Marselha
Marselha (Marsiho en nòrma mistralenca).[nòta 1] (en francés Marseille) es una vila de Provença, en riba de la mar Mediterranèa. Es la primiera vila e lo primier pòrt d'Occitània. Tanben es la segonda vila de França, la segonda aglomeracion, e n'es lo primier pòrt. L'aira urbana que Marselha constituís amb Ais es la tresena de França amb sei 1 715 096 estatjants.
|
Marselha
Marseille | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
| Lo Pòrt Vièlh. | |||||
| |||||
| |||||
| Geografia fisica | |||||
| |||||
| Coordenadas | 43° 17′ 47″ N, 5° 22′ 12″ E | ||||
| Superfícia | 240,62 km² | ||||
| Altituds · Maximala · Minimala |
652 m 0 m | ||||
| Geografia politica | |||||
 | |||||
 | |||||
| Region istorica |  Provença | ||||
| Parçan | País Marselhés | ||||
| Estat | França | ||||
| Region 93 |
Provença Aups e Còsta d'Azur  | ||||
| Departament 13 |
Bocas de Ròse  | ||||
| Canton | capluòc de 12 cantons | ||||
| Intercom 241300391 |
Metropòli Ais-Marselha Provença | ||||
| Cònsol | Benoît Payan (2020-2026) | ||||
| Geografia umana | |||||
| Autras informacions | |||||
| Escais | la Ciutat Focèa | ||||
| Gentilici | (oc) marselhés, -esa | ||||
| Còde postal | 13001 à 13016 | ||||
| Còde INSEE | 13055 | ||||
| marseille.fr | |||||
Marselha es lo capluec de 12 cantons, dau Territòri de Marselha Provença, de la Metropòli d'Ais Marselha Provença, dau departament dei Bocas de Ròse e de la region de Provença-Aups-Còsta d'Azur.
A 868 277 estatjants e n'a 1 859 922 dins l'aglomeracion que forma amb la ciutat d'Ais.
Nom
modificarLo nom de la vila s'escriu Marselha e se pronóncia en occitan provençau [maʁˈsejɔ], [maʁˈsijɔ], [maʁˈsejə] o [maʁˈsijə] (dins d'autrei dialèctes occitans se pronóncia per exemple [marˈseʎɔ], [marˈseʎa], [maʁˈseja] o [maʁˈsija]). Aqueu nom ven de l'occitan ancian Marselha o Masselha, que ven dau latin Massilia (amb l'accent tonic sus -ssi-), que ven ultimament dau grèc Μασσαλία, Massalía. Lo sens originau dau nom grèc es gaire conegut. D'unei que i a an supausat que poiriá venir d'una forma locala dau ligur antic que lei grècs l'aurián puei adaptada.
Lo gentilici es marselhés -esa.
Son escais es la Ciutat Focèa: ramenta que foguèt fondada en 600 abans lo Crist per de mariniers grècs de Focèa.
Un gentilici ocasionau que ne deriva es focèu -èa.
Geografia
modificar
La ciutat forma una mena d'anfiteatre, ensarrada per la mar e lei montanhas, coma Marselhaveire au miegjorn amb lei calancas e la Còsta Blava au nòrd-oèst amb L'Estaca, immortalizada per lo pintor Pau Cesana. Quasi la mitat de la superfícia comunala es pas per bastir. La ciutat s'es desvolopada a l'entorn de l'ancian pòrt grèc (Lacidon) vengut puei lo Pòrt Vièlh, especialament dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XIX. D'efiech, conoissèt an aquesta temporada un desvolopament important, escarrabilhat per lo creissement dau negòci devèrs lo novèl empèri coloniau francés: Argeria, lo Levant luenchenc. La carriera de la Republica es un exemple d'aquel urbanisme dau Segond Empèri amb son estil haussmannian. Virada devèrs la mar, la ciutat « ignorèt » lòngtemps lo reirepaís provençau, que la soleta via de comunicacion foguèt la vau de Vèune. L'activitat portuària se desplacèt progressivament devèrs la fachada nòrd de la ciutat, puei devèrs lo caire de Fòs amainatjat dins leis ans 1960.
Après una crisi dei grèvas dins leis ans 70 et 80, que veguèt sa populacion passar de 1 000 000 a 800 000 abitants, leis autoritats marselhesas decidiguèron dins leis ans 1990 e 2000 d'engimbrar un larg programa de renovacion urbana, amb especialament l'important programa Euromediterranèa, entre la gara Sant Carles, la Bèla de Mai e leis Ancians Magazins. La ciutat vòu maridar la Mediterranèa amb Euròpa. Uei, en essent la primiera ciutat d'Occitània e la segonda de França amb mai de 800 000 estatjants, constituís la primiera aglomeracion d'Occitània e la segonda de França amb 1 560 343 estatjants (2008). L'area urbana aponde Ais de Provença au nòrd, Lo Martegue au ponent e Sant Jacariá dins lo departament de Var au levant. Marselha inaugurèt en 1999 lo Pargue dau XXVIen Centenari, au miegjorn de la ciutat, per exprimir son istòria e escriure son avenidor. Un avenidor que veirà benlèu la darriera granda ciutat populara d'Occitània (e de França) venir una ciutat borgesa coma tanteis autrei de la còsta mediterranèa.
Comunas vesinas
modificar
Marselha
Alaug (9,2 km)
La Pena d'Evèuna
(11,1 km)
Seteme (11,3 km)
Lo Rove (13,3 km)
Lei Penas de Mirabèu (13,7 km)
Sumiana e Caulònga (15,3 km)
Aubanha (15,4 km)
En Suá la Redona (15,5 km)
Cassís (15,7 km)
Carnós de Provença (15,8 km)
Ginhac (15,9 km)
Cabriés (15,9 km)
Istòria
modificarLo territòri marselhés durant la Preïstòria e l'Antiquitat Auta
modificarLeis abitats preïstorics
modificarLa zòna litorala de Marselha es ocupada per l'èsser uman dempuei au mens lo Paleolitic Superior coma l'indica la descubèrta de la bauma de Cosquer dins una calanca a sièis quilomètres au sud de l'airau urban actuau. Segon lei datacions, la bauma foguèt ocupada per de populacions de caçaires-cuelheires vèrs 27 000 avC e de 19 000 a 17 000 avC[2]. Vèrs 10 000 avC, la fin dau darrier periòde glaciari entraïnèt un desplaçament deis animaus vèrs lo nòrd. Lei grops de caçaires nomadas foguèron alora pauc a pauc remplaçats per de populacions de pescaires que se sedentarizèron[3]. Aquelei comunautats avián un nivèu tecnologic caracteristic dau Mesolitic. Pasmens, lei recèrcas sus aqueleis abitats son limitats a de vestigis, datats de 10 000 a 6 000 avC, descubèrts a proximitat de la gara de Sant Carles[4].
A partir 6 000 avC, l'agricultura prenguèt mai e mai d'importància dins la vida dei populacions localas. Localament, de recèrcas menadas vèrs Sant Carles indican un mestritge precòç de la brica. La terralha èra tanben utilizada e certanei comunautats avián de cans[5][6]. Vèrs 1400 avC, aqueleis abitants evolucionèron vèrs lo Temps dau Bronze tot en gardant la pesca au centre de seis activitats.
Lo poblament celtoligur
modificarDurant la premiera partida dau millenari I avC, la region de Marselha, coma lo rèsta de Provença, foguèt pauc a pauc ocupada per de populacions liguras. Pauc conegut, aqueu pòble deguèt probable faciar d'invasions cèltas. Intrèron tanben en contacte amb d'Ibèrs, de Fenicians e d'Etruscs. Sota aqueleis influéncias, evolucionèron e lei Ligurs installats en Provença venguèron pauc a pauc de Celtoligurs dins lei tèxtes grècs e romans[7].
Lei Sallavis, que restavan dins la region d'Ais, èran lo pòble celtoligur predominant en Provença Occidentala. Au començament dau sègle II avC, establissèron sa capitala a Entremont sus lei còlas situadas au nòrd de l'aglomeracion sextiana actuala[8]. Fondèron una confederacion qu'unifiquèt plusors tribüs e pòbles vesins. Lei Segobriges, pòble celtoligur installat dins lo massís de Marselhaveire, fèron partida d'aquel ensemble. Pasmens, aqueu pòble, unicament mencionat dins de tèxtes grècs, es fòrça mau conegut per leis istorians.
La vila grèga
modificarLa Focèa Novèla
modificar
La fondacion de la colonia grèga de Massalia es considerada coma l'eveniment fondator de la vila de Marselha. Se debanèt vèrs 600 avC e foguèt l'òbra de navegaires venguts de la ciutat-Estat de Focèa, situada en Anatolia Occidentala a proximitat de la vila turca actuala d'Esmirne[9]. Lei Focèus cercavan de pòrts segurs susceptibles de venir de comptadors comerciaus dins lo quadre dau desvolopament d'un ret marchand servit per de naviris rapids. La calanca de Lacidon èra interessenta per aqueu projècte car son orientacion èst-oèst la protegissiá còntre leis efiechs dau mitrau.
Segon la tradicion, una aliança entre lo marin focèu Pròtis e la Celtoligura Giptis marquèt la fondacion de la vila. Pasmens, aqueu racònte es totalament legendari[10]. L'eveniment decisiu que veguèt lo desvolopament de la vila foguèt la presa de Focèa per Pèrsia en 546 avC. Aquò entraïnèt la fugida d'una partida de la populacion qu'anèt s'installar dins sei colonias. Lèu, aquò permetèt la formacion d'un centre demografic important a Massalia e lo perimètre fortificat conoissèt plusors extensions tre lo sègle VI avC. Aquò foguèt probable la causa de conflictes amb lei populacions indigèns coma l'indica la seguida de la legenda fondatritz de la vila.
Lo conflicte còntra Cartage e leis Etruscs
modificarLo desvolopament rapid de Marselha inquietèt Cartage e leis autrei poissanças marchandas que navegavan dins la region (Etruscs, Fenicians...). Segon Erodòt, lei Focèus practivan tanben la piratariá. Una coalicion entre Cartaginés e Etruscs se formèt donc per faciar l'emergéncia d'una poissança comerciala novèla dins lo nòrd-oèst de Mediterranèa[11]. La batalha decisiva aguèt luòc en 540 avC a Alalia lòng dau litorau de Corsega. Lo resultat generau dei combats es pas clar. Una flòta focèa deguèt probablament infligir una desfacha a una flòta cartaginesa mentre qu'una flòta etrusca batèt una segonda flòta grèga (benlèu formada de naviris d'Alalia ela meteissa). A l'eissida de la batalha, lei Focèus gardèron lo contraròtle dei litoraus de Provença e de Catalonha. Pasmens, leis Etruscs conquerèron Alalia e lo litorau còrs orientau mai aquela ocupacion paréis limitada. D'efiech, lo comptador d'Alalia contunièt d'acuelhir de marchands d'originas divèrsas[12]. Après aqueu combat, l'esfèra d'influéncia dei Focèus de Massalia demorèt establa.
Lei relacions amb lei pòbles celtoligurs
modificarLei relacions entre Massalia e lei pòbles celtoligurs installats en Provença se desgradèron pauc a pauc. D'efiech, la ciutat grèga èra un centre economic important per la region e sa preséncia favorizèt lo desvolopament dau comèrci amb l'arribada de rotas marchandas vengudas dau nòrd (ambre, estanh...) e dau rèsta de l'espaci mediterranèu (vin, terralhas...)[13]. Pauc a pauc, lei Focèus e certanei pòbles locaus, coma leis Avatics, produguèron localament una partida dei bens importants, especialament la terralha. Au nivèu tecnic, lei Grècs difusèron son saber dins la region coma l'indica l'aparicion de l'escritura (terralhas signadas dau Martegue) ò la construccion dau barri ellenic de Sant Blasi[14]. Lei Focèus tenguèron tanben un ròtle major dins l'introduccion de la vinha en Gàllia.
Pasmens, l'existéncia d'una ciutat de 30 000 a 40 000 abitants èra egalament una fònt d'inquietud dins la region. De mai, plusors guèrras localas opausèron Massalia a de pòbles locaus. A la fin dau sègle III avC, aquelei conflictes entraïnèron donc la formacion d'una aliança gropant lei pòbles celtoligurs vivent entre Var, Ròse e Leberon. Lei Sallavis foguèron lo pòble principau d'aquel ensemble e sa vila principala, Entremont, es considerada coma sa capitala. La creacion d'una tala coalicion agravèt lei tensions localas a partir de 181 avC e Massalia comencèt de cercar d'aliats en Gàllia ò dins en Mediterranèa.
De l'aliança a la conquista romana
modificarL'aliança romana e la fondacion de la Gàllia Narbonesa
modificarLei relacions entre Roma e Massalia èran ja bònas au sègle V avC. Lei doas vilas èran de partenaris comerciaus que partejavan d'interès comuns dins lo nòrd-oèst mediterranèu (ostilitat còntra leis Etruscs, relacions marridas amb certanei pòbles cèltas...). En 389 avC, lei doas ciutats signèron una aliança formala que venguèt un element important de la diplomacia romana. Per exemple, durant la Segonda Guèrra Punica (219-201 avC), Massalia luchèt còntra lei Cartaginés en Provença e permetèt ai flòtas romanas de trobar un pòrt de sostèn durant seis atacas còntra la Peninsula Iberica.
En 125 avC, Roma acceptèt donc de protegir Massalia còntra la menaça sallavi. Aquò entraïnèt d'intervencions militaras dins lo sud-èst de Gàllia per sometre lei ciutats localas (destruccion de l'oppidum d'Entremont) e per arrestar d'incursions germanicas (Cimbres e Teutons). En despiech de desfachas saunosas a Agen (107 avC) e a Aurenja, lei Romans gardèron lo contraròtle de la region a l'eissida de la batalha d'Ais (102 avC). Per aparar Itàlia còntra d'autreis atacas cèltas, fondèron la Gàllia Narbonesa e comencèron la colonizacion de la region. En parallèl, l'establiment de la patz e l'integracion dei pòbles indigèns dins la societat romana favorizèt l'estabilitat.
Massalia gardèt son territòri e sei colonias mai èra desenant vesina dirècta dei possessions romanas. Se lei relacions entre lei dos aliats demorèron bònas, aquela proximitat entraïnèt una integracion progressiva de la vila dins l'esfèra d'influéncia romana.
La conquista romana
modificarMai e mai integrat dins lo mond roman, Massalia refusèt de chausir un camp durant la guèrra civila qu'opausèt Juli Cesar e Pompèu. Pasmens, en 49 avC, acceptèt d'acuelhir la flòta de Pompèu. En reaccion, Cesar mandèt tres legions per assetjar la vila. Establiguèt tanben un blocus navau. Gràcias a sei fortificacions, lei Massaliòtas arrestèron leis assauts terrèstres. Pasmens, foguèron pas capables de tornar durbir son accès a la mar. Après doas desfachas navalas au sud de Var, deguèron capitular[15].
Cesar ordonèt lo liurament dau rèsta de la flòta de guèrra massaliòta e la ciutat foguèt annexada a la Gàllia Narbonesa. Dins aquò, lei Romans volián pas entraïnar una revòuta deis abitants. Massalia gardèt donc una autonòmia intèrna importanta au sen de la província[16].
Lo periòde roman
modificarAprès un brèu declin durant lo periòde finau de la Republica, la vila conoissèt una certana renaissença tre lo rèine d'August. Lo forum foguèt tornat bastir e la zòna portuària foguèt l'objècte de trabalhs d'agrandiment. Pasmens, pauc de monument important foguèron construchs, çò qu'illustra probablament una certana maufisança de part dau govèrn imperiau. D'efiech, mai d'una vila de Narbonesa veguèt la construccion de monuments importants (Nimes, Arle, etc). Au nivèu culturau, Marselha mantenguèt la cultura grèga dins lo nòrd-oèst de Mediterranèa. Aquò atraiguèt de Romans originaris dei vilas vesinas. D'un biais paradoxau, la vila gardèt ansin una influéncia culturala de remarca mai sa populacion se romanizèt pauc a pauc.
Lo periòde medievau
modificarLeis invasions barbaras
modificarDe 414 a 536, Provença deguèt faciar plusors invasions barbaras, especialament lei Visigòts d'Alaric qu'assetjèron sensa succès Marselha en 414, lei Burgonds que prenguèron la region en 474 après de negociacions, leis Ostrogòts que negocièron a son torn amb lei Burgonds per obtenir lo drech de l'ocupar en 512 e finalament lei Francs qu'aprofichèron lei dificultats deis Ostrogòts en Itàlia còntra lei Bizantins per ne'n prendre lo contraròtle en 536. Dins aquò, durant aqueu periòde, Marselha foguèt pas pilhada e lei cambiaments regulars de rèis barbars foguèron globalament negociats. La prosperitat de la vila declinèt donc pas. Una autra caracteristica d'aquela epòca es l'aumentacion de l'influéncia crestiana au sen de la populacion.
La resisténcia de l'economia e dau comèrci locau es ben visible dins lei roïnas dau periòde. Ansin, una premiera catedrala importanta foguèt bastida e l'evesque de Marselha posquèt probablament rivalizar amb aqueu d'Arle. De mai, lo bastit roman foguèt preservat e contuniats per de construccions novèlas. En certaneis endrechs, de construccions en defòra dau perimètre fortificat foguèt entretengudas, çò que mòstra la seguretat relativa de la region.
Pasmens, au sègle VIII, lei conflictes entre caps carolingians entraïnèron de guèrras novèlas en Gàllia. De mai, l'autonòmia de la vila èra pauc compatibla amb lo centralisme iniciat per Carles Martèl. En 737, lei Francs aprofichèron donc lo caòs politic per prendre e pilhar Marselha. Lei consequéncias d'aqueu pilhatge son mau conoissudas mai la vila intrèt dins un periòde de declin marcat per lei pilhatges (Sarrasins en 838, Bizantins en 848) e per leis incursions lòng dau litorau. En particular, lei piratas sarrasins menacèron regularament la ciutat fins a 923[17]. Aquò entraïnèt una reduccion de l'abitat que se contractèt dins lei zònas pus aisadas de protegir.
La fondacion e l'apogèu de l'Abadiá de Sant Victòr
modificar
Durant la premiera mitat dau sègle XI, la vida marselha se tornèt organizar a l'entorn de tres poders estables : lo vescòmte, l'evesque de Marselha e l'abat de Sant Victòr. D'efiech, gràcias a de reorganizacions menadas a partir de la fin dau sègle X, l'Abadiá de Sant Victòr de Marselha venguèt un centre prestigiós que li permetèt d'establir de liames importants, tant temporaus qu'espirituaus, amb l'aristocracia provençala. Aquò li permetèt de reçaupre una quantitat importanta de bens e de proprietats e de crear de dependéncias — au mens 440 a la fin dau sègle XII — en Provença, en Lengadòc, en Gasconha e en Catalonha e dins l'ensemble dau bacin mediterranèu[18].
A Marselha, aquò permetèt ai monges de prendre lo contraròtle de la màger part de la riba sud dau Pòrt Vièlh. En 1040, l'abadiá foguèt tornada construrre e, per un acte apocrif, foguèt consacrada per lo papa Beneset IX. Aquò permetèt a l'abadiá de s'autrejar lo títol de « Secunda Roma » e d'afiermar son ròtle religiós au detriment de l'arquevesque d'Arle[19]. Lo papa Leon IX (1049-1054) confiermèt aqueu privilègi durant son pontificat, çò que permetèt a l'abadiá de despendre unicament de Roma[20]. Durant lo rèsta dau sègle XI, leis abats de Sant Victòr fèron donc partida dei personalitats pus poderosas de Provença e l'abat Ricard de Milhau foguèt un deis agents pus actius de la reforma gregoriana.
L'apogèu de Sant Victòr aguèt luòc durant leis ans 1070. D'efiech, durant aqueu periòde, foguèt redigit lo cartulari de Sant Victòr que fa la lista de totei lei bens de la comunautat. Puei, en 1073, un monge de l'abadiá venguèt evesque de Marselha. Pasmens, a la mòrt dau papa Gregòri (1073-1085), fòrça abadiás dependentas de Sant Victòr rompèron sei liames per venir independentas. Puei, durant lei sègles seguents, lei conflictes en Provença roïnèron lei proprietats de Sant Victòr. Aquò entraïnèt de tensions e, a la fin dau sègle XII, l'abadiá foguèt pilhada per la populacion marselhesa. Aquò marquèt lo començament d'un lòng declin que durèt fins a la Revolucion Francesa.
Lei dificultats de la fin de l'Edat Mejana
modificarLa fin de l'Edat Mejana foguèt un periòde de dificultats per Marselha. Premier, la vila foguèt lo centre de tensions entre lo còmte de Provença, l'evesque de Marselha e la vila qu'aviá crompat lei drechs estacats a la vescomtat en 1214. Lo conflicte còntra l'evesque entraïnèt de sancions religiosas coma un interdich prononciat per un legat pontificau en 1209 e d'excomunicacions en 1218 e en 1229. La vila se ralièt alora ais enemics de la papautat e sostenguèt Ramon VII de Tolosa durant la Crosada deis Albigés. Puei, Marselha refusèt la senhoriá de Ramon Berenguier V, sostèn de la Crosada. Pasmens, après la desfacha de Tolosa, de negociacions permetèron una reintegracion de la vila dins lei rets feudalas provençalas. La somission definitiva se debanèt en 1252 mai, dins lei fachs, lei Marselhés gardèron una autonòmia importanta e sostenguèron la dinastia angevina en causa d'interès maritims comuns.
En 1346, la vila foguèt durament tocada per la Pèsta Negra mai sa posicion politica e economica foguèt gaire menaçada. Son poder foguèt renforçat per la Guèrra de l'Union d'Ais (1383-1388) car lei Marselhés sostenguèron tre lo començament lei revendicacions dau partit venceire. De mai, aguèron un ròtle important dins lei combats terrèstres. Ansin, leis Angevins utilizèron lo pòrt coma basa, çò que li permetèt de mantenir sa prosperitat. Pasmens, en 1423, aquò entraïnèt una viva reaccion dau rèi Anfons V d'Aragon. Ataquèt la vila lo 18 de novembre e la prenguèt après dos jorns de combats. Durant tres jorns, Marselha foguèt pilhada e cremada. Lei subrevivents s'enfugissèron e la vila demorèt abandonada durant quauqueis ans. La reconstruccion comencèt realament a partir de 1437 e permetèt a Marselha d'obtenir divèrsei privilègis en cambi dau pagament de plusors edificis importants. Pasmens, laissèt lo centre dei poders politic e religiós provençau a Ais. Pasmens, a tèrme lòng, lo transferiment de l'autoritat episcopala a Ais permetèt de redurre lei tensions intèrnas de la ciutat.
La vila reiala
modificarLa fortificacion de la vila per Francés Ièr
modificarEn 1481, Marselha foguèt integrada au Reiaume de França amb lo rèsta dau Comtat de Provença. Tre lo començament de son rèine, Francés Ièr (1515-1547) s'interessèt a son pòrt e ordonèt un renforçament de sei fortificacions. En 1524, aquò li permetèt de resistir a un sètge menats per leis Imperiaus. Pasmens, aquò alertèt lo rèi qu'ordonèt la construccion dau castèu d'It e d'un important fòrt a la cima de la còla ocupada per Nòstra Dòna de la Gàrdia. Pasmens, aquelei fortificacions suplementàrias aguèron un ròtle decisiu per rebutar una segonda ataca imperiala en 1536.
Lo pòrt francés principau de la Mediterranèa
modificar
A partir dau sègle XVII, Marselha coneguèt un periòde novèu de prosperitat gràcias a la volontat reiala. En particular, durant lo rèine de Loís XIV (1643-1715), Colbert decidèt de far de la vila lo centre principau dau comèrci francés mediterranèu. Privilegièt donc lo pòrt marselhés au detriment dei vilas rivalas dau Martegue e de La Ciutat. Ansin, durant aqueu periòde, emergissèt una borgesiá novèla que realizèt d'amainatjaments modèrnes inspirats per l'arquitectura promòuguda per la cort de Versalhas. Pèire Puget foguèt un deis actors majors d'aquela transformacion.
L'epidemia de pèsta de 1720 tuèt mai de la mitat de la populacion (38 000 victimas sus 75 000 abitants). Dins aquò, la reconstruccion atraièt una partida dei subrevivents deis autrei vilas de Provença. Acabèt ansin de donar son importància demografica a Marselha car la màger part deis autreis aglomeracions intrèron dins de periòdes d'estagnacion ò de declin. Lei trabalhs de modernizacion contunièron donc e, a la fin dau sègle XVIII, la Canebiera venguèt la carriera principala de la vila. En parallèl, lo comèrci favorizèt lo desvolopament de l'economia e Marselha venguèt la tresena vila pus poblada dau reiaume.
Marselha dempuei la Revolucion
modificarLo periòde revolucionari
modificarDurant lo periòde revolucionari, Marselha sostenguèt lei premiers movements revolucionaris mai s'opausèt ai jacobins. Ansin, la vila participèt activament a la Revolucion fins a 1793. L'eveniment pus famós d'aqueu periòde es lo ròtle tengut per lei volontaris marselhés dins l'adopcion dau Cant de Guèrra per l'Armada de Ren, vengut pus tard La Marselhesa, coma imne nacionau de França. Aquelei volontaris participèron tanben a la presa dau palais dei Tuileries en aost de 1792, combat que menèt a l'abolicion de la monarquia absolutista.
Pasmens, coma durant lei periòdes istorics precedents, lei Marselhés èran estacats a son autonòmia. Tre 1793, d'insureccions localas s'opausèron donc a la conducha de la guèrra decidida per lei Montanhards. Lo 2 de junh, lei seccions marselhesas votèron la creacion d'un comitat generau qu'arrestèt, jutjèt e executèt lei caps montanhards de la vila. Puei, una fòrça militara departamentala foguèt votada e prenguèt Avinhon lo 8 de julhet. De vilas coma Tolon sostenguèron egalament l'insureccion. Pasmens, la reaccion de la Convencion foguèt rapida. Après de combats brèus, l'Armada deis Aups dau generau Carteaux intrèt dins Marselha lo 25 d'aost[21]. La repression foguèt dura e d'execucions foguèron organizadas fins au mes d'octòbre. Per umiliar mai la vila, lo nom de « Vila sensa nom » li foguèt brèvament donat per leis autoritats revolucionàrias.
Après aqueleis eveniments, Marselha foguèt estrictament susvelhada mai i aguèt gaire de trèbols durant lo rèsta de la Revolucion e pendent l'Empèri. De trabalhs importants de fortificacions foguèron organizats dins tota la region per empachar una ataca britanica. Aquela ret foguèt pus tard largament renforçada per lei modernizacions successivas dei fortificacions francesas durant lo sègle XIX.
L'aparicion de l'industria marselhesa
modificar
Durant lo sègle XVIII, la participacion de Marselha au comèrci triangular aviá favorizat l'emergéncia d'industrias localas per exportar de produchs finits (teissuts, armas de fuòc...) vèrs Africa ò per tractar lei produchs tropicaus importants dempuei lei colonias (sucre, coton, vanilha...). Pasmens, en causa de sa posicion mediterranèa, la Ciutat Focèa ocupava una plaça segondària dins aquel trafec qu'èra largament dominat per lei pòrts atlantics. Mai, a partir deis ans 1830, una industria locala foguèt capabla de se desvolopar per produrre d'òli d'oliva, de pauma e de còpra. Lo desvolopament dei relacions marchandas amb lo rèi de Porto-Novo aguèt un ròtle centrau dins aquela transformacion car permetèt d'importar d'òlis exoticas capables de remplaçar l'òli d'oliva locala. Lèu, apareissèt la sabonariá marselhesa amb 52 fabricas recensadas en 1863.
A la fin dau sègle XIX, l'industria marselhesa se diversifiquèt amb la fondacion d'usinas dedicadas a la produccion de materiaus de construccion (cauç) e de metaus[22]. Lo massís dei calancas venguèt un dei centres industriaus principaus de la vila car sa posicion periferica permetiá d'alunchar – mai ò mens — la pollucion atmosferica. Aqueleis industrias dispareissèron lentament durant lo sègle XX, mai an laissat de vestigis e de pollucions importants dins lo sud de l'aglomeracion actuala.
Lo pòrt de l'Empèri
modificarDe 1870 a la Segonda Guèrra Mondiala, Marselha conoissèt un periòde de prosperitat coma pòrt principau de l'Empèri Coloniau Francés. Plusors factors expliquèron la plaça de Marselha dins l'Empèri pendent aquela epòca : localizacion dau pòrt, fin de la piratariá mediterranèa, dubertura dau canau de Suèz, conquistas colonialas francesas en Africa e en Indochina, generalizacion progressiva dei naviris de vapor, construccion de la ret ferroviària francesa... etc. La vila passèt ansin de 300 000 abitants en 1870 a 600 000 en 1940 gràcias a diferents movements d'imigracion. Aquò necessitèt d'estendre lo pòrt amb la construccion dei bacins de la Jolieta e d'Arenc. Pasmens, favorizèt lo desvolopament d'una criminalitat especifica qu'evolucionèt per venir lo mitan marselhés actuau. L'illustracion d'aquela richessa foguèt l'organizacion deis exposicions colonialas de 1906 e 1922. En revènge, la vila s'isolèt en s'interessant pauc ais afaires provençaus.
Lo declin dau sègle XX
modificar
Lo declin de Marselha durant lo sègle XX comencèt durant l'entre doas guèrras. Premier, l'atencion portat a l'Empèri per lei captaus limitèt lo desvolopament de la region e de vila. La corrupcion, amb l'emergéncia dau mitan marselhés e l'eleccion de personalitats coma Simon Sabiani a la comuna, foguèt una autra causa de retard. L'incendi dei Galariás Novèlas, lo 28 d'octòbre de 1938, illustrèt aquelei problemas amb un còrs de pompiers, mau entraïnat e mau equipat, incapable d'esténher un fuòc que tuèt 73 personas. L'amplor de la catastròfa menèt a la creacion dei marins pompiers de Marselha, plaçats sota direccion militara, per lo President dau Conseu Edoard Daladier. La vila foguèt tanben plaçada sota tutèla fins a 1944 en causa de problemas financiers grèus.
Durant la Segonda Guèrra Mondiala, Marselha se situèt inicialament dins la Zòna Liura. Pasmens, foguèt ocupat per la Wehrmacht en novembre de 1942 après lo desbarcament aliat en Africa dau Nòrd. En genier de 1943, a la demanda deis autoritats alemandas, la polícia francesa arrestèt aperaquí 4 000 judieus e evacuèt lei quartiers populars de la riba nòrd dau Pòrt Vièlh. Puei, lei bastiments foguèt destruchs. Leis Aliats causèron tanben de destruccions importantas dins la vila amb d'atacas aerianas. La manca de sostas antiaerianas agravèt l'efiech de bombas, çò que menèt a de catastròfas coma lo bombardament dau 27 de mai de 1944 (3 000 mòrts e 6 000 bleçats). Finalament, la vila foguèt liberada lo 28 d'aost per una insureccion populara e una ofensiva de l'Armada Francesa Liura desbarcada en Provença en aost de 1944.
Après la guèrra, lei dificultats contunièron en despiech dei trabalhs de reconstruccion. D'efiech, l'independéncia progressiva dei colonias privèt pauc a pauc lo pòrt d'una partida de sei desbocats. Aquò favorizèt mai lo desvolopament de la criminalitat qu'agantèt de nivèus sensa precedents durant lo periòde dei fraires Guérini, de Tany Zampa e de Francis le Belge. En particular, la fin de la Guèrra d'Argeria foguèt un periòde fòrça malaisat amb l'arribada d'un nombre fòrça important de refugiats. Lo racisme aumentèt tanben durant aqueu periòde coma va mòstran leis atacas de 1973.
Marselha dempuei leis ans 1980
modificarDempuei leis ans 1980, Marselha assaia de resòuvre sei problemas gràcias a una politica novèla. Son premier aisse es de s'interessar a son relarg. Aquò creèt de conflictes car leis autrei comunas dei Bocas de Ròse (Ais de Provença, Lo Martegue, Aubanha...) s'èran largament desvolopadas d'un biais autonòm durant lo sègle XX. De tensions opausèron ansin Marselha ai vilas principalas dau departament que formèron de comunautats d'aglomeracions distintas per mantenir son autonòmia. Pasmens, sostenguda per París, Marselha posquèt pauc a pauc integrar totei lei comunas au sen d'una metropòli confòrma a seis interés. En parallèl, lo segond aisse foguèt la mesa en òbra d'una politica de modernizacion de la vila fondada sus la creacion d'un quartier d'afaires, la promoccion dau torisme e la gentrificacion dau centre de la vila.
Pasmens, aquela politica es a mostrar sei limits. Ansin, se la creacion de la metropòli a permés d'aumentar lo budget comunau, aquò es pas sufisent per comolar lei retards ò resòuvre lei problemas de corrupcion que contunian de minar la classa politica marselhesa. De mai, l'abséncia d'infrastructuras departamentalas limita lei capacitats d'organizacion de la metropòli qu'es pauc populara dins mai d'una vila dei Bocas de Ròse. La politica de restauracion dei quartiers populars situats a l'entorn dau Pòrt Vièlh conoisse pereu de retards car lei classas mejanas son pas totjorn desirosas d'anar viure dins de quartiers mau famats dempuei de decennis. Enfin, la fragmentacion dau mitan criminau mena a de guèrras de gang frequentas per lo contraròtle dau trafec de drògas, çò qu'a d'efiechs fòrça negatius sus l'imatge de Marselha.
Toponimia
modificar
Son nom ven dau grèc Μασσαλία = Massalia. Avans Μασσαλία = Massalia seriá estada nomenada bèu premier en grèc Φώκαια = Phokaia coma l'anciana capitala dei Focèus. Aquela rasic, venguda Phocæa en latin e Focèa en occitan, es sempre liada a la ciutat de Marselha.
Pasmens, se porgís mai d'una ipotèsi sus lo premier nom de Marselha. La premiera concernís l'avejaire comun que dona Mas-Salia, la residéncia dei ligurs salis (o saluvis). Mai, se lo premier mot es occitan, lo segond es latin. Ailadonc, d'unei pensèron au grèc Mασσα (Massa). D'efiech, lei focèus avián per costuma d'aduire d'Asia Menora lo nom de Massa en de ciutats, en de castèus, rius, etc. Rescontram per exemple mai de trenta Massa en Itàlia; sachent que lei mots Mαζα ou Mασα significan en latin Libum, ofèrta de tortas sagradas. Per rapòrt a la finala λεις, se tracta d'un formatiu deis adjectius, lei Marselhés estent de sacrificaires; la ciutat seriá aquela dei sacrificis.
Lo nom grèc Μασσαλία = Massalía (amb l'accent tonic sus lí en lenga grèga) venguèt en latin Màssilia (en vielh latin, l'accent tonic èra sus la sillaba iniciau, e las sillabas non accentuadas e brèvas avián tendéncia a passar a -i-, per exemple dens Σικελία = Sikelía > Sicília), puei Massília e passèt ansin a l'occitan Marselha.
Lo passatge de -ss- a -rs- se pòt probablament explicar com ua ipercorreccion, lo cambiament invèrs estent corrent en occitan.[23]
- La rota de Requis Nòvis pren lo meteis nom que lo trobador Pèire Bermon Ricas Nòvas[24].
Demografia
modificar
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1793 | 1800 | 1806 | 1821 | 1831 | 1836 | 1841 | 1846 | 1851 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 108 374 | 96 413 | 99 169 | 109 483 | 145 115 | 146 239 | 154 035 | 183 186 | 195 258
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1856 | 1861 | 1866 | 1872 | 1876 | 1881 | 1886 | 1891 | 1896 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 233 817 | 260 910 | 300 131 | 312 864 | 318 868 | 360 099 | 376 143 | 403 749 | 442 239
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1901 | 1906 | 1911 | 1921 | 1926 | 1931 | 1936 | 1946 | 1954 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 491 161 | 517 498 | 550 619 | 586 341 | 652 196 | 800 881 | 914 232 | 636 264 | 661 407
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1962 | 1968 | 1975 | 1982 | 1990 | 1999 | 2006 | 2007 | 2008 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 778 071 |
889 029 |
908 600 |
874 436 |
800 550 |
795 518 |
839 043 |
852 395 |
851 420 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2009 | 2010 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 850 602 |
Cercar | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Fonts | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Base Cassini de l'EHESS - Nombre retengut a partir de 1962 : Populacion sens comptes dobles - Sit de l'INSEE  | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Administracion
modificarComuna
modificarMarselha es partida en 16 arrondiments municipaus, devesits en quartiers (111 au totau). Leis arrondiments son agropats en dos per sectors, e cadun dei 8 sectors a son conseu d'arrondiment e son cònsol, coma leis arrondiments de París o de Lion.
| Arrondiment | Sector | Populacion
municipala |
Superfícia | Densitat | Populacion
totala |
|---|---|---|---|---|---|
| 1er arrondiment | I (1 e 7) | 40 283 | 1,8 | 22 379,44 | 40 481 |
| 2nd arrondiment | II (2 e 3) | 24 874 | 5,04 | 4 935,32 | 24 932 |
| 3en arrondiment | II (2 e 3) | 50 982 | 2,6 | 19 608,46 | 51 172 |
| 4en arrondiment | III (4 e 5) | 49 281 | 2,9 | 16 993,45 | 49 587 |
| 5en arrondiment | III (4 e 5) | 45 979 | 2,24 | 20 526,34 | 46 259 |
| 6en arrondiment | IV (6 e 8) | 42 241 | 2,1 | 20 114,76 | 42 643 |
| 7en arrondiment | I (1 e 7) | 34 875 | 5,8 | 6 012,93 | 35 191 |
| 8en arrondiment | IV (6 e 8) | 81 276 | 18,55 | 4 381,46 | 82 538 |
| 9en arrondiment | V (9 e 10) | 76 342 | 63,27 | 1 206,61 | 76 981 |
| 10en arrondiment | V (9 e 10) | 57 093 | 10,84 | 5 266,88 | 57 429 |
| 11en arrondiment | VI (11 e 12) | 57 372 | 33,6 | 1 707,5 | 57 816 |
| 12en arrondiment | VI (11 e 12) | 61 325 | 14,1 | 4 349,29 | 61 882 |
| 13en arrondiment | VII (13 e 14) | 91 674 | 28,14 | 3 257,78 | 92 392 |
| 14en arrondiment | VII (13 e 14) | 61 965 | 16,44 | 3 769,16 | 62 207 |
| 15en arrondiment | VIII (15 e 16) | 76 610 | 16,9 | 4 533,14 | 76 903 |
| 16en arrondiment | VII (13 e 14) | 16 105 | 16,3 | 988,04 | 16 206 |
Leis eleccions municipalas se debanan per sector. Cada sector elegís sei conselhiers (303 au totau), que de tres parts una son tanben conselhiers municipaus.
Nombre de conselhiers elegits per sector:
| Sector / Arrondiment | Populacion
municipala |
Populacion
totala |
Conselhiers
de sector |
Conselhiers
municipaus |
Conselhiers
metropolitans |
|
|---|---|---|---|---|---|---|
| Sector I o Marselha 1 e 7 | 75 158 | 75 672 | 22 | 11 | 9 | |
| Sector II o Marselha 2 e 3 | 75 856 | 76 104 | 16 | 8 | 8 | |
| Sector III o Marselha 4 e 5 | 95 260 | 95 846 | 22 | 11 | 11 | |
| Sector IV o Marselha 6 e 8 | 123 517 | 125 181 | 30 | 15 | 15 | |
| Sector V o Marselha 9 e 10 | 133 435 | 134 410 | 30 | 15 | 16 | |
| Sector VI o Marselha 11 e 12 | 65 845 | 66 459 | 26 | 13 | 14 | |
| Sector VII o Marselha 13 e 14 | 153 639 | 154 599 | 32 | 16 | 18 | |
| Sector VIII o Marselha 15 e 16 | 92 715 | 93 109 | 24 | 12 | 11 |
