Haití (estat)

Haití (en francés: Haïti; en creòl haitian: Ayiti) es un estat d’America Centrala e de la Cariba qu’ocupa l’oèst de l’illa d’Haití (Espanhòla). La capitala n’es Pòrt del Prince.

Haití (estat) Repiblik Ayiti
Bandièra Escut d'armas
Devisa: Liberté, Égalité, Fraternité
Capitala Port-au-Prince 19° 00′ N, 72° 48′ O
Lengas oficialas Creòl haitian, Francés
Forma de govèrn Republica
President Primièr ministre Edgard Leblanc Fils Fritz Belizaire
Superfícia 143en
• Totala 27 750 km²
• Aiga 0,7 %
Populacion 83en
• Totala (2023) 11 470 261 ab.
• Densitat 413.34 ab./km²
IDH (2022) 0.552
Indicatiu telefonic 509
ISO 3166 HT
Fus orari −5 (estiu −4)
Domeni internet .ht

Lo gentilici es haitian, -a (AFI: [ajˈtja]).

Istòria

Deis originas a l'arribada dei francés

L'istòria de l'illa d'Hispaniola es mau coneguda avans l'arribada deis Europèus a la fin dau sègle XV. Cristòl Colomb i desbarquèt lo 12 de decembre de 1492 e i trobèt de pòbles arawak, caribes e tainos. La colonizacion de l'endrech comencèt tre leis annadas 1490 mai la descubèrta de Mexic li faguèt concurréncia. Ansin, lei colons espanhòus limitèron sa preséncia au litorau sud onte visquèron dau norigatge de bovins e de la produccion de tabac e de sucre. La conquista d'aquela region e l'introduccion de malautiás europèas decimèron la populacion indigèna qu'èra quasi anientada a la fin dau sègle XVI. D'esclaus africans foguèron donc importats tre leis annadas 1510-1520 per compensar la disparicion de la man d'òbra locala.

A partir de 1523, de corsaris francés s'installèron dins leis Antilhas per atacar lei naviris espanhòus. A tèrme, foguèron jonhats per d'aventuriers, generalament fòrabandits per la justícia, dichs flibustièrs e bocanièrs. Lei premiers se concentravan sus l'organizacion d'expedicions còntra lei possessions espanhòlas e lei segonds caçavan puslèu lei bovins fèrs per ne vendre la carn ai naviris de passatge. Pasmens, la distincion entre lei dos grops èra pas totjorn tant clara.

Dins aqueu contèxte, lo nòrd d'Hispaniola inocupat per leis Espanhòus venguèt una basa importanta per lei flibustiers francés. En particular, de 1639 a 1653, un grop de protestants dirigits per François Levasseur fortifiquèt l'illa de Tartuga que venguèt un refugi inexpugnable de flibustiers. Aquò permetèt ai Francés de fondar plusors pòrts au nòrd-oèst d'Hispaniola. Espanha reconoguèt oficialament aquela preséncia en 1697 e França establiguèt sa sobeiranetat sus la mitat occidentala de l'illa.

Lo periòde francés

Lo desvolopament de l'industria sucriera

Leis Antilhas vèrs 1790.

Après lo partiment de l'illa, lo governador Jean-Baptiste Ducasse metèt rapidament fin ais activitats dei flibustièrs e encoratjèt en plaça la creacion de plantacions de cana de sucre (dins lo nòrd) e de cafè (dins lo sud). Necessitant l'importacion d'un nombre important d'esclaus africans, aqueleis activitats assegurèron lo desvolopament de la colonia. En 1789, la colonia francesa de Sant Domingo èra ansin la pus poblada deis Antilhas ambé 520 000 abitants (6% de Blancs e 89% d'esclaus) e lo premier productor mondiau de sucre (75% de la produccion).

L'insureccion de Sant Domingo

Au començament de la Revolucion Francesa, lei Blancs de l'illa demandèron l'instauracion d'una assemblada elegida a son profiech. Pasmens, en 1791, l'Assemblada Constituenta estendèt lo drech de vòte a totei leis òmes liures de l'illa. Lo refús dau governador e dei Blancs d'aplicar aqueu decret entraïnèt alora una insureccion dei mulastres. Pasmens, lei dos camps foguèron susprés per l'insureccion deis esclaus dau Nòrd que comencèt lo 22 d'aost de 1791. En quauquei setmanas, leis insurgents cremèron lei plantacions dau Nòrd e chaplèron lei Blancs que gardèron solament lo contraròtle de Cap-Français. Dins lo Centre, lei Blancs se mantenguèron tanben a Port-au-Prince mai deguèron combatre plusors grops de mulastres poderós dins lei regions ruralas. Enfin, dins lo sud, lei mulastres prenguèron l'avantatge e lei Blancs ne foguèron reduchs a donar d'armas a seis esclaus per contuniar lo combat.

A la fin de 1792, una armada francesa revolucionària dirigida per Léger-Félicité Sonthonax desbarquèt dins l'illa per i restablir l'òrdre e i combatre lo governador reialista. S'alièt ambé leis esclaus en revòuta e proclamèt l'abolicion de l'esclavatge (oficialament votada per la Convencion en 1794). Puei, dins l'encastre dei guèrras revolucionàrias, deguèt defendre l'illa còntra d'atacas anglesas e espanhòlas.

Lo periòde de Toussaint Louverture

En 1794, un còrs de mercenaris negres dirigit per Toussaint Louverture au servici d'Espanha se ralièt a la França Republicana. Aquela fòrça permetèt ais autoritats republicanas de prendre lo contraròtle de l'illa en 1798 e Espanha n'abandonèt la mitat orientala. Lei combats entraïnèron l'exili de la màger part dei Blancs e lo chaple d'un nombre important de mulastres. Pasmens, lo caòs permetèt tanben a Toussaint Louverture de renfòrçar son poder e d'assaiar de venir independent. En 1801, promulguèt una constitucion que li donava de poders fòrça importants e comencèt de restablir lo foncionament normau de l'economia.

La temptativa de reconquista francesa

En 1802, Napoleon Bonaparte mandèt una fòrça expedicionària (60 000 òmes) per tornar prendre lo contraròtle de Sant Domingo e i restablir l'esclavatge. Dirigida per lo generau Charles Leclerc, l'operacion obtenguèt inicialament de succès importants ambé la captura de Toussaint Louverture e lo raliment de plusors caps militars negres. Pasmens, l'anóncia dau restabliment de l'esclavatge entraïnèt una insureccion generala. Puei, una epidemia de fèbre jauna decimèt l'armada francesa e tuèt lo generau Leclerc. Ansin, lo 29 de novembre de 1803, leis insurgents comandats per Jean-Jacques Dessalines obtenguèron la capitulacion d'un còrs expedicionari reduch a quauquei miliers d'òmes. L'independéncia foguèt proclamat lo 1^èr de genier seguent.

Una independéncia fragila

Après l'independéncia, Jean-Jacques Dessalines prenguèt lo títol d'emperaire e dirigiguèt lo país d'un biais autoritari. Aquò mau contentèt l'elèit novèu (lei mulastres dau Sud, lei veterans de l'armada de Toussaint Louvertura dins lo Nòrd) e Dessalines foguèt assassinat en 1806. Aquò entraïnèt lo partiment d'Aïtí entre un reiaume (au nòrd) dirigit per lo Negre Henri Christophe e una republica (au sud) presidida per lo mulastre Alexandre Pétion. En 1818, Pétion foguèt remplaçat per Jean-Pierre Boyer que tornèt unificar lo país en 1821 avans de conquistar la partida orientala en 1822. Aquela ocupacion, fòrça dura, durèt fins a 1844 e foguèt a l'origina d'un òdi duradís entre lei dos país. En 1825, França reconoguèt oficialament l'independéncia de son anciana colonia. Boyer gardèt lo contraròtle dau país fins a un còp d'estat en 1843.

