (Osmanlı İmparatorluğu en turc modèrne), es un estat turc fondat per leis Otomans. Existent de 1299 a 1922, venguèt una dei poissanças majoras au Pròche Òrient puei en Euròpa après la presa de Constantinòple en 1453. Conoguèt un periòde d’expansion fins ai sègles XVI e XVII onte sei caps obtenguèron lo títol de Califa. A son apogèu, s’estendiá dei Balcans a la Peninsula Aràbia e de Siria a Argèria. Pasmens, lei sègles XVII e XVIII veguèron una crisi majora dau govèrn e una tièra de desfachas que van causar divèrsei pèrdas territorialas durant lo sègle XIX, especialament au Magreb, en Egipte e dins lei regions europèas de l’Empèri. Maugrat d’assais de refòrmas e de modernizacion durant la segonda mitat dau sègle XIX, lo declin contunhèt e leis Otomans venguèron enemics d'estats aliats a França e au Reiaume Unit. Après lei Guèrras Balcanicas (1913), l'Empèri venguèt l’aliat d’Alemanha durant la Primièra Guèrra Mondiala e foguèt batut en 1918 entraïnant son afondrament definitiu e son explosion en divèrsei territòris.
25 de mai de 2024 veire/modificar Io es un satellit naturau de Jupitèr e lo satellit galilean pus pròche de la planeta. Es tanben lo quatren pus gròs satellit dau Sistèma Solar. Descubèrt en 1610 per Galileo Galilei, es caracterizat per una activitat volcanica fòrça importanta causada per lei fòrças de marèia de Jupitèr. Ansin, Io a una superficia formada de montanhas, de volcans e de plans de color variabla (roge, jaune, verd...) En causa d’aquela activitat, l’atmosfèra de Io a d’interaccions ambé la magnetosfèra de Jupitèr qu’entraïna la formacion d’un tore de plasma de lòng de l’orbita dau satellit.	26 de mai de 2024 veire/modificar Lo tigre es un mamifèr carnivòr de la familha dels Felids (Felidae) del genre Panthera. De forradura fòrt caracteristica rossa raiada de negre, es lo mai grand felin salvatge del monde. L'espècia es dividida en nòu sosespècias amb de diferéncias menoras en tèrmes de talha o de comportament. Superpredator, caça subretot los cèrvis e los singlars, mas pòt tanben atacar de presas de talha pus importanta coma los bufles. Fins al sègle XIX, lo tigre aviá la reputacion de manjar los Òmes. Es una animal solitari; lo mascle possedís un territòri que conten los domenis de plusors femèlas e participa gaireben jamai a l'educacion dels pichons.
27 de mai de 2024 veire/modificar Prepausat en 1962 dins las paginas del darrièr numèro d'Amazing Fantasy (lo numèro quinze), Spider-Man, concebut per Stan Lee e Steve Ditko, èra, abans d'obtenir sos fantastics poders d'aranha, un jove adolescent: Peter Parker. Se trufavan d'el los camaradas pr'amor qu'èra malbiaissut e l'estereotipe de l'estudiant intellectual. Viviá en cò de sos oncles Ben e May ja que sos parents èran mòrts dins un accident d'avion. Aquel comic, doncas, se presentava coma un produch pensat e destinat subretot pels adolescents, qu'èran a venir cada còp mai los lectors principals dels comics. Stan Lee ensajava de recuperar de brigalhs del succès de DC Comics, que amb la reedicion del Flash-Barry Allen de 1954 aviá marcat la debuta de la renaissença dels comics sonada l'Edat d'Argent (Silver Age). Pendent aquesta nòva e daurada epòca dels supereròis, un d'aqueles personatges que mai capitèron foguèt l'Òme Aranha, que lucha de longa contra mantuna menaça en gardar pr'aquò sa dimension vertadièra d'amistós Òme Aranha del barri, amb sa tièra de problèmas quotidians (la malautiá de sa tanta, los examens, las amors), çò que lo fa tan simpatic pel public, en facilitar l'identificacion amb Peter malgrat sos superpoders subreumans. A tot aquò cal apondre que sovent èra a combatre sos adversaris dins de condicions dificilas (lo braç deslogat, un raumàs o a mai de fèbre), o d'afrontar de menaças misticas en companhiá del Doctor Strange o d'enemics cosmics amb los Quatre Fantastics. Pasmens dins cap d'aquelas situacions, jamai a pas perdut sas caracteristicas peculiaras de simplicitat e espontaneïtat.	28 de mai de 2024 veire/modificar Un tren o trin es un veïcul que circula sus ralhs e fa venir possible lo transpòrt ferroviari. Abitualament un tren consistís en un ensemble de veïculs connectats que son capables de se mòure ensemble lo long d'un camin de fèrre per carrejar de merças o de passatgièrs. Los axes dels vagons e locomotrices de camin de fèrre repausan sus una estructura rodanta nomenada bogi. La propulsion pòt venir de fonts diferentas. Sovent porgida per una locomotriz o per d'unitats multiplas autopropulsadas. Los trens mai modèrnes son propulsats per de locomotriz amb motors dièsel o electrics. Pels trens electrics la font d'alimentacion, l'electricitat, es aducha per de cables aerians o de ralhs suplementaris. La font d'alimentacion tradicionala dels trens foguèt la vapor, mas tanben los cavals, las còrdas o los cables, la gravitat, de mecanismes pneumatics e de turbinas de gas.
29 de mai de 2024 veire/modificar Bordèu (Bordeaux en francés) es una de las vilas principaus de Gasconha, Occitània. Administrativament aperten au departament francés de Gironda e a la region d'Aquitània. A 260 958 estatjants. La devisa de la comuna es Lilia sola regunt lunam, undas, castra, leonem. La vila es coneishuda dens lo monde tot entà son vinhau, sustot dumpuei lo sègle XVIII, que fut per era un vertadèir atge d'aur. Capitau de l'anciana Guiana (lo nòrd d'Aquitània actuau), Bordèu hèi partida de Gasconha e es situat au ras de las Lanas de Gasconha.	30 de mai de 2024 veire/modificar La calç (var. cauç, chauç) es una matèria generalament polverosa e de color blanca, obtenguda per combustion del calcari. S'utiliza dempuèi l'Antiquitat, en particular dins la construccion. Quimicament, es un oxid de calci amb mai o mens d'oxid de magnèsi mas la designacion ordinària de «calç» pòt englobar diferents estats quimics d'aquel produit. Òm distinguís per exemple dins lo lengatge ordinari segon lors utilizacions dins la construccion
31 de mai de 2024 veire/modificar Lo Reialme visigòt de Tolosa foguèt un estat dirigit pels visigòts qu'existiguèt entre 475 e la desfacha a la batalha de Vouillé en 507.