Francés

Lo francés (autonim: français, en francés: [fʁɑ̃sɛ] o langue française, en francés: [lɑ̃ɡ fʁɑ̃sɛːz]) es una lenga romanica. Es la lenga oficiala de França e es una dei lengas oficialas de Belgica (Valonia, Region de Brussèlas Capitala), de Canadà, de Soïssa. Tanben es lenga oficiala dins certaneis estats non europèus que foguèron a passat temps de colonias francesas ò belgas, especialament en Africa.

Francés

Français
Parlat en	França, Canadà, Belgica, Soïssa e 52 autres estats
Region	Euròpa Occidentala, Africa, Asia, America
Locutors	274 milions de
Tipologia	SVO [1] Flexionala - Sillabica
Classificacion lingüistica
Lengas indoeuropèas Lengas italicas Lengas romanicas Lengas galloromanicas Lengas d'oïl Francés
Estatut oficial
Oficial de	Belgica Benin Burkina Faso Burundi Cameron Canadà Centrafrica Chad Comòras Còsta d'Evòri Republica Democratica de Còngo Jiboti Guinèa Eqüatoriala França Gabon Guinèa Haití Luxemborg Madagascar Mali Mónegue Nigèr Republica de Còngo Rwanda Senegal Seichèlas Soïssa Tògo Vanuatu Nacions Unidas Union Europèa
Acadèmia	Acadèmia francesa Délégation générale à la langue française et aux langues de France Service de la langue française (Belgica) Office québécois de la langue française (Quebèc)
Estatut de conservacion
Atudat EXExtinct (Atudat) Menaçat CRCritically endangered (En dangièr critic) SESeverely endangered (En dangièr sevèr) DEDevinitely endangered (En dangièr definitiu) VUVulnerable (Vulnerable) Segur NENot Endangered (Non en dangièr) ICHEL Red Book: Not Endangered Classada coma lenga segura (NE) per l'Atlàs de las lengas menaçadas dins lo mond
Còdis lingüistics
ISO 639-1	fr
ISO 639-2	fra fre
ISO 639-3	fra
Ethnologue	fra
Glottolog	stan1290
Linguasphere	51-AAA-i
ASCL	2101
IETF	fr
Mòstra
Article primier de la Declaracion dei Drechs Umans. Article premier Tous les êtres humains naissent libres et égaux en dignité et en droits. Ils sont doués de raison et de conscience et doivent agir les uns envers les autres dans un esprit de fraternité.
Mapa
Lenga mairala      Lenga oficiala      Lenga seconda
Aquel article conten de simbòls AFI. Sens presa en carga apropriada de l'apercebut, riscatz de veire de punts d'interrogacion, de las casas o d'autres simbòls en plaça de caractèrs Unicode. Per un guida d'introduccion als simbòls AFI, consultatz Ajuda:AFI.

Eissit dau latin popular parlat a la fin de l'Empèri Roman d'Occident en Gàllia, es probablament aparegut entre lei sègles VIII e IX dins l'espaci d'oïl. Durant la segonda mitat de l'Edat Mejana, perdiguèt lei trachs caracteristicas dau latin, coma lei declinasons, per adoptar son aspècte actuau vèrs lo sègle XIV. Lenga dau poder reiau, foguèt adoptat coma lenga de l'administracion e de la justícia dau Reiaume de França en 1539. En parallèl, foguèt l'objècte d'un important procès de codificacion e de creacion de vocabulari. Aquò permetèt de l'estructurar e de li donar un prestigi important, renfòrçat per la poissança dei rèis de França. Ansin, a partir dau sègle XVII, venguèt la lenga veïculara de l'elèit europèu.

La Revolucion Francesa marquèt una etapa importanta dins l'istòria de la lenga. D'efiech, desenant considerat coma la lenga deis idèas revolucionàrias e de la filosofia dei Lutz, foguèt pauc a pauc impausat coma la lenga de la Republica. Aqueu procès durèt fins a l'entre doas guèrras e entraïnèt lo declin deis autrei lengas parladas sus lo territòri francés (coma l'occitan). Durant aqueu periòde, l'expansion coloniala francesa implantèt la lenga dins plusors regions dau mond en America, en Africa e, dins una mendra mesura, en Asia e Oceania. Pasmens, amb lo declin de França, lo francés perdiguèt una partida de son prestigi au profiech de l'anglés.

Pasmens, au començament dau sègle XXI, aqueu declin demòra relatiu en causa de l'influéncia culturala francesa dins lo mond. Dins leis ans 2010, lo francés èra ansin parlat per 321 milions de personas. Aquela chifra èra en aumentacion rapida gràcias a la creissença demografica dau continent african. Segon plusors estimacions, aqueu nombre deuriá se situar entre 368 milions e 1,2 miliard en 2060. De mai, es lenga oficiala de la màger part deis institucions internacionalas. Enfin, es totjorn classat dins lei lengas de cultura gràcias au prestigi de la literatura francesa.

Definicions

Dins la classificacion dei lengas romanicas, lo tèrme «francés» pòt prene dos sens completament diferents:

• Siá lo francés es un sinonim de la lenga d'oïl (au singular). Es la concepcion de la romanistica tradicionala. Dins aquela vision, lo francés o lenga d'oïl es una lenga romanica situada au nòrd dei domenis occitan e francoprovençau. Ansin, lo territòri d'origina de la lenga francesa compren quasi la mitat nòrd de l'estat francés (sens lei domenics lingüistics dau breton, de l'alemand e dau neerlandés), la Belgica francofòna (Valonia), un tròç dau canton de Jura en Soïssa e leis illas Normandas (possession britanica).
• Siá lo francés es una lenga originària de l'Illa de França e fa partida de la familha dei «lengas d'oïl» (au plurau). Es una concepcion que certanei lingüistas defendon dempuei leis ans 1970. Dins aquela vision, lo francés englobariá pas leis autrei «lengas d'oïl».