Après lo reversament de Boyer, la question de la pauretat dei zònas ruralas entraïnèt d'insureccions recurrentas fins a 1870. En parallèl, plusors caps despotics prenguèron lo poder, especialament Faustin Soulouque que dirigiguèt lo país de 1849 a 1859 e que foguèt proclamat emperaire en 1852. Pasmens, a partir de 1870, la situacion economica comencèt de se melhorar, çò que permetèt de redurre lei trèbols intèrnes. En revènge, la situacion politica demorèt totjorn instabla ambé mai d'un quinzenau de govèrns diferents fins au començament dau sègle XX.

L'influéncia estatsunidenca e la dictatura dei Duvalier

L'ocupacion estatsunidenca

Au començament deis annadas 1910, lo govèrn estatsunidenc assaièt de prendre la plaça de la comunautat de marchands alemands que dominava lo comèrci haitian. Aprofichant de trèbols intèrnes entraïnats per un movement païsan (lei « Cacos »), leis Estats Units d'America desbarquèron de fòrças dins la capitala en 1915 avans de reprimir la rebellion cacos. Aquela ocupacion durèt fins a 1934 e permetèt a Washington de plaçar lo país sota sa dependéncia. Ansin, maugrat certaneis aspècts positius (construccion d'infrastructuras, reorganizacion de l'administracion fiscala...), l'ocupacion suscitèt l'ostilitat de la populacion.

Après lo retirament dei fòrças d'ocupacion, leis Estatsunidencs gardèron lo contraròtle dei doanas haitianas e sostenguèron de govèrns favorables a seis interès. De 1946 a 1950, Dumarsis Estimé assaièt de menar una politica favorabla ai païsans amb una reforma agrària que li donèt una gròssa popularitat. Pasmens, foguèt reversat per un còp d'estat militar organizat per Paul Magloire que gardèt lo poder fins a sa demission en 1956 après una grèva generala.

La dictatura dei Duvalier

La grèva de 1956 entraïnèt un periòde d'instabilitats que s'acabèt l'annada seguenta ambé l'eleccion de François Duvalier. Cap d'un corrent politic negre ostil ais Estatsunidencs, ai Francés, ai mulastres e au catolicisme, defendiguèt la mesa en plaça d'un regime « autentic » basat sus la ruralitat, lo creòl e lo vodó. Pasmens, lo regime se transformèt en dictatura violenta ambé la formacion de la fòrça paramilitara dei « Volontaris de la Seguretat Nacionala » (subrenomada lei « Tontons macoutes »). Après sa mòrt en 1971, foguèt remplaçat per son fiu Jean-Claude. Fins a 1977, lo president novèu contunièt la politica de son paire. Puei, menèt una politica de dubertura politica — fòrça limitada — dins un contèxte de crisi economica. En 1986, d'esmogudas entraïnèron son exili.

Haití dempuei 1986

Après la casuda dei Duvaliers, Haití conoguèt un periòde d'alternància de govèrns civius e militars fins a l'eleccion de Jean-Bertrand Aristide en 1991. Pasmens, sa politica, jutjada tròp a senèstra (reforma agrària, augmentacion dau salari minimom...), entraïnèt un còp d'estat militar e son exili. En 1994, una fòrça estatsunidenca, sota mandat de l'ONU, ocupèt l'illa per i restablir la democracia. De retorn, Aristide decidèt de dissòuvre lei fòrças armadas haitianas. Batut en 1996 per René Preval, foguèt tornat elegir en 2000.

En 2003, una rebellion prenguèt lo contraròtle dau nòrd dau país. En febrier de 2004, una novèla intervencion estatsunidenca entraïnèt la demission d'Aristide. En 2006, René Preval venguèt tornarmai president dins un contèxte de crisi prefonda agravat quatre ans pus tard per un tèrratrem que tuèt au mens 300 000 personas. Aquò entraïnèt una novèla ocupacion estatsunidenca per mantenir l'òrdre. L'annada seguenta, 7 000 abitants suplementaris foguèron tuats per una epidemia de colerà e la situacion sembla pas se melhorar en causa de l'afondrament de l'Estat e de la pression environamentala sus lei tèrras agricòlas.