Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/genièr de 2015

Decembre de 2014

Febrièr de 2015

Aquesta pagina e sas sospaginas mesadièras son consacradas a l’organizacion e a la mantenença del quadre Lutz sus... de la pagina d’acuèlh.

Aquesta es emplena per l'apèl de {{Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/{{CURRENTDAY}} de {{CURRENTMONTHNAME}}}} (çò que significa que son contengut es lo del Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/jorn, ont jorn es lo jorn e lo mes del jorn corrent (ora UTC)). La frequéncia de renovelament dels quadres es quotidiana.

• Los articles presentats dins los diferents quadres son unicament los promouguts als labèls « Articles de qualitat » e « Bon article ».
• Evitatz de metre mai de 500 caractèrs/100 mots dins los quadres per fin de manténer l'equilibri de las colomnas sus la pagina d'acuèlh ont aquestes quadres son transcluses.

Calendièr per genièr de 2015

Articles « Lutz sus... » ja pareguts sus l’acuèlh del mes de genièr de 2015 :

1èr de genièr de 2015 veire/modificar Glacièr Aletsch, Soïssa Un glacièr (var. glacèir, glacèr, glacier) es una massa gròssa de glaç mai o mens espandida que se forma a la superfícia de la Tèrra per compactacion e cristallizacion de la nèu. Los glacièrs se forman dins d'airals ont s'acomola mai de nèu en ivèrn que la que se fond en estiu. Quand las temperaturas se mantenon jos lo punt de congelacion, la nèu tombada càmbia son estructura perque l'evaporacion e la condensacion|recondensacion de l'aiga provòcan la recristallizacion que va formar de grans de glaç pus pichons, espesses e de forma esferica. Aqueste tipe de nèu recristallizada es sonada neviza en espanhòl, firn en anglés.	2 de genièr de 2015 veire/modificar Acamp de fondacion dau Felibritge en 1854 Lo Felibritge es un movement dedicat a la lenga e la cultura occitanas, amb de connexions fins dins lei País Catalans. Son accion se situa especialament dins lo domeni literari. Sa vocacion es de favorizar e d'organizar la sauvagarda e la promocion de la lenga occitana e de tot çò que constituís la cultura especifica dei país de lenga d'òc. Lo Felibritge se fondèt lo 21 de mai de 1854, jorn de Santa Estela, au castèu de Fòntsegunha, proprietat de Giera a Castèunòu de Gadanha (Provença). Sei sèt fondadors (lei primadiers), segon la version oficiala, son Frederic Mistral, Teodòr Aubanèu, Josèp Romanilha, Joan Brunet, Ansèume Matieu, Pau Giera e Anfós Tavan.
3 de genièr de 2015 veire/modificar Loís Alibèrt Loís Alibèrt (1884-1959) (Louis Alibert en francés) foguèt un lingüista occitan, autor especialament d'una gramatica, e accessòriament d'un diccionari, que fondan la nòrma classica de l'occitan. Nasquèt a Bram, en Lauragués, lo 12 d'octobre de 1884, dins una familha de païsans ont se parlava occitan. Felibre manteneire (de l'Escòla mondina, puèi de l'Escòla occitana), foguèt cap redactor de La Tèrro d'Oc. Comencèt de s'interessar a la normalizacion linguistica de l'occitan après la Primièra Guèrra Mondiala. Dins Le lengodoucian literari, fa servir una grafia sucursalista e l'article local le. mai...	4 de genièr de 2015 veire/modificar Fotografia d'Itàlia presa d'un satellit La Republica Italiana o simplament Itàlia (Italia en italian) es un Estat de l'Euròpa mediterranèa, qu'es format principalament d'una peninsula alongada e de doas grandas illas dins la mar Mediterranèa: Sicília e Sardenha. Lo nòrd es bordat pels Alps, frontièra montanhòla amb França, Soïssa, Àustria e Eslovènia. Los Estats independents de Sant Marin e la Ciutat del Vatican son enclavats dintre lo territòri italian. La capitala es Roma. Lo gentilici es italian -a.