Generalitats

Istòria

Article detalhat: Istòria dau francés.

Leis originas dau francés

La formacion dau francés vièlh es un procès que sembla de durar de la conquista romana dau nòrd de Gàllia au sègle X. Son element centrau es l'adopcion dau latin per lei populacions celticas d'aquel espaci entre la fin dau sègle I avC e lo sègle V apC. Aquò donèt naissença a de latins « vulgars » e entraïnèt la disparicion dei lengas celticas. Pasmens, aquelei parlars venguèron un substrat dau francés. Ansin, quauquei desenaus de mots dau francés modèrne son dirèctament d'origina cèlta. Lei lengas celticas son tanben probablament a l'origina de l'aparicion de la vocala [y].

Pus tard, après l'afondrament de l'Empèri Roman d'Occident, de lengas germanicas influencièron aqueu latin popular. Aperaquí 400 mots dau lexic actuau son d'origina germanica. Regardan principalament de tèrmes institucionaus, militars e de la vida vidanta. En parallèl, entraïnèron l'adopcion dau son [g], probablament au sègle VI. D'un biais pus generau, lo francic, la lenga dei Francs Salians, auriá fòrça influenciat la prononciacion dau protofrancés. La lenga romanica utilizada dins lei Juraments d'Estrasborg es sovent considerada coma la premiera traça escricha d'aqueu protofrancés.

Lo francés vièlh

Article detalhat: Francés vièlh.

Manuscrit de la Sequéncia de Santa Eulàlia redigit au sègle XIV.

Lo passatge dau protofrancés au francés vièlh es pas conegut. Se debanèt probablament durant lo sègle IX ò lo sègle X dins lo quadre de la separacion creissenta entre lei parlars d'oïl e lo rèsta dei lengas romanicas. La Sequéncia de Santa Eulàlia, un tèxte religiós de la fin dau sègle IX, es un exemple d'aquela diferenciacion. Lo francés vièlh foguèt parlat fins au sègle XIII ò XIV. Conoguèt tres evolucions majoras. La premiera es una evolucion fonetica. Ansin, plusors grops de consonantas a l'interior ò a la fin dei mots dispareguèron ò se transformèron. Per exemple, lo t intervocalic e lo s interior davant consonanta dispareguèron. Per lei vocalas, son evolucion despendeguèt de la plaça de l'accent tonic dins lo mot. Dins la màger part dei cas, aquò menèt a la disparicion dei vocalas finalas que portavan pas l'accent.

Aquelei transformacions fonologicas aguèron de consequéncias importantas sus la sintaxi. D'efiech, la disparicion dei vocalas e dei consonantas finalas entraïnèt la disparicion de la marca dei cas, es a dire de la basa dei declinasons. Lo nombre de cas passèt donc de sièis (en latin) a dos : un cas « subjècte » que correspondiá au nominatiu e au vocatiu dau latin e un cas « regim », eissit de l'accusatiu, que podiá s'aplicar a totei leis autrei cas. Per compensar aquela alteracion de la gramatica latina, l'utilizacion d'articles e de preposicions se generalizèt pauc a pauc per indicar lei foncions. Ansin, l'òrdre dei mots dins la frasa evolucionèt lentament per privilegiar l'òrdre subjècte-vèrbe-objècte. Enfin, es durant aqueu periòde que la negacion ne comencèt d'èsser doblada per pas ò point.

La tresena evolucion importanta dau periòde de desvolopament dau francés vièlh es la fragmentacion de l'espaci lingüistic dei lengas d'oïl. Aquò es una consequéncia de la fragmentacion de la societat durant la premiera partida de l'èra feudala. Pasmens, a l'escala dei fèus pus importants, existiá de factors d'unitat coma lo poder senhorau (lo rèi dei Francs dins lo cas de París e d'Orleans), la Glèisa e la borgesiá naissenta. Aquò permetèt probablament l'unificacion dau parlar de París e de sa region. De mai, donèt un certan prestigi a la lenga coma o mòstra son utilizacion per Marco Polo dins la redaccion dau Libre dei Meravilhas.

Lo francés mejan

Premiera pagina de l'Ordonança de Villers-Cotterêts.

Article detalhat: Francés mejan.

Lo francés mejan es la forma dau francés parlat entre lei sègles XIV e XVI. Es marcat per l'abandon totau dau sistèma de declinason, evolucion que renforcèt lo ròtle dei preposicions e l'adopcion de l'òrdre subjècte-vèrbe-objècte dins la construccion de la frasa. Pasmens, lei transformacions pus importantas d'aqueu periòde regardèron lo vocabulari. D'efiech, per enrichir la lenga, de letruts coma leis autors de la Pleïada imaginèron de mots novèus en empruntant de tèrmes eissits dau latin, dau grèc e dei lengas vesinas (autrei lengas d'oïl, occitan...). L'ortografia dei mots comencèt de se fixar e l'influéncia dau latin entraïnèt la restauracion de consonantas etimologicas abandonadas per lo francés vièlh. Lo h iniciau foguèt tanben apondut per destriar certanei mots començant per una u ò una v. D'efiech, aquelei letras èran encara relativament pròchas, çò qu'entraïna de riscs de confusion. Enfin, a la fin dau sègle XVI, apareguèt la cedilha e leis accents.

Lo periòde dau francés mejan foguèt tanben aqueu dau començament de sa difusion organizada a l'ensemble dau territòri francés per leis autoritats centralas. L'Ordonança de Villers-Cotterêts, signada en 1539, es l'eveniment fondator d'aquela politica. Ordonèt d'utilizar lo francés dins totei lei tèxtes oficiaus e juridics. Se la feblessa dau poder reiau limitèt son aplicacion efectiva, l'ordonança marquèt lo començament dau declin de l'usatge dau latin, de l'occitan e deis autrei parlars d'oïl dins leis afaires dau Reiaume. D'un biais pus marginau, la Reforma favorizèt egalament aquela evolucion car lo francés foguèt la lenga privilegiada per lei protestants.

L'estructuracion dau francés per la monarquia

Durant lei sègles XVII e XVIII, lo francés foguèt l'objècte d'una importanta activitat de codificacion encoratjada per la monarquia. Coma durant l'epòca dau francés mejan, leis escrivans tenguèron un ròtle centrau dins aqueleis evolucions. Pasmens, lo cardinau de Richelieu creèt en 1643 una institucion estatala, l'Acadèmia Francesa, per leis enquadrar. En parallèl, de letruts, coma François de Malherbe (1555-1628) e Nicolas Boileau (1636-1711), estudièron l'estile de la lenga e prepausèron de formas per eliminar lei mots jutjats « bas » ò « vulgars ». Plusors diccionaris e gramaticas foguèron tanben publicats a partir de la fin dau sègle XVII. Gràcias au prestigi e au poder dau rèi de França, lo francés se difusèt aisament dins lei corts deis autreis Estats europèus. Venguèt ansin la lenga deis elèits occidentaus fins au sègle XX.

La politica lingüistica deis autoritats republicanas

Diccionari francés de 1905.

La Revolucion Francesa aguèt d'efiechs majors sus lo francés. D'efiech, après quauqueis esitacions, lei revolucionaris decidèron d'adoptar lo francés coma la lenga de la republica segon una vision novèla de la relacion entre la lenga, la Nacion e lo pòble. Ansin, se metèt pauc a pauc en plaça una politica centralista de difusion dau francés dins l'ensemble dau territòri francés.

Lo desvolopament de l'escòla foguèt un instrument major d'aquela politica. Privada d'usatges oficiaus dempuei de sègles, lei lengas « regionalas » comencèron de declinar en despiech de son utilizacion per mai d'un movement antirevolucionari (en particular, la Glèisa). Pasmens, aquela evolucion foguèt lenta. Dins son discors dau 6 de junh de 1794, l'abat Grégoire presentèt ansin una carta lingüistica de França marcada per la diversitat dei parlars. De mai, segon son estimacion, solament tres milions de Francés parlavan corrèctament la lenga de la republica (sus una populacion totala de 25 milions).

A partir de la segonda mitat dau sègle XIX, la lucha per impausar lo francés venguèt un enjòc centrau dins lo modernizacion dau país per leis elèits de la III^a Republica. L'ensenhament public, laïc e obligatòri e la conscripcion foguèron dos deis elements decisius d'aqueu combat. De còps, per rompre lei resisténcias pus fòrtas, de metòdes de repression lingüistica pus actius foguèron tanben més en plaça (qualificacion de « patés », fenomèn de vergonha, diccionaris de « regionalismes » erronèus en francés... etc.). Ansin, entre 1880 e 1940, la màger part dei Francés adoptèron lo francés coma lenga de la vida vidanta. En parallèl, la colonizacion difusèt lo francés au sen d'una partida deis elèits africans e indochinés.

Lo francés modèrne

Lo francés modèrne es aparegut durant lo sègle XVIII. Pasmens, dempuei aquela epòca, a conegut fòrça evolucions. Au nivèu internacionau, demorèt la lenga deis elèits fins a la Segonda Guèrra Mondiala. Uei, es largament remplaçat per l'anglés dins aqueu ròtle. Pasmens, en despiech dau declin continú de la poissança francesa dins lo mond, garda un estatut important sus la planeta.

Au nivèu dau lexic, la difusion vèrs d'autrei regions e la concurréncia amb l'anglés favorizèt l'adopcion d'emprunts a plusors lengas. Per exemple, pastis ò pitchoun vènon de l'occitan. Dins aquò, la lenga premiera deis emprunts es l'anglés en causa dau ròtle centrau d'aquela lenga dins la cultura mondialas e lei sciéncias modèrnas (firewall, software, cool, show, star, basket...). Au nivèu de la gramatica, la lenga contunia de se simplificar amb la disparicion dau l'imperfach dau subjonctiu dins la lenga orala e la disparicion en cors de la particula negativa ne dins la lenga orala.

Estatut e preséncia dins lo mond

Dialèctes e nombre de locutors

Dins leis ans 2010, lo francés èra parlat per 321 milions de personas dins lo mond. Cinquena lenga pus parlada après l'anglés, lo mandarin, l'indi e lo castelhan, èra una lenga en creissenta fòrta gràcias au dinamisme demografic dei populacions francofònas d'Africa. Segon d'estimacions, lo nombre de locutors deuriá se situar entre 368 milions e 1,2 miliards en 2060. De mai, consequéncia de l'expansion coloniala francés, lo francés es l'unica lenga actuala – amb l'anglés – qu'es parlada sus totei lei continents.

Per aquela rason, lo francés comprèn plusors ensembles dialectaus. En Euròpa, se tròban lo francés septentrionau que s'estend sus la màger part de l'espaci d'oïl, lo francés meridionau qu'es parlat dins l'espaci occitan e lei formas dau francés parladas en Belgica e en Soïssa. En America, cada zòna de colonizacion desvolopèt lo sieu dialècte. Lei pus importantas dins lo mond actuau son Quebèc, leis Antilhas e Guaiana. Pasmens, existís de dialèctes parlats per de comunautats pus reduchas en Acàdia, en Nòva Anglatèrra e en Loïsiana. En Asia e en Oceania, la formacion de dialèctes foguèt favorizada per l'alunchament dei possessions francesas (Liban, Pondicherry, Indochina Francesa, Nòva Caledònia e lei diferentei regions de la Polinesia Francesa). Enfin, la division dialectala en Africa es fòrça complèxa. Dins la màger part dei classificacions, es simplificada en considerant tres ensembles majors centrats sus Magrèb, sus l'Africa Negra e sus lei territòris francofòns de l'Ocean Indian.

Dialèctes principaus dau francés.

En Occitània, lo francés parlat coneis de varietats diferentas:

• Lo francitan es una varietat de francés popular que conten fòrça elements d'origina occitana dins la fonetica (« accent » occitan), lo lexic e la sintaxi.
• Lo francés meridionau es una varietat de francés estandard que se distinguís solament per una fonetica d'origina occitana (« accent » occitan) e per una lectura occitanizada e artificiala de l'ortografia francesa. En particular, consistís a prononciar [ə] la letra finala -e, qu'es normalament muda dins la fonetica francesa d'origina.
• Lo francés colloquiau importat es lo francés popular importat de la zona d'origina dau francés : a ges de traças d'occitan.
• Lo francés oficiau es la varietat pus estandard, pus formala e pus academica dau francés, amb una fonetica francesa normala, sens « accent » occitan.

Dempuei lo sègle XX, lo francitan e lo francés meridionau recuelan progressivament e laissan de mai en mai de plaça au francés colloquiau importat e au francés oficiau. Aquò mena lei practicas lingüisticas en Occitània vèrs una uniformizacion creissenta au profiech dau francés estandard e vèrs una pèrda dei traças de l'occitan.

Estatut dins lo mond

Lo francés es una lenga majora dau mond modèrne amb un estatut d'oficialitat ò de cooficialitat dins 29 país (en 2022). De mai, es considerat coma una lenga de cultura, d'educacion ò d'afaires dins plusors país que li reconeisson ges d'estatut particular (Argeria, Tunisia, Romania...). Es tanben lenga oficiala de plusors organizacions internacionalas importantas coma lei Nacions Unidas, l'Organizacion dau Tractat de l'Atlantic Nòrd, l'Organizacion Mondiala dau Comèrci, l'Union Africana ò lo Movement Internacionau de la Crotz Roja.

La lenga francesa dins lo mond
Blau encre: lenga de la majoritat de la populacion;
Blau: lenga administrativa ;
Blau clar: lenga de cultura ;
Verd: minoritats francofònas.

Organismes de regulacion

Creada en 1634 per Richelieu, l'Acadèmia Francesa es lo pus famós organisme de regulacion dau francés.

Lo francés a fòrça organismes de regulacion que s'organizan entre elei per codificar la lenga. La pus coneguda es l'Acadèmia Francesa qu'es egalament la pus vièlha. Fondada per lo cardinau de Richelieu, èra encargada de gerir lo francés dins lo quadre fixat per la monarquia. Dissòuta per la Revolucion Francesa, foguèt restaurada per Napoleon Bonaparte mai tornèt trobar pas son poder de decision lingüistic. Pasmens, en causa de son prestigi, demorèt una institucion influenta e una partida de sei sòcis participan ais institucions actualas d'estandardizacion dau francés.

Uei, l'organisme decisionau pus important es la Delegacion Generala a la Lenga Francesa e ai Lengas de França qu'es sota l'autoritat dau govèrn de França. En particular, es l'autoritat de referéncia que pòu crear de mots novèus « oficiaus ». Trabalha generalament en cooperacion amb leis organismes similars creats per d'autreis Estats francofòns coma la Direccion de la Lenga Francesa (Belgica), l'Ofici Quebequés de la Lenga Francesa (Quebèc) ò la Delegacion a la Lenga Francesa (Soïssa). Au nivèu internacionau, existís una organizacion, l'Organizacion Internacionala de la Francofonia (OIF), que son ròtle es de promòure l'usatge dau francés dins lo mond.

Aqueu ròtle deis institucions estatalas es liat a l'aspècte « sabent » dau francés. D'efiech, dempuei leis esfòrç de codificacion iniciats per la monarquia, la tradicion es de crear lei mots de la lenga a partir de tèrmes latins ò grècs. Aquò necessita donc sovent de realizar de recèrcas. La creacion oficiala de mots es donc reservada a un elèit reduch. Pasmens, dins lei fachs, fòrça mots son dirèctament creats ò empruntats a d'autrei parlars per lei locutors. Lei tèrmes prepausats per leis institucions oficialas son alora rarament utilizats.

La fonetica e l'escritura

La fonetica e la fonologia

Segon lo biais de comptar, lo francés a entre 20 e 22 consonantas e entre 13 e 17 vocalas. Entre sei caracteristicas fonologicas pus caracteristicas, figuran lo son r uvular, la preséncia de vocalas nasalas e l'existéncia de tres procès capables d'afectar la fin dei mots. Lo premier es la liason que regarda la prononciacion de la consonanta finala d'un mot seguit per un mot començant per una vocala. Lo segond es l'elision que demanda de pas prononciar la fin de certanei mots. Enfin, existís de mecanismes d'encaminament que permèton de desplaçar la consonanta finala d'un mot e l'iniciala d'un mot a travèrs la frontiera sillabica.

Lei consonantas dau francés son presentadas dins la taula aicí dessota :

	Bilabiala	Labiodentala	Labiopalatala	Labiovelara	Dentala	Alveolara	Postalveolara	Palatala	Velara	Uvulara
Occlusiva	p  b				t  d				k  ɡ
Nasala	m				n			[[Consonanta occlusiva nasala palatala sonòra|ɲ]]	ŋ	(ʀ)
Fricativa		f  v				s  z	[[Consonanta fricativa postalveolara sorda|ʃ]]  [[Consonanta fricativa postalveolara sonòra|ʒ]]			(χ) [[Consonanta fricativa uvulare sonòra|ʁ]]
Espiranta			[[Consonanta espiranta labiopalatala sonòra|ɥ]]	w				j
Laterala						l

Lei vocalas son presentadas dins la taula aicí dessota :

	Anteriora	Centrala	Posteriora
Sarrada	i    y		u
Mieja sarrada	e    ø		o õ
Mejana		ə
Mieja dubèrta	ɛ (ɛː) ɑ̃ œ œ̃		ɔ
Dubèrta	a		ɑ

L'ortografia

L'alfabet

Article detalhat: Alfabet francés.

Lo francés s'escriu amb l'alfabet latin modèrne. Utiliza 26 letras fondamentalas e 16 letras diacritadas ò ligaturadas. Lei diagramas (ch, ph, ss, gu, ge, ou, ai, eu...) e lei trigramas (oin, eau, ein, ain) son tanben nombrós.

L’alfabet fondamentau — 26 letras

A a

B b

C c

D d

E e

F f

G g

H h

I i

J j

K k

L l

M m

N n

O o

P p

Q q

R r

S s

T t

U u

V v

W w

X x

Y y

Z z

L’alfabet pròpri — 16 letras

À à	Â â	Æ æ	Ç ç	É é	È è	Ê ê	Ë ë
Î î	Ï ï	Ô ô	Œ œ	Ù ù	Û û	Ü ü	Ÿ ÿ

La prononciacion dei grafèmas es resumida dins lei doas taulas aiçí dessota :

b	c	ç	ch	d	f	g	gn	gu	h	j	k	l	m
b	k, s, ɡ	s	ʃ, k	d	f	ɡ, ʒ	ɲ, ɡn	ɡ, ɡw, gɥ		ʒ	k	l	m
n	ng	p	ph	q	qu	r, rh	s	ss	t, th	v	w	x	z
n	ŋ	p	f	k	k, kw	ʁ, χ	s, z	s	t̪	v	w, v	ɡz, ks, s, z	z

a	â	æ		ai	ain, aim	an, am	au	ay
/a/, /ɑ/	/ɑ/	/e/		/e/, /ɛ/	/ɛ̃/	/ɑ̃/	/o/, /ɔ/	/ɛj/, /aj/, /ɛ/
e	ê, è	é	eau	ei	ein, eim	en, em	eu
/e/, /ə/, /ɛ/, /ø/	/ɛ/	/e/	/o/	/e/, /ɛ/	/ɛ̃/	/ɑ̃/	/ø/, /œ/
i					ien, iem	in, im
/i/, /j/					/jɛ̃/	/ɛ̃/
o	ô	œ	œu	oi	oin	on, om	ou	oy
/ɔ/, /o/	/o/	/œ/, /e/	/œ/, /ø/	/wa/	/wɛ̃/	/ɔ̃/	/u/, /w/	/waj/
u						un, um, aun
/y/, /ɥ/						/œ̃/
y					yen	yn, ym
/i/, /j/					/jɛ̃/	/ɛ̃/

La pontuacion e la tipografia

Lo francés utiliza la pontuacion en vigor dins lei parlars qu'utilizan l'alfabet latin. Es a dire que lo ponch (.) e la virgula (,) i tènon un ròtle centrau. La particularitat principala de la pontuacion francesa es l'usatge dei verguetas francesas (« »). Lei règlas de tipografia dau francés presentan de diferéncias amb lei règlas en vigor dins lei país anglosaxons e dins d'autrei país latins. En particular, d'espacis son inserits avans lei simbòls de pontuacion compausats de dos elements (per exemple, avans un ponch-virgula).

La frasa simpla

Lo francés es una lenga subjècte-vèrbe-objècte (SVO). La frasa simpla i es normalament compausada de tres elements de basa que son lo grop nominau, lo grop verbau e lo complement. L'òrdre SVO es relativament estricte en francés mai de variantas son possiblas. Per exemple, l'òrdre VSO es possible, generalament per produrre un efiech d'estile. La frasa simpla pòu tanben aver d'elements coma un grop adjectivau.

Lo nom e lo grop nominau

Lo grop nominau

Lo grop nominau es un grop de mots constituits d'un nom e, sovent, d'un determinant. Pòu tanben contenir divèrseis expansions coma un epitèt ò un complement de nom. En francés, dins la frasa simpla estandard, forma generalament la premiera partida de la frasa coma subjècte de l'accion. Pasmens, pòu aver d'autrei foncions coma aquelei de complement d'objècte, d'atribut du subjècte, d'atribut dau complement d'objècte, de complement circonstanciau ò d'aposicion.

Lei determinants

En l'abséncia de sistèma de declinasons, lei determinants an un ròtle important dins la frasa en francés. Son plaçats avans un nom e participan a l'identificacion de son genre e de son nombre. N'existís plusors categorias.

Article detalhat: Articles en francés.

La premiera es aquela deis articles qu'es devesida en dos grops. Lo premier es aqueu deis articles definits que son associats amb un nom ben identificat per lei participants a una comunicacion. Son presentats dins la taula aiçí dessota :

	Singular		Plurau
	avans una consonanta	avans una vocala
Masculin	le	l'	les
Femenin	la

Lo segond grop es aquela deis articles indefinits. Egalament plaçats avans lo nom, an lo meteis ròtle que leis articles definits. S'emplègan quand lo nom es pas ben conegut per lei participants a una comuniacion. Per exemple, per parlar d'un objècte en generau. Aqueleis articles son presentats dins la taula aiçí dessota :

	Singular	Plurau
Masculin	un	des
Femenin	une

Article detalhat: Determinants possessius en francés.

Lei determinants possessius son utilizats per marcar la proprietat ò l'apartenéncia a un grop. Coma leis articles, son plaçats avans lo nom e sa forma varia segon lo genre e lo nombre dau nom qu'es determinat. Son presentats dins la taula aicí dessota :

			Determinant
			Singular	Plurau
Possessor	Premiera persona	Singular	mon, ma	mes
		Plurau	notre	nos
	Segonda persona	Singular	ton, ta	tes
		Plurau	votre	vos
	Tresena persona	Singular	son, sa	ses
		Plurau	leur	leurs

Article detalhat: Demonstratius interrogatius en francés.

Lei determinants interrogatius s'utilizan au començament d'una frasa interrogativa. Varian tanben en genre e en nombre :

	Singular	Plurau
Masculin	quel	quels
Femenin	quelle	quelles

Lo nom

En francés, existís dos tipes de noms. Lei pus nombrós son lei noms comuns que designa d'objèctes dotats d'una definicion generala coma un aubre (un arbre) ò un ostau (une maison). Començan per una minuscula quand son dins la frasa e per una capitau quand son plaçats au començament. Lei noms pròpris designan un objècte ben definit coma Occitània (Occitanie) ò Frederic Mistral (Frédéric Mistral). Començan totjorn per una capitau. Enfin, existís de noms collectius que son de tèrmes singulars que designan un plurau coma la troupe (« l'ardada » en occitan). Seguisson lei règlas dei noms comuns.

Lei pronoms

Article detalhat: Pronoms en francés.

Lei pronoms en francés varian en genre (masculin ò femenin), en nombre) e, sovent, en persona. Coma en occitan, remplaça totjorn un mot ò un grop de mots dins la frasa. N'existís plusors categorias diferentas que son adaptadas a de tenir de ròtles distints. Per exemple, lei pronoms personaus permèton d'exprimir lei personas gramaticalas, lei pronoms interrogatius permèton de demandar l'identitat dau demandaire ò lei pronoms possessius permèton de remplaçar un grop nominau per un determinant possessiu. Es tanben possible de combinar dos pronoms eissits de categorias diferentas. Lei pronoms principaus son presentats dins la taula aicí dessota :

	Pronoms subjècte	Pronoms COD	Pronoms COI	Pronoms disjonchs	Pronoms reflexius
1a dau singular	je	me	me	moi	me / moi-même
2a dau singular	tu	te	te	toi	te / toi-même
3a dau singular	il / elle	le / la	lui	lui / elle	se / lui-même / elle-même / soi
1a persona dau plurau	nous	nous	nous	nous	nous / nous-mêmes
2a persona dau plurau	vous	vous	vous	vous	vous / vous-mêmes
3a persona dau plurau	ils / elles	les	leur	eux/elles	se / eux-mêmes / elles-mêmes

Lo vèrbe e lo grop verbau

Article detalhat: Conjugason en francés.

Lei vèrbes

En francés, lo vèrbe es generalament l'element centrau dau grop verbau e de la frasa. Varia en foncion de la persona gramaticala, dau nombre, dau mòde, dau temps ò de l'aspècte. La persona despend dau subjècte. La premiera persona representa lo locutor e la segonda l'interlocutor. La tresena persona representa una persona que participa pas a la comunicacion ò un objècte inanimat. Lo nombre es marcat per la desinéncia dau vèrbe e, sovent, per l'usatge dau pronom adaptat. Lo mòde accèpta dos cas diferents que son lo mòde personau e lo mòde impersonau.

Lo temps dau vèrbe es un element important de la conjugason francesa. Premier, permet de plaçar un eveniment d'un ponch de vista cronologic (passat, present, futur). En parallèl, permet tanben de precisar de paradigmas verbaus coma l'imperfach ò lo preterit. Ansin, en francés, existís dos tipes de temps verbau. Lo premier recampa lei temps absoluts que situan l'accion d'un biais precís dins l'enonciacion de la frasa (preterit, futur simple...). La segonda gropa lei temps relatius que situan un procès a respècte d'un autre procès. Per exemple, es lo cas dau plus que perfach.

Enfin, existís plusors aspèctes dins la conjugason francesa. Son classats dins dos ensembles principaus. Lo premier considèra un procès dins sa globalitat mentre que lo segond s'interèssa puslèu a diferents moments de la realizacion dau procès. Per exemple, L'aspècte perfectiu considèra l'acabament d'un procès e es sovent opausat a l'aspècte imperfectiu que considèra pas l'acabament dau procès. Se pòu tanben considerar l'oposicion entre l'aspècte incoactiu, que pren un procès a son començament, e l'aspècte terminatiu que considèra un procès au moment de son acabament. Un cas particular pertòca l'aspècte progressiu qu'a pas d'aspèctes dirèctament opausat. Permet de considerar una accion durant son desvolopament.

Lo classement dei vèrbes

Lei vèrbes son classats dins tres grops. Lo premier grop contèn lei vèrbes que s'acaban per -er a l'infinitiu e qu'an una conjugason regulara. Lo segond es compausat dei vèrbes en -ir qu'an una conjugason regulara. Enfin, lo tresen grop es constituït per lo rèsta dei vèrbes. Un certan nombre an de conjugasons mai ò mens regularas e lo rèsta es irregular.

La conjugason

La conjugason francesa es basada sus l'apondon d'una desinéncia a un radicau verbau. Lo radicau es generalament estable mai, coma en occitan, pòu leugierament variar per facilitar la prononciacion. La desinéncia permet d'exprimir lo mòde e lo temps per totei lei vèrbes. Per lei vèrbes conjugats, permet tanben de nòtar la persona e lo nombre e, per lei vèrbes au participi passat, permet de nòtar lo genre e lo nombre.

Lei formas conjugadas son devesidas entre formas simplas e formas compausadas. Lei formas simplas son aquelei construchas a partir dau modèl radicau + desinéncia. Lei formas compausadas son constituïdas d'un auxiliar conjugat e d'un participi passat. Leis auxiliars utilizats son avoir (« aver ») e être (« èsser »). Lei formas subrecompausadas existisson mai son raras. Lei temps e lei mòdes qu'existisson son resumits dins la taula aicí dessota :

Formas	Mòdes	Temps
Formas simplas	Indicatiu	Present, imperfach, preterit, futur
	Subjonctiu	Present, imperfach
	Condicionau	Present
	Imperatiu	Present
	Participi	Present, passat
Formas simplas	Indicatiu	Passat compausat, plus de perfach, preterit compausat (ò passat anterior), futur anterior
	Subjonctiu	Passat, plus que perfach
	Condicionau	Passat

L'emplec dei temps es similar a l'occitan. Pasmens, en causa de la simplificacion en cors dau francés, lei temps frequentament utilizats son lo present, l'imperfach, lo passat compausat e lo futur de l'indicatiu, lo present dau subjonctiu, lo present dau condicionau e lo present de l'imperatiu. Lo preterit es d'usatge comun a l'escrich. Leis autrei temps son pas ò pauc utilizats.

Lei complements

Lei complements se situan generalament a la fin de la frasa simpla en francés. Pasmens, aquò es susceptible de variar segon lei construccions chausidas per lo locutor. Existís plusors tipes de complements diferents que son eissits dei declinasons dau latin. Pòdon èsser compausats de mots de tipes divèrs coma de noms, de vèrbes a l'infinitiu, de pronoms ò de proposicions. Son dichs « essenciaus » se sa disparicion entraïna un cambiament dau sens de la frasa. D'un biais generau, aquelei complements foncionan d'un biais similar a l'occitan.

Lo complement pus frequent es lo complement d'objècte dirècte qu'es un element essenciau que vèn precisar l'objècte que reçaup l'accion dau vèrbe. Correspònd a l'accusatiu dau latin. Per exemple, dins la frasa le chat attrape la souris (« lo gat caça la rata »), la souris es un complement d'objècte dirècte. Lo complement d'objècte indirècte correspònd au datiu latin mai sa definicion es pauc precisa en causa de son caractèr eterogèn. Element de còps essenciau, es generalament liat a un nom per una preposicion. Lei complements circonstanciaus correspòndon a l'ablatiu latin. Son d'elements, rarament essenciaus, que permèton de precisar l'accion. Per exemple, dins la frasa Le chat attrape la souris dans le jardin (« lo gat caça la rata dins lo jardin »), dins lo jardin es un complement circonstanciau (de luòc). Enfin, lo darrier complement frequent en francés es lo complement de nom que correspònd au genitiu latin. Es una extension dau nom que permet de precisar una causa. Per exemple, dins La voiture de Jean (« La veitura de Joan »), de Jean permet de precisar lo nom dau proprietari de la veitura.

Dins lei frasas passivas, s'utiliza fòrça lo complement d'agent que permet de precisar l'autor de l'accion. Es pas un element essenciau de la frasa.

L'adjectiu

L'adjectiu es un mot apondut a un nom per generalament exprimir una qualitat (adjectiu qualificatiu) ò una relacion (adjectiu relacionau). Adopta lo genre e lo nombre d'aqueu nom. Sa plaça dins la frasa es relativament liura que pòu èsser posicionat dins lo grop nominau avans ò après lo nom (epitèt) ò dins lo grop verbau (atribut dau subjècte). L'adjectiu intra tanben dins la construccion dei comparasons coma lo superlatiu ò lo comparatiu. L'utilizacion d'un advèrbi permet tanben de modificar la valor d'un adjectiu. Per exemple, l'advèrbi très (« fòrça ») permet d'aumentar la valor d'un adjectiu.

Leis elements invariables

En francés, leis advèrbis, lei preposicions e lei conjoncions son lei tres grops principaus d'elements invariables. Leis advèrbis permèton de precisar la maniera, lo luòc, lo temps ò l'aspècte, de modificar lo sens d'una expression (accentuacion, demenicion...) e d'expausar una relacion logica. Lei vèrbes e leis adjectius son leis elements de la frasa pus sovent associats a un advèrbi. Pasmens, d'advèrbis pòdon tanben foncionar coma complement foncionau.

Lei preposicions son invariablas. An un ròtle fòrça important dins la construccion de la frasa car an remplaçat lei declinasons dau latin e dau francés vièlh. De mai, permèton de liar d'elements de la frasa entre elei. En consequéncia, lei preposicions francesas pòdon aver de ròtles variables coma portar una indicacion sus una maniera, un luòc ò lo temps, tradurre la possession, introdurre certaneis elements gramaticaus... etc.

Lei conjoncions son d'elements que permèton de liar entre elei de partidas diferentas de la frasa. An egalament un ròtle important en francés. N'existís dos tipes diferents. Lei conjoncions de coordenacion permèton de liar dos elements independents. Son fòrça frequentas dins la frasa coma o mòstra l'exemple de la conjoncion et (« e »). Lei conjoncions de subordinacion permèton d'introdurre de proposicions subordonadas e de complexificar la frasa. La pus frequenta es que (« que ») que s'obsèrva tanben frequentament en francés.

La frasa complèxa

En francés, la frasa complèxa es constituïda, coma en occitan, de plusors proposicions que se tròban dins una relacion d'associacion ò dins una relacion de subordinacion. Aquelei frasas son fòrça utilizadas a l'escrich e son pas raras a l'orau. La relacion d'associacion permet de liar doas proposicions independentas per juxtaposicion, es a dire amb una separacion materializada per una virgula, ò per coordinacion, es a dire amb una separacion marcada per una conjoncion de coordenacion.

Pasmens, lo cas pus frequent de frasa complèxa es aqueu construch a l'entorn d'una relacion de dependéncia-subordinacion. Dins aqueu cas, s'utiliza un mot subordinant que permet d'introdurre la proposicion subordinadas. Lo pus frequent es que qu'es, dins aquela situacion, relativament similar au subordinant « que » utilizat en occitan. Aquelei proposicions son siá a l'indicatiu siá au subjonctiu. Permèton d'introdurre de precisions fòrça variadas coma de complements d'objècte dirècte dau vèrbe principau, de complements de nom de la proposicion principala, de complements circonstanciaus, de complements a un adjectiu, de relacions logicas (consequéncia, causa... etc.) ò d'elements d'argumentacion (concession... etc.). Son tanben l'otís permetent d'utilizar lo discors raportat.

Lo lexic

Mai de 80% dau lexic francés vèn dau latin popular tardiu parlat a la fin de l'Antiquitat en Gàllia. Aqueu latin èra diferent dau latin classic parlat per l'elèit de l'Empèri. Pasmens, se fau nòtar que, dins la lenga de la vida vidanta, solament 50% dau lexic utilizat provèn d'aquel eiretatge roman. Lo rèsta dau lexic es d'origina divèrsa e es lo rebat de l'istòria de França e de l'Euròpa Occidentala. En provenància de l'Antiquitat, se tròban ansin de mots empruntats ai lengas celticas ò germanicas. Puei, durant l'Edat Mejana, l'arabi, l'occitan, l'italian e l'espanhòu foguèron a l'origina de fòrça mots. Puei, pus recentament, lo japonés e, mai que mai, l'anglés son de provesidors importants de vocabulari. Enfin, se fau nòtar l'influéncia dau grèc ancian, considerat coma una lenga sabenta, que sèrv sovent per la creacion de mots novèus dins lo domeni tecnic.

Un sistèma de prefixes e de sufixes existís. Presenta de similituds amb aqueu de l'occitan mai es leugierament mens desvolopat. Permet de crear un mot novèu en modificant ò en precisant un mot iniciau. Coma per lo rèsta dau lexic, la màger part d'aqueleis afixes son d'origina latina. Dins aquò, una part significativa es grèga.

Enfin, una darriera caracteristica de remarca dau lexic francés regarda sa semantica lexicala. En particular, lei sinonims e leis omonims i son relativament nombrós. Per lei sinonims, aquò s'explica per la diversitat de l'origina dau lexic. Permet de variar lei mots emplegats dins una frasa, çò qu'es considerat coma un element important dins lei tèxtes literaris. Per leis omonims, aquò s'explica per de construccions lexicalas ò gramaticalas similaras, per una origina etimologica pròcha ò per d'azards.

Annèxas

Liames intèrnes

• Alfabet francés.
• Conjugason en francés.
• França.
• Francés mejan.
• Francés vièlh.
• Francic.
• Gramatica francesa.
• Jacobinisme.
• Literatura francesa.
• Ordonança de Villers-Cotterêts.

Bibliografia

• (fr) Philippe Ménard, Syntaxe de l'ancien français, Editions Bière, 1994 (1998).
• (fr) Gaston Zink, Le Moyen français (XIVe et XVe siècles), Presses universitaires de France, coll. « Que sais-je ? », 1990.