Espanhòu
L'espanhòu (var. espanhòl) o tanben castelhan (autonim: español, castellano) qu'ei ua lenga romanica que la soa varietat estandard ei originària de la region de Castelha dont pòrta lo nom. Au dia de uei, que's parla en tota Espanha e en un sarròt de país deu continent american. Que compta 330 milions de personas, 450 milions en comptant los qui'u parlan com segonda lenga.
| Español/Castellano | |
| Parlat en | Espanha, Mexic, Argentina, Sahara Occidentau e 20 autres païses (principals) |
|---|---|
| Region | Euròpa, America, Africa |
| Locutors | L1: 330 milions L2: 90 milions |
| Tipologia | SVO, VSO |
| Classificacion lingüistica | |
| Estatut oficial | |
| Oficial de | Argentina, Bolívia, Chile, Colómbia, Còsta Rica, Cuba, Eqüator, Espanha, Puerto Rico, Nòu Mexic, Guatemala, Guinèa Eqüatoriala, Mexic, Honduras, Panamà, Paraguai, Lo Salvador, Peró, Republica Dominicana, Sahara Occidental, Uruguai, Veneçuèla, l'Organizacion de las Nacions Unidas, Union Europèa |
| Acadèmia | Real Academia Española (en) |
| Estatut de conservacion | |
|
Classada coma lenga segura (NE) per l'Atlàs de las lengas menaçadas dins lo mond | |
| Còdis lingüistics | |
| ISO 639-1 | es  |
| ISO 639-2 | spa |
| ISO 639-3 | spa |
| Ethnologue | spa |
| Glottolog | stan1288 |
| Linguasphere | 51-AAA-b |
| ASCL | 2303 |
| IETF | es |
| Mòstra | |
| Article primièr de la Declaracion dels Dreches de l'Òme en espanhòu: Artículo 1 | |
| Mapa | |
 | |
Que hè partida deu grop de las lengas indoeuropèas, e a l'interior d'aqueras, de las lengas latinas. Per aquò, per rasons istoricas (preséncia aràbia e musulmana en Espanha durant sèt sègles), que possedeish ua grana quantitat d'elements arabis.
Istòria
modificar
La lenga espanhòu que's desvolopè dens lo centre-nòrd de la Peninsula Iberica, a partir deu latin vulgar, dab l'influéncia d'un substrat celtic e d'un substrat basc, e la d'un superestrat arabi. Entermiei las caracteristicas de l'espanhòu que trobam la lenicion (latin: vita, castelhan: vida), la palatalizacion (lat annum, cast año), e la diftongacion de las vocalas bracas e e o deu latin vulgar (lat terra, cast tierra; lat novum, cast nuevo); dauvuns d'aqueths cambiaments fonologics que's tròban en d'autas lengas romanicas.
Durant la Reconquesta, aqueth dialècte deu nòrd que s'espandí de cap au sud e a d'autas regions de la Peninsula Iberica.
Lo prumèr diccionari latin-castelhan (Gramática de la Lengua Castellana) qu'estó publicat a Salamanca en 1492 per Elio Antonio de Nebrija. A comptar deu sègle XVI, dab la colonizacion espanhòu, la lenga que guanhè America e dauvuas regions de l'Asia. Au sègle XX, que s'introdusí en Guinèa Eqüatoriau e au Sahara Occidentau.
Distribucion geografica
modificarLo domeni primitiu de l'espanhòu qu'èra lo nòrd de la Castelha actuau. Dab la Reconquista, que hasó recular au sud lo mossarabi e l'arabi. Atau, dempuish la fin de l'Edat Mejana, lo domeni de basa de l'espanhòu qu'ei la part mei grana e mei centrau d'Espanha, de Castelha dinc a Andalosia, sens las zonas perifericas on i a lengas minorizadas (çò ei: occitan a Aran, catalan, basco e galèc; dauvuns que pensan que l'astrurleonés e l'aragonés non son pas tanpauc integraders dens l'espanhòu).
L'espanhòu qu'ei ua de las lengas oficiaus de l'ONU, de l'Union Europèa e de l'Union Africana.
Dab mei de 100 milions d'abitants, Mexic que compta la mei importanta populacion de lenga espanhòu deu monde. Apuish qu'arriban las de Colómbia (44 milions), Espanha (43 milions), Argentina (39 milions) e los Estats Units (30 milions).
L'espanhòu qu'ei la lenga oficiau de 20 Estats: Argentina, Bolívia (cooficiau dab lo quíchoa e l'aimara), Colómbia, la Còsta Rica, Cuba, Espanha (cooficiau dab l'occitan en Catalonha, lo catalan, lo basco, e lo galèc), l'Eqüator, Lo Salvador, la Guinèa Eqüatoriala (cooficiau dab lo francés), Guatemala, Honduras, Mexic, Nicaragua, Panamà, Paraguai (cooficiau dab lo guaraní), Peró (cooficiau dab lo quíchoa e l'aimara), la Republica Dominicana, Uruguai, Veneçuèla e Chile.
Aus Estats Units, l'espanhòu qu'ei parlat per 40 milions de personas; qu'ei cooficiau dens l'estat deu Nòu Mexic e dens lo territòri de Puerto Rico.
| Òrdre alfabetic | Nombre de parlaires natius |
|---|---|
|
|
| Es pas de bon determinar lo nombre exacte d'ispanofòns perque totes los pòbles que demòran dins un país ont l'espanhòu es lenga oficiau lo parlan pas. | |
Fonologia
modificarLo sistèma consonantic de l'espanhòu qu'a coneishut cambiaments deus importants qui'u separan de la rèsta de las lengas ibericas:
- La /f/ iniciau qu'a evoluit de cap a ua /h/ aspirada; puish l'aspiracion que s'ei esmudida enqüèra que l'ortografia la consèrve ("facer"-->"hacer")
- La consonanta b e la v qu'an lo medish son bilabiau oclusiu, la reparticion enter las duas realizacions graficas que's hè generaument segon l'etimologia.
- La consonanta sonòra alveolara fricativa z (qui s'escrivè "s" enter duas vocalas, com en occitan), que prenó lo son de l'alveolara fricativa shorda /s/ (qui s'escrivè "ss" enter duas vocalas, com en occitan tanben).
- L'africada pòstalveolara sonòra /δ/ (qui s'escrivè "z"), que s'eishordí en (/ts/), (com la "ç", "ce", "ci" deu castelhan ancian), e au nòrd d'Espanha aqueth son /ts/ que devienó la consonanta interdentau /θ/, (qui s'escriu uei lo dia "z", "ce", "ci"), mes au sud d'Espanha e en America latina que devienó /s/.
- La fricativa pòstalveolara sonòra /ʒ/ (qui s'escrivè "j, "ge", "gi", e se prononciava com en francés o en parlars gascons que i a (Auloron, Aussau)), que s'uní dab lo de la shorda /ʃ/ (qui s'escrivè "x" e se prononciava com la x deu gascon ancian). Mai tard, qu'evoluí de cap a /x/ (qui ei lo son qui aperam a còps "de la jota espanhòla, e qui existeish tanben en alemand (escrivut ch), en breton (escrivut c'h), en arab (transcrivut kh). L'espanhòu actuau qu'a guardat las grafias "j", "ge", "gi").
Totun, la prononciacion anciana de l'espanhòu que s'ei conservada en judeoespanhòu, la lenga deus judius sefarditas, parlada peus descendents deus judius expulsats d'Espanha au sègle XV.
Sintaxi
modificarEntà destacar un sol trèit sintaxic originau de l'espanhòu, citem l'emplec, en cas que i a, de la preposicion a, davant un complement d'objècte dirècte. Aqueth emplec qu'existeish tanben en gascon mes n'i ei pas tant espandit: ¿Le conoces a aquel hombre?, "E coneishes ad aqueth òmi?"; Veo a Pedro, "Que vei (a) Pèir".
Alfabet
modificarSegon la nòrma classica del castelhan, l'alfabet espanhòl ten 27 letras dins l'òrdre seguent:
Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj (Kk) Ll Mm Nn Ññ Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv (Ww) Xx Yy Zz
Las letras K, e W se considèra que son forestièras e s'emplegan sonque dins de mots d'origina forestièra
Los noms de las letras son:
| Letra | Nom | Escrit en espanhol | Pronóncia occitan |
|---|---|---|---|
| A a | a | a | a |
| B b | be | ba be bi bo bu | bà be bi bò bo |
| C c | ce | ca que qui co cu (ce ci) | cà que qui cò co (se si) |
| D d | de | da de di do du | dà de di dò do |
| E e | e | e | e |
| F f | efe | fa fe fi fo fu | fà fe fi fò fo |
| G g | ge | ga gue gui go gu (ge gi) | gà gue gui gò go (khe khi) |
| H h | hache | - | muta |
| I i | i | i | i |
| J j | jotà | ja je ji jo ju | khà khe khi khò kho |
| (K k) | cà | k | forestièra |
| L l | ele | la le li lo lu | là le li lò lo |
| M m | eme | ma me mi mo mu | mà me mi mò mo |
| N n | ene | na ne ni no nu | nà ne ni nò no |
| Ñ ñ | eñe | ña ñe ñi ño ñu | nhà nhe nhi nhò nho |
| O o | ò | o | ò |
| P p | pe | pa pe pi po pu | pà pe pi pò po |
| Q q | co | Come en C | |
| R r | ere | -ra -re -ri -ro -ru | rà re ri rò ro |
| S s | ese | sa se si so su | sà se si sò so |
| T t | te | ta te ti to tu | tà te ti tò to |
| U u | o | u | o |
| V v | ove | va ve vi vo vu | bà be bi bò bo |
| (W w) | dòble ve | W | forestièra |
| X x | equis | x | digraf cs (exámen=ecsamen) |
| Y y | ye | ya, ye, yi, yo, yu | jà je ji jò jo (En Argentina /sh/ ) |
| Z z | setà | za, ze,, zi, zo, zu | sà se si sò so |
Los Digrafs
CH | che |cha, che, chi, cho, chu | chà, che, chi, chò, cho
LL | elle |lla, lle, lli, llo, llu | jà, je, ji, jò, jo (En Argentina /sh/)
RR | erre |-rra, -rre, -rri. -rro, -rru | rrà, rre, rri, rrò, rru
Variacions dialectaus
modificarQu'existeishen variacions dialectaus de las importantas dens las regions d'Espanha e d'America. La prononciacion deu nòrd-centre d'Espanha, especialament la prononciacion de la vila de Valhadolid, qu'ei considerada com l'estandard internacionau, e las diferéncias que son granas dab l'espanhòu d'America Latina, mes tanben de regions com Andalosia.
Diccionaris
modificar- Diccionari aranés - catalan - castelhan - francés
- Lexic espanhòl-occitan
- Catalan 101 Learn Catalan online