5 de genièr de 2015 veire/modificar Doceta salvatja La doceta o pomacha es una planta pichona de la familha de Valerianaceae. Es una planta annala de 15 a 30 cm de naut que creis a l'estat salvatge dins tota la zona temperada. S'utiliza dins l'alimentacion coma ensalada e es pus nutritiva que la lachuga. Conten mai de provitamina A e de vitaminas B e C.	6 de genièr de 2015 veire/modificar Arsèni Vermenosa Arsèni Vermenosa (Vielha d'Eitrac, Auvèrnhe, 1850-1910) z-es un daus poètas occitans mai famós dau país d'Auvèrnhe. Fuguèt un membre eminent e animaire dau Felibritge d'Auvèrnhe. Visquèt quauques annadas a ras de Toledo (Espanha) amb sa familha, d'ont, tre 1879, mandèt de collaboracions a l'Avenir du Cantal. S'installèt mai tard a Orlhac e s'avodèt intensament a chantar son país e sas gents, dins l'esperit dau Felibritge. mai...
7 de genièr de 2015 veire/modificar Neptun vist per Voyager 2 Neptun es l'ochena planeta del Sistèma Solar en proximitat al Solelh. Es la quatrena en diamètre mas la tresena en massa pr'amor qu'es pus densa qu'Uranus. Es una giganta gasosa e fa partida de las planetas exterioras. Son orbita foguèt predicha, de manièra independenta, per John Couch Adams (1845) e per Urbain Le Verrier (1846) a partir de las anomalias de l'orbita d'Uranus respècte a las leis de Kepler e de la lei de la gravitacion universala de Newton. Foguèt descubèrt per Johann Gottfried Galle, lo 23 de setembre de 1846 a 1° d'interval de la posicion predicha per Adams e Le Verrier. Mai tard, s'avertiguèt que Galilèu l'aviá ja observat en 1612, mas l'aviá pres per una estela.	8 de genièr de 2015 veire/modificar Ua trompeta barròca Ua trompeta barròca qu'ei un instrument de musica e mei precisament un aerofòn de la familha deus coires e enqüèra mei precisament ua trompeta naturau ; aquò que vòu díser qu'ei ua trompeta desprovesida de cap piston. [...] Tecnicament lo musician qui joga sus ua trompeta naturau qu'ei limitat peu hèit qu'aqueth instrument be pòt pas sonque interpretar nòtas d'ua sola seria armonica.
9 de genièr de 2015 veire/modificar Vista del Castèl de Montsegur sul seu puòg. Lo castèl de Montsegur se trapa en Lengadòc, dins la comuna de Montsegur (departament d'Arièja). Aqueste castèl se situa en cima de la sèrra que se quilha en naut del vilatge, a 1207 mètres d'altitud. Se qualifica sovent lo castèl de Montsegur de castèl catar. De fach, lo castèl se bastiguèt sul quite endrech ont foguèt desrocat l'ancian vilatge fortificat qu'èra, fins al sètge de 1244, lo luòc emblematic de la resisténcia occitana, mai que mai dels catars e dels faidits. mai...	10 de genièr de 2015 veire/modificar Illustracion de Jasmin: barber, poet, philanthropist (Jansemin perruquièr, poèta e filantròp) Jansemin (Agen, lo 6 de març de 1798- Agen, lo 4 d'octobre de 1864), vasut Jacme Boèr (en francés, respectivament ortografiats Jasmin e Jacques Boé), ei un deus escrivans màgers de la literatura occitana. En bèth precedir Mistral e la renavida felibrenca, obtiengot, per las letras d'òc, ua reconeishença enlugarnanta dens lo mitan de la societat francofòna deu sègle XIX e tanben dens lo mòn anglosaxon. De las soas escadudas cau destacar qu'estot celebrat e emparat per Charles Nodier, laudat per Sainte-Beuve, arrecebut per l'emperaire a las Teulerias, escotat dens los salons parisians per ua hauta societa qui, per un temps, adoptèt dens los sons còdes de respectabilitat intellectuau la comprension de l'occitan, èra amic e hrair maçon de Franz Liszt, estot traduit e laudat en anglés per l'escrivan american Wadsworth Longfellow, inspirèt George Sand dab la soa Françoneta e, fin finala, ei brembat per ua carrèra parisenca e ua estacion deu Metropolitan (l'estacion Jasmin). La soas òbras eston amassadas devath lo títou Las Papilhòtas.
11 de genièr de 2015 veire/modificar Lo Pòrt Vièlh de Marselha ; au fons: la glèisa de Nòstra Dòna de la Gàrdia Marselha (Marseille en francés) es una vila d'Occitània, en Provença, en riba de la mar Mediterranèa. Es la primiera vila e lo primier pòrt d'Occitània. Tanben es la segonda o tresena vila de França e n'es lo primier pòrt. Es la prefectura dau departament dei Bocas de Ròse e de la region de Provença-Aups-Còsta d'Azur. Son escaisnom, la Ciutat Focèa, ramenta que foguèt fondada en 600 avC. per de marins grècs de Focèa. A 868 277 estatjants e n'a 1 516 340 dins l'aglomeracion. Lo nom de la vila s'escriu Marselha e se pronóncia [maʀˈsejɔ] o [maʀˈsijɔ] segon la nòrma classica. Lo gentilici es marselhés -esa.	12 de genièr de 2015 veire/modificar De trufas La trufa o patana o tartifla o poma de tèrra es un tubercul produch per l'espècia Solanum tuberosum; aparten a la familha de las Solanacèas. S'agís d'un dels legums mai consomits en Euròpa, America del Nòrd e America del Sud. Introducha en Euròpa al sègle XVI, sas qualitats alimentàrias son, d'en primièr estadas malconegudas. En defòra de sas vertuts alimentàrias, la trufa es largament utilizada dins l'industria, sa fecula a de destinacions multiplas.
13 de genièr de 2015 veire/modificar La Catedrala de Sent Front, vista dau Pont daus Barris Periguers [peri'gœ: / peri'gʏ:] (nom corrent) o Peireguers [pejre'gœ: / pejre'gʏ:] (nom classicizant) (Périgueux en francés) es una vila occitana francesa de la region d'Aquitània, prefectura dau departament de Dordonha. Es la capitala istorica de Perigòrd. Lo gentilici es pergosin -a. La vila s'estend dins una bocla d'Eila environada de set costaus (Escornabuòu, la Boissiera o Curada, Beu Puei, l'Arsaut, las Cebradas...) L'etimologia de Periguers ven daus Petrocorii ("las quatre armadas"), pòble gallés que demorava aquí avant la conquista romana. A l'epòca galloromana, l'emplaçament de la vila actuala era ocupat per Vesona.	14 de genièr de 2015 veire/modificar La lavanda es un aubret dicotiledonèu de la familha dei Lamiacèas e dau genre Lavandula, de flors lo pus sovent mauvas o violetas dispausadas en espigas, coma la majoritat deis espècias, fòrça nolentas; s'utilizan largament dins totei lei brancas de la perfumariá. Vènon subretot sus lei sòus calcaris secs e solelhós, a l'excepcion de L. stoechas, que preferís lei sòus siliciós. Totei lei lavandas son de plantas mellifèras, fòrça recercadas per leis abelhas.
15 de genièr de 2015 veire/modificar Vuda de Clarmont-Ferrand Clarmont-Ferrand (nommat tanben Clarmont - forma corta - o Clarmont d'Auvèrnhe / -nha - forma literària-), z-es la capitala d'Auvèrnhe (Occitània) ; maitot z-es lo chapluòc dau departament dau Puèi Domat dinc la region administrativa d'Auvèrnhe. La vila actuala de Clarmont-Ferrand resulta de la fusion de las doas vilas de Clarmont e de Montferrand en 1633. Sos abitants son nommats los clarmodaires o clarmontés, e mai especificament los dau quartèir de Montferrand los montferrandés.	16 de genièr de 2015 veire/modificar Vielha, en Aran Aran o era Val d'Aran (mens locaument era/la Vath d’Aran, la Vau d’Aran) ei un parçan d’Occitània, situat ena region istorica de Gasconha, e formant ua comarca semiautonòma, administratiuament e istoricament assignada ath Principat de Catalonha e ar Estat espanhòu. Eth caplòc ei era vila de Vielha. Era Val d’Aran se trape ena part centrau dera sarrada pirenenca e ei era soleta val des Pirenèus de l’Espanha d’aiguavessant atlantic. Era sua estenuda ei de 620 km2...
17 de genièr de 2015 veire/modificar Construccion oficiala del simbòl de l’èuro L’èuro es la moneda comuna dels 28 estats de l’Union Europèa (UE) — e la moneda unica de 19 estats membres pel moment que succedís a l’ECU (European Currency Unit, o « unitat de compte europèa ») que n'èra la moneda comuna. Es la moneda comuna de facto de certans estats e territòris, coma Kosovo. L’èuro es administrat per la Banca Centrala Europèa que ne'n contraròtla l'emission.	18 de genièr de 2015 veire/modificar De volcans sus l'illa de Java, Indonesia Un volcan es un relèu terrèstre, sosmarin o extraterrèstre format a la seguida de l'ejeccion e de l'empilament de materials eissits del mantèl (jos forma de lavas, cendres, etc). L'acumulacion pòt aténher de milierats de mètres d'espessor formant atal de montanhas o d'illas. La natura dels materials, lo tipe d'erupcion, lor frequéncia e l'orogenèsi donan als volcans de formas variadas, mas prenon en general l'aspècte d'una montanha conica coronada per un cratèr o una caldeira.
19 de genièr de 2015 veire/modificar Drona au saut dau Chaslar Drona ['drunɒ] (en francés Dronne, ancianament Drône) es una ribiera occitana dau sud-oest de França (regions de Lemosin e d'Aquitània). Drona a per origina la rasiga preceltica e idronimica °Dur- (que donet tanben Dordonha, Durença,...), e lo sufixe °-ona (que donet tanben Dordonha, Lisona...).	20 de genièr de 2015 veire/modificar L'Ostau Arroset L’Ostau Arroset (en espanhòu la Casa Rosada) qu’ei lo sèti deu poder executiu argentin. Que’s troba a Buenos Aires suber la plaça de Mayo (costejada tanben per la catedrau e lo cabildo) suu lòc exacte qu’ocupava autes còp la hortalessa e on e s’estava lo vicerei deu temps de la vicereiautat de l’arriu de la Plata e on, après l’independéncia, los purmèrs caps d’Estat be gavidèn lo país.
21 de genièr de 2015 veire/modificar Andòrra, oficialament en catalan lo Principat d'Andorra, es un pichon Estat independent de l'Euròpa sud-occidentala, situat dins los Pirenèus entre Espanha e França, en limitant amb la comunitat autonòma de Catalonha al sud, e amb los departaments dels Pirenèus Orientals (Catalonha Nòrd) e d'Arièja (Occitània) al nòrd. Andòrra es un dels Estats mai pichons del mond, amb solament 468 km2 e una populacion estimada de 80 000 personas. Amb 81 222 abitants, representa 0,59% de la populacion totala dels Païses Catalans.	22 de genièr de 2015 veire/modificar Albi, Lengadòc. Albi es una vila d'Occitània en Lengadòc. Es la prefectura de Tarn dins la region de Miègjorn-Pirenèus e sèti de l'arquevescat. Los sieus abitants son nomenats los albigeses e albigesas. Albi es escaissada la « Vila Roja » pr'amor la color de las bricas de sa catedrala e de son centre istoric.
23 de genièr de 2015 veire/modificar Vuda de Clarmont-Ferrand Clarmont-Ferrand (nommat tanben Clarmont - forma corta - o Clarmont d'Auvèrnhe / -nha - forma literària-), z-es la capitala d'Auvèrnhe (Occitània) ; maitot z-es lo chapluòc dau departament dau Puèi Domat dinc la region administrativa d'Auvèrnhe. La vila actuala de Clarmont-Ferrand resulta de la fusion de las doas vilas de Clarmont e de Montferrand en 1633. Sos abitants son nommats los clarmodaires o clarmontés, e mai especificament los dau quartèir de Montferrand los montferrandés.	24 de genièr de 2015 veire/modificar Cort interior deu castèth Lo Castèth de Pau que domina la capitala de Bearn e qu'ei pregondament ligat au sovier de tres sobeirans qui'u senhoregèn : Gaston Fèbus, Enric de Labrit e lo Noste Enric. Que muisha ua mescladissa armoniosa d'estiles medievau e Reneishença (e tanben neomedievau e neoreneishença, frut de las restauracions realizadas au cors deu sègle XIX) . Qu'ei tanben un lòc de memòria de l'istòria argeriana per'mor d'aver acessat Abd El-Kader dens la soa captivitat. [...]
25 de genièr de 2015 veire/modificar Mandolina napolitana La mandolina qu’ei un instrument de còrdas puntejadas qui pòt muishar variacions de las granas segon los país, las epòcas e los genres musicaus. Lo musician que’n joga en picant las còrdas dab ua mena d’agulha aperada plèctre (o mediatòr).	26 de genièr de 2015 veire/modificar Hanashiro Chomo Lo karate es un art marcial d'ataca e de defensa, d'origina japonesa, que consistís a concentrar tota la fòrça del còs en un endrech determinat. Atal doncas, es un art d'autodefensa amb un aspècte espiritual predominant. (...) Lo karate se desvolopèt dins l'illa d'Okinawa, ont los ocupants japoneses avián enebit l'us de las armas.
27 de genièr de 2015 veire/modificar Albèrt e Ferrolh, los dos menaires de la revòlta, a la manifestacion de Carcassona La Revòlta dels Vinhairons (o Revòlta de 1907) foguèt lo movement social mai important que Lengadòc e la Catalonha Nòrd coneguèron. Nasquèt aquel movement pr'amor que lo vin se vendiá fòrça mal dempuèi 1904. Lo govèrn alavetz parlava de subreproduccion mas pels vinhairons la causa de la crisi èra consequéncia de la fraudariá e de las importacions de vin d'Argeria. Comencèt aquel movement es l'11 de març de 1907, a partir d'un vilatjòt del Menerbés, Argelièrs, ont capitanejats per Marcellin Albèrt, 83 vinhairons d'Argelièrs amb quatre mai de las comunas vesinas, partiguèron a Narbona per porgir lors doleanças a la comission viticòla. Puèi, se succediguèron las manifestacions e dapasset cresquèron e venguèron mai e mai importantas, per arribar a 800 000 personas a Montpelhièr lo 9 de junh. La revòlta s'acabèt lo 22 de setembre amb la creacion de la Confederacion Generala dels Vinhairons.	28 de genièr de 2015 veire/modificar De galinas. La galina (Gallus gallus, Gallus gallus domesticus) (var. jalina, garia) es un ausèl domestic elevat per sa carn e per sos uòus, e de còps per sas plumas. Los uòus de galina son de luènh los mai consomats demest los divèrses tipes d'uòus meses sul mercat. Lo mascle de la galina es lo gal. Un polet es un jove de la familha de la galina. Lo capon e la polarda son de polets castrats e elevats per lor carn.
29 de genièr de 2015 veire/modificar Vista sus lo vilatge, ambé Ventor au fons Puejaut (Pujaut en francés) es una vila occitana, situada entre lei país de Lengadòc e Provença, dins lo parçan dei Garrigas. Administrativament, se tròba dins lo departament francés de Gard e la region de Lengadòc-Rosselhon. Es un vilatge pintoresc situat dins la valada de Ròse e construch sus lo flanc d'un colet. Seis abitants son lei puejaulencs, pijaulencs o pijalencs.	30 de genièr de 2015 veire/modificar Divèrsas espècias d'estelas de mar. L’estela de mar es un animal equinodèrme qu’a abitualament cinc braces a partir d’un centre (simetria pentaradiala) que pòt aténher 45 cm de largor. Existisson almens 1600 espècias repartidas en mai de 30 familhas dins totes los oceans. A pas d’esqueleta movedís mas de pseudopòdis, pichons tubes presents tanben dins los orsins, que pòdon projectar d’aiga dempuèi la fàcia ventrala e que servisson per la locomocion e l’alimentacion.
31 de genièr de 2015 veire/modificar Estatua imaginària de Gaston Febus davant lo son castèth de Pau Gaston Fèbus (Ortès, lo 30 d'abriu de 1331 - lo 1 d'agost de 1391), que vadó Gaston III de Fois-Bearn, hilh de Gaston II de Fois-Bearn e d'Alienòr de Comenge ; qu'èra comte de Fois, vescomte (puish senhor sobeiran) de Bearn, de Marsan, de Gavardan, de Nebosan, de Lautrèc e d'Albigés, cosenhor d'Andòrra. Senhor bearnés, que s'i escadó entà obtiéner la reconeishença e lo respècte de l'independéncia de Bearn peus reis de França e d'Anglatèrra e que bastí un sistèma d'aliganças entà controlar los escambis economics enter los dus costats deus Pirenèus. Que vadó comte de Fois e vescomte de Bearn en 1343 a l'escadença de la mort deu son pair en crotzada a Sevilha. N'avèva pas sonque 12 ans e la soa mair qu'assegurè la regença en lo bèth presentar dens las vilas de Bearn entà i arrecéber l'aumenatge deus sons subjèctes. Qu'eretava alavetz d'un territòri hèit de tròç de possessions esbarriscladas e, en mei d'aquò, divididas enter ua vassalitat virada sia de cap au rei de França (çò qui èra lo cas de Fois) sia de cap au rei d'Anglatèrra (aquò qu'èra lo cas de las soas tèrras gascoas) ; tot aquò au medish moment qui començava la Guèrra de Cent Ans (en 1347).