Ans 1970
Istòria Modificar
1970 : en Polonha, decision de Gomulka d'aumentar lei pretz en causa dei dificultats financieras dau país. Pasmens, aquò entraïnèt de manifestacions a Gdansk (èx-Dantzig) e dins d'autrei vilas importantas. L'armada e la polícia tirèron sus de manifestants causant la mòrt d'un centenau de personas entraïnant la partença de Gomulka remplaçat per Edward Gierek. Gierek abandonèt la politica de son predecessor e assaièt de dinamizar l'economia polonesa gràcias a d'emprunts auprès dei país occidentaus. Dins aquò, coma per lei temptativas de reformas precedentas, aquò mau capitèt e la crisi polonesa s'agravèt a cha pauc dins lo corrent deis ans 1970 e 1980.
1970 : en Sodan, gràcias au sostèn d'Egipte que mandèt un grop d'avions dins lo país, l'armada sodanesa ataquèt l'illa d'Aba onte s'èran gropats un nombre important de madistas que contestavan l'autoritat dau coronèu Gaafar Nimeiry. L'assaut s'acabèt per una victòria totala dei militars que massacrèron seis adversaris (12 000 mòrts). Aquò neutralizèt una partida de l'oposicion islamista mai suscitèt una ostilitat persistenta dins l'opinion.
1970 : en Chile, victòria dau candidat socialista, Salvador Allende, a l'eleccion presidenciala.
1970 : importantei manifestacions còntra la Guèrra de Vietnam ais Estats Units.
1970 : independéncia dei Fiji (10 d'octòbre).
1970 : en novembre, arribada dau ciclòn de Bhola en Paquistan Orientau. Mau detectat en causa de l'abséncia de sistèma de deteccion ciclonica dins l'Ocean Indian, entraïnèt una catastròfa, agravada per la manca de reaccion rapida deis autoritats paquistanesas, que s'acabèt per la mòrt d'au mens 500 000 abitants. En mai dei victimas, aquela ineficacitat renforcèt lei movements independentistas en Paquistan Orientau.
1970 : en Siria, còp d'Estat d'Hafez al-Assad.
1971 : adopcion dau drech de vòte femenin en Soïssa (7 de febrier).
1971 : legalizacion de l'avortament en Índia.
1971 : intrada en servici dau Redoutable (bastit en 1967), premier sosmarin nuclear lançaire d'engenhs francés.
1971 : en Sodan, temptativa de còp d'Estat comunista còntra lo regim militar de Gaafar Nimeiry.
1972 : dins lo nòrd-oèst d'Iran, 4 000 mòrts e destruccion de 200 vilatges dins una tempèsta de ventnèu.
1972 : en França, procès de Bobigny. Una victima de viòl, menora a l'epòca dei fachs, e plusors fremas que l'avián ajudada i èran jutjadas per avortament. Lo procès se centrèt rapidament sus la question de l'avortament e leis acusats foguèron innocentadas. Après aquela decision, lo Ministèri de la Justícia ordonèt d'arrestar lei perseguidas còntra lei personas sospichadas d'avortament (→ 1975).
1972 : signatura de l'acòrdi SALT I entre leis Estats Units e l'Union Sovietica per una limitation deis armaments estrategics e dei sistèmas anti-missils.
1972 : en Botswana, dubertura de la premiera mina de diamants. Aquò favorizèt pauc a pauc lo desvolopament economic dau país e li permetèt de quