Bearn

Bearn o Biarn qu'ei un país occitan de Gasconha, un vescomtat situat au pè deus Pirenèus. Ligat successivament a l'Aragon puish a la Gasconha, que deviengó, enter los regnes de Gaston Fèbus e d'Enric de Borbon, un país sobeiran puish cap deu Reiaume de Navarra (dab sonque la Baisha Navarra après 1512). Bearn qu'ei tanben ua anciana província istorica francesa integrada a la França en 1620 per un edicte dit d'union ; abans aquesta data, l'occitan de Bearn (lo bearnés) qu'èra la sola lenga administrativa deu Reiaume de Navarra e que partatgè aqueste estatut dab lo francés dinc a la Revolucion.

Bearn

Administracion
Capitala	Pau
Lenga oficiala	Bearnés
Geografia
Coordenadas	43° 18′ 00″ N, 0° 22′ 00″ O
Fus orari	ora d'Euròpa centrala

Uei lo dia, la soa capitala qu'ei Pau (las autas capitalas istoricas que hon, successivament Morlans puish Ortès).

Lo gentilici qu'ei bearnés -esa o biarnés -esa.

Bearn que fòrma, dab la Baisha Navarra, Labord e Sola (compausant lo Bascoat francés) e un tròç de Gasconha deu Baish Ador, lo departament deus Pirenèus Atlantics (64), que n'aucupa los 3/5 deu territòri.

Geografia

Mapa francesa deus Pirenèus Atlantics (dab Bearn a l'est e lo Bascoat a l'oest)

Limits

Bearn qu'ei limitat a l'oèst per Sola e la Baisha Navarra, au nòrd per las Lanas e Armanhac, a l'èst per Bigòrra e au sud per Aragon (Espanha).

Fisionomia

En entrant au Bearn peu nòrd-èst, que s'i tròba :

• Ua seria de sèrras orientadas nòrd-sud : los pueis de Montanerés, deu Vic Vilh e de Sovèstre adaigats per petits afluents d'Ador : Gabàs, Lui de França e Lui de Bearn.
• la vath deu Gave de Pau (Ortès, Artics, Pau, Nai) zòna la mei poblada.
• los travèrs de l'Entre Dus Gaves (Juranson).
• la vath deu Gave d'Auloron (Auloron, Navarrencs, Sauvatèrra de Bearn).
• 3 vaths deus Pirenèus bearnés (Bearn Haut) :
  • la Vath d'Aussau (Portalet, 1794 m) dominada peu Pic de Mieidia d'Aussau.
  • la Vath d'Aspa (Sompòrt, 1632 m) que s'obreish de cap au Haut Aragon.
  • la Vath de Varetons s'obreish de cap tà la vath navarresa de Roncal.
  • Que s'i pòt ajustar la vath de l'Ozom desbocant de cap a Bigòrra, via Ferrièras, Arbeòst e lo còth deu Solòr.

Los Pirenèus bearnés que van, d'oèst en èst, deu Pic d'Ania (2504 m) au Pic de Palas (2974 m) qu'ei lo punt culminant deu departament.

Climat

Dab ua diferéncia de nivèu de 3000 m enter la montanha e la plana, Bearn que coneish mantun climat desparièr. Dens la plana, lo climat qu'ei doç mes en montanha que pòt nevar en ivèrn e un medish dia que pòt estar brumós dens la plana e assorelhat au som.

Istòria

Mosaïca de la catedrau de Benearnum (Lescar)

• Formacion, antiquitat e hauta Edat Mejana

Abans la conquista romana, la tèrra deu Bearn qu'èra part d'Aquitània. Qu'estó conquistada a l'escadença de la Guèrra de las Gàllias (gavidada per Juli Cesar) per Publius Crassus en 56 abans l'èra crestiana, a maugrat de la resisténcia de la ciutat aquitana de Sos - poblada peus Sotiats. Lo sud-oèst pirenenc que resistí enqüèra mantuas annadas. Roma que desvelopè mei que mei duas vilas: Iluro (uei Auloron) e Benearnum (uei Lescar); uei, enqüèra, aqueras duas vilas que son los dus avescats bearnés, jos l'autoritat de l'avesque de Baiona. Au sègle III, lo territòri bearnés que pertanhèva a la província nomada Novempopulània (lo "país deus nau pòbles"). Au sègle V, diferents pòbles germanics qu'envadín Novempopulània, purmèr los Vandals, puish los Visigòts qu'establín a Tolosa la capitala deu reiaume suus dus costats deus Pirenèus. Qu'estón acaçats per l'Espanha peus Francs. Au sègle IX, los Vikings que destrusín Benearnum e Iluro.

• Lo vescomtat

  

  Castèth de Montcada

Los vescomtes de Bearn que conquistèn Montanèr e Ortès au sègle XI. Las abadias de Luc de Bearn e de Seuvalada que's fondèn. Dejus Gaston IV lo crotzat, Morlans que vadó capitala e los purmèrs fòrs de Bearn que's redigín en començant ua tradicion constitucionala e de libertat qu'impausère dreits e devers au pòble e aus vescomtes. La Cort Major, amassada de nòbles, que conselhava lo vescomte. Gaston IV qu'ei conegut tà aver combatut en Palestina (en empachant personaument que los civils musulmans estossen massacrats) e en Espanha; mei que mei qu'ajudè a conquerir Saragossa. Durant l'Etat Mejana, Bearn que vedó a passar un hèish de romius qui anavan entà Sant Jacme de Compostèla.

A l'epòca qui Gasconha e deviengó vassalha d'Anglatèrra, Bearn que's virè enqüèra mei de cap a Aragon. Signe d'aquera aligança, la dinastia deus Montcadas, d'origina aragonesa, que renhè sus Bearn.

Castèth de Pau

Durant las crotzadas albigesas, Bearn e Aragon que's hiquèn au costat de Tolosa ; totun, après la des·hèita, lo rei d'Aragon qu'abandonè la soas pretencions politicas capvath deus Pirenèus e Bearn que cadó devath vassalitat anglogascona. Totun, mercés au subtiu jòc diplomatic deu vescomte Gaston Fèbus, que tornè crubar la soa independéncia (declarad dab l'Acte d'Independéncia de Bearn) e Fèbus que vadó senhor sobeiran, en bèth tiéner, segon eth, la soa tèrra, sonque de Diu e de la soa espada. Un temps de prosperitat que s'obrí a l'acès de la Guèrra de Cents Ans e jos la gestion economica e politica ambiciosa deu vescomte. Ortès qu'èra la soa capitau. A maugrat d'aqueras escadudas, la creishença deus poders espanhòus e francés que miaçava l'independéncia bearnesa.

• Lo Reiaume de Navarra e l'integracion au Reiaume de França

  

  Joana de Labrit

Bearn que juntè la soa dinastia dab la de Navarra e los vescomtes de Bearn que vadón reis de Navarra. A la debuta deu sègle XVI, lo senhor sobeiran de Bearn e rei de Navarra, Enric de Labrit, que s'apropièt de França en se maridant dab Margalida d'Engoleime (la sòr de Francés I de França, qui vadó Margarida de Navarra, autora de l'Eptameron). En 1512, lo rei d'Aragon (regent de Castelha ad aquera epòca), qui non podèva pas acceptar l'aligança dab França, qu'invadí la Baisha Navarra.

La hilha d'Enric de Labrit, Joana de Labrit, qu'esposè Antòni de Borbon e que's convertí au calvinisme qui vadó religion d'estat. Un pauc après la version gascona de Pèir de Garròs, Arnaut de Saleta qu'arrevirè los Saumes de Dàvid en bearnés peu culte protestant. Enric, lo hilh de Joana, qu'ei conegut tà aver cambiat mantuns còps de religion abans qui vadosse rei de França. Hèra Bearnés, totun, que respectè l'independéncia de la soa purmèra patria e la dignitat de la soa lenga mairau e eth que demorè tota la soa vita sancèra Enric III de Navarra e IV de França ("lo Noste Enric").

Qu'ei lo son hilh, Loís XIII, qui decretè l'integracion de Bearn au reiaume de França en promulgar un Edicte d'Integracion o d'union, qui apèran tanben edicte d'annexion de 1620. Que s'engatjava, totun, a respectar los Fòrs ; aquò que volèva díser, teoricament, que Bearn e podèva contunhar d'emplegar la soa lenga e de hèit, dinc a la Revolucion, un sarròt de documents qu'estón redigits en bearnés.

Cemitèri judiu deu camp de Gurs

La Revolucion e l'Empèri que cambièn l'anar de víver deu país : creacion deu departament deu Baish Pirenèus (vadut Pirenèus Atlantics a la fin deu sègle XX) desinstitucionalizacion deu dret d'ainessa (conservat a còp dab arrengaments de familha), conscripcion, leis navèras. Lo sègle XIX e la purmèra meitat deu sègle XX qu'estón marcats per l'emigracion (Califòrnia e Arriu de la Plata mei que mei - véder Occitans d'Argentina e d'Uruguai).

Arron la des•hèita republicana espanhòu, Bearn que vedó a arribar un sarròt de refugiats. Mantun qu'estón empresoats per la Republica Francesa au camp de Gurs on estón egaument retienguts judius durant la Segonda Guèrra Mondiau. La linha de demarcacion que trauquè Bearn qui estó un important lòc d'accion de grops locaus de Resisténcia com los Corps Franc Pommiès (C.F.P).

Populacion

Bearn que compta 367 000 abitants e 387 comunas. Pau sola qu'amassa 75 600 poblants.

Transpòrts

Lo hialat ferroviari

Bearn que conta dus camins de hèr principaus:

• Ua linha oèst-èst : Irun-Vintimilha, juntant Espanha dab Itàlia e passant per Baiona, Pau, Tolosa, Montpelhièr, Marselha, Niça.
• Ua linha nòrd-sud : París-Tarba ; qu'ei la linha utilizada peu TGV qui abandona la grana vitessa enter Bordèu e Tarba per'mor que las vias non son pas adaptadas.

Com en autes endrets, mantua via que hon abandonadas en Bearn. Ua d'aquestas que religava directament Bearn e Aragon en traucant los Pirenèus ; qu'èra la linha Pau-Canfranc. La reubertura d'aquesta linha qu'èra un contra projècte a la traucada deu tunèl deu Sompòrt dens las annadas navanta deu sègle XXau. L'acabament d'aqueth tunèl qui s'ei tradusida per un passatge massiu de camions (a còps carrejant produts dangerós) n'a pas definitivament clavat aquesta revindicacion.

L'avion

Avion deus hrairs Wright

Se Occitània b'ei considerada a còps com ua de las patrias de l'aviacion mercés, enter autes, aus gascons Clement Adèr, Latecoèra e a la companhia Airbus, Bearn non demora pas en dehòra d'aquesta aventura. Pau que ho de fèit lo lòc causit peus dus hrairs americans Orville e Wilbur Wright per aubrir la purmèra escòla d'aviacion de l'istòria. Ua novèla de l'escrivan bearnés Rogèr Lapassada que rapera aqueth temps paulins deus pionièrs dens lo son libe Sonque un arríder amistós.

Portavion Bearn

Bearn que ho tanben lo nom deu purmèr portavion de l'armada francesa (un vaishèth qui, adobat peus american, e's pelegè deu costat deus aliats dinc a la fin de la Segonda Guèrra Mondiau). Despuish 1964, Pau qu'arcuelh l'Escòla de las Tropas Aeroportadas (en francés «École des Troupes Aéroportées» -E.T.A.P-).
Uei Pau qu'ei tostemps lo sièti d'un regiment de paracadudistas e que possedeish un aeropòrt internacionau.

Cultura

Lengas

Obelisc en aunor de Desporrins a Acós

• L'occitan bearnés:
  

Lo bearnés qu'ei una varianta de l'occitan gascon (qu'a servit mantuns còps de punt de referéncia per aqueste dialecte; qu'èra la lenga mairau de totòm autes còps e tanben deu poder (vescomtes de Bearn, comtes de Fois-Bearn, reis de Navarra e Noste Enric que l'empleguè enquèra arron d'estar vadut rei de França e de Navarra) ; qu'ei hòrt espandida enquèra.

Lo bearnés qu'estó l'unica lenga administrativa a l'atge miejancèr, utilizat dens los Fòrs de Bearn. La Reforma que l'empleguè entà accelerar las conversions e que li devem los famós Saumes de David arrevirats per Arnaut de Saleta. Qu'èra la lenga mairau deu Noste Enric qui la he bronir dens tot París deu temps de la soa cort gasconejaira. Au viraplec deus sègles XVIIau e XVIIIau Joan Enric de Fondevila que compausè òbras de teatre bearnesas en alexandrins. Deu sègle XVIIIau que podem mentàver l'òbra burlesca Lo sermon deu curé de Bideren e la poesia de Ciprian Desporrins. Lo sègle XIX que balhè autors com Xavièr Navarròt e erudits com Vastin Lespin qui escrivó ua gramaticas, ua antologia e un diccionari qui amassa la lega deus archius e la lenga de la vita vitanta.

Las calandretas son las escòlas bilingüas occitanas ; la purmèra calandreta que vadó a Pau en 1979.

Istoricament, lo bearnés qu'estó la sola lenga emplegada dens los tèxts oficiaus desempuish los Fòrs (las cartas medievaus deus drets e de las leis qui ligavan los bearnés e lo lor país). Aqueth bearnés de juristas qui avèva vocacion d'estar escrivut qu'ei justament designat dab lo nom de scripta bearnesa ; qu'estó exportat aus país ligats a Bearn : las Sola, la Navarra (ambs tèrras deu bascoat) e Fois. Que cau destacar, que peu son costat, la scripta qu'arrecebèva influéncias (a còps ipercorreccions) legadocianas portadas peus avocats e notaris bearnés qui estudiavan a Tolosa. Lo francés que s'empleguè a mei anar mei arron l'Edicte d'Integracion (1621) mes lo bearnés qu'estó tostemps emplegat peu actes oficiaus (plèits, deutes, contractes de maridatges) en competicion dab lo francés dinc a la Revolucion (vedetz lo bearnés). L'immigracion bearnesa qu'exportè enter autes causas la lenga qui's hasò audir per ua estona dens lo mòn sancer. Alèxi Peiret qu'estampè atau los son "Sovenirs de casa" a Concepcion del Uruguay, Argentina, a la fin deu sègle XIX.

• Lo shiulat:

Tradicionaument, pastors bearnés que i a que desvolopèn la capacitat de comunicar en shiulant, çò qui permetèva de comunicar a granas distàncias. Aquesta version shiulada deu bearnés qu'estó emplegada mei que mei dens lo vilatge d'Aas, comuna d'Aigas Bonas, Vath d'Aussau.

• Lo francés:

Lo francés qu'ei l'unica lenga oficiau per la Republica Francesa. Bearn qu'arcuelhó l'escrivana francesa Margarida de Navarra après lo son maridatge dab lo Rei de Navarra Enric de Labrit. La soa simpatia per la Reforma e la conversion de la soa hilha, Joana de Labrit, que hen arrecotir mantuns reformats de lenga francesa entà Bearn. Totun, la Reforma e lo conflicte dab França que favorizen un retorn au bearnés, lenga utilizada per l'evangelizacion. Lo francés que comencè a minjar la plaça administrativa e legau de l'occitan lentement a partir deu sègle XVIIau mes no'u remplacè pas sonque après la Revolucion Francesa.

Gastronomia

Bearn qu'ei reputat peus sons cambajons, lo sons ceps, lo sons guits e, de segur, los hitges gras qui produseish. Lo plat nacionau qu'ei la famosa garbura : sopa de caulet, mogetas, poma de tèrra, alh naps (e d'autes causas segond la varianta) e carn (òs de cambajon o còth de guit). Bearn que produseish vin de juranson (a còps sec, mes sustot doç e, peu melhor, de vrenhas tardivas, mei sucrat e d'un grad superior en alcòl) mes tanben rosat e un arroi aperat simplament Bearn. Peu carnaval que's preparan meravilhas. Que cau mencionar que la famosa saussa bearnesa que ho inventada en 1830 en region parisenca (a Saint Germain-en-Laye) e que shens estar directament ligada a la gastronomia bearnesa, que ho batejada per'mor deu nom deu restaurant qui la vedó a nàisher : lo Pavillon d'Henri IV.

Simbòls

Lo Pic de Mieidia d'Aussau en estiu

• L'imne de Bearn qu'ei de segur la famosa canta Aqueras montanhas atribuida a Gaston Fèbus e coneguda en mantun lòc d'Occitània com lo "Se canta" e interpretada a cada amassada occitana.
  
• Las vacas portadas peu drapèu e per l'escut de Bearn que son un simbèu deu país com tanben ac ei l'ors, simbèu de la montanha au costat deus pastors. L'escut de Laruntz qu'ostenda simbolicament amassas ua vaca e un ors.
  
• L'immortèla qu'ei ua es.hlor de montanha emblematica de Bearn.

Patrimòni

Claustre deu santuari de Sarrança vodat a la verge

• Naturau : Parc Naturau deus Pirenèus, dab lo Pic de Mieidia d'Aussau e la soa fauna rica (ors, vutres, sarris enter autes).
• Castèths: Moncada, Bètlòc, Montanèr, Pau, Morlana, Aas e Hortalessa deu Portalet.
• Catedralas: d'Auloron (sede deu bisbat d'Iluro) e de Lescar (sede deu bisbat de Benearnum).
• Glèisas: Bètharram, La Comanda, Montanèr, Morlana, Monenh e Sarrança.
• Ecomusèus: L'Arròc deu vutres (Aste Beon), lo zoo d'Asson e los ors a Bòrça.

Bearnés celèbres

Personatges

Noste Enric per Frans Porbus lo joen

• Loís Barto, òme politic e academician.
• Joan Baptista Juli Bernadòta (1763-1844), marescau de Napoleon, puish rei de Suècia dab lo nom de Carles XIV.
• Noste Enric, (1553-1610) rei de Navarra de 1572 a 1610 e de França de 1589 a 1610.
• Gaston Fèbus
• Marqués de Fenoyl, purmèr president deu Parlament de Navarra, a Pau de 1711 a 1724.
• Joana de Labrit, reina de Navarra (1528-1572)
• Loís Armand de Lom d'Arce, baron de Lahontan (1666-1716) explorator de la region deus Grans Lacs en Navèra França e escrivan de lenga francesa.
• Pèir de Lostaunau, Rajah de Shikandra : aventurèr bearnés qui combató las armadas colonialas anglesas en las Índias au sègle XVIII^au en bèth ganhà's lo títou de Rajah.
• Gaston Planté, fisician, inventor de l'acumulader electric, nascut a Ortès en 1834.
• Joan Martin Pueyrredon (1776 - 1850), purmèr cap d'Estat de las Províncias Unidas deu Rio de la Plata (futura Argentina), hilh d'un marcadèr de la vath de Varetons.

Personalitats politicas

• David Habib
• Andriu Labarrèra
• Alan Lamassoure
• Joan Lassala
• Joan Jacme Lassèrra
• Joan Saint-Josse
• Francés Vairon

Grops e Cantaires

• Marcèu Amont

Pèir de Jeliòt acompanhant Mozart dab ua guitarra

• Arnapi
• Danièl Balavoine
• Bertran Cantat
• Natàlia Cardone
• Pèir de Jeliòt
• Francés Lalana
• Nadau
• Pagalhós
• Los Hardidets de Maseròlas
• Marilís Orionaa
• Joan Francés Tisnèr
• lo grope Ardalh
• Verd e Blu

Sartos

• Andriu Correjas
• Jacme Forcada

Poètas, escrivans

• Pèir Bordièu (en francés Pierre Bourdieu), sociològ (1930-2002), nascut a Denguin e escolan au licèu Loís Barto a Pau.
• Joan Boset: filològ, ispanista e bearnista ; qu'ei l'autor d'ua gramatica deu castelhan qui ho pendent annadas ua referéncia en França e que bastí ua gramatica bearnesa suu medish modèl.
• Ciprian Desporrins, poèta deu sègle XVIIIau.
• Joan Enric de Fondevila, autor de teatre occitan deu sègle XVII.
• Eric Gonzales, romancèr escrivent en gascon, nascut en 1964 a Pau.

Estatua de Xavièr Navarròt a Auloron

• Francis Jammes, (lo 2 de deceme de 1868 - lo 1 de noveme de 1938), poèta d'expression francesa.
• Sèrgi Javaloyès: escrivan contemporanèu.
• Rogèr Lapassada: poèta ostesian deu sègle XX.
• Vastin Lespin, filològ e erudit bearnés deu sègle XIX, autor de gramaticas, d'antologias literàrias e deu "Dictionnaire bearnais ancien et moderne", diccionari referenciau e erudit apiejat suber los texts bearnés istorics e literaris.
• Pèir de Marca: istorian de Bearn, President deu Parlament de Navarra e Arquevesque de París.
• Xavièr Navarròt, poèta cançonèr republican (genèr de 1799-deceme de 1862).
• Alèxis Peiret, poèta occitan, agronòm e òmi politic deu sègle XIXau qui emigrè en Argentina.
• Simin Palai, poèta en bearnés, (1874-1965).
• Albèrt Peirotet, escrivan deu sègle XXau.
• Arnaut de Saleta, autor deus Saumes de David mes en rima bearnesa (1583).
• Pèir Tucòu-Chala, istorian medievalista, especialista d'Espanha e deus Pirenèus.
• Alèxis Léger dit Alèxis Sant Léger Léger puish Saint-John Perse, poèta e diplomata d'expression francesa 1887 - 1975, que hasó los sons estudis al licèu Loís Barto a Pau de 1899 a 1904.
• Juli Supervièla, poèta, romancèr e dramaturg (1884-1960), que repausa a Auloron.[1]
• Pau-Joan Toulet, poèta (1867-1920), nascut a Pau.

Atlètas

Tòni Estanguet

• Basquetbòl : Freddy Hufnagel - Alan Larrouquis
• Canoè-caiac : Tòni Estanguet - Patrici Estanguet
• Ciclisme : Gilbèrt Duclos-Lassalle
• Fotbòl : Edoard Cissé - Julian Escudé - Joan-Francés Larios - Joan-Miquèu Larqué - Julian Tauziède
• Rugbi : Felip Bernat-Salles - Nicolau Brusque - Laurenç Cabannes - Nano Capdouze - François Moncla - Robèrt Paparemborde - Joan Piqué - Damian Traille - Pèir Triep-Capdeviela
• Esquí alpenc : Ànnia Famose
• Tennis : Nicolau Escudé
• Nautisme : Titouan Lamazou

Ligams intèrnes

• Lista deus vescomtes de Bearn
• rei de Navarra
• Enric III de Navarra, Enric IV de França, Noste Enric
• Armoriau de Bearn
• Saussa bearnesa : inventada en Isla de França que deu lo son nom au restaurant qui la vedó a nàisher (lo Pavalhon d'Enric IV).

Ligams extèrnes

• Presentacion de Bearn
• la Vath d'Aussau
• la Vath d'Aspa
• la Vath de Varetons
• Biarnesa
• Ràdio País
• Per Noste Institut d'Estudis Occitans en Bearn
• Reclams edicions e revista
• Menestrers Gascons
• Joan Francés Tisnèr
• Verd e Blu
• L'Ostau Bearnés, La Maison de la Cultura Bearnesa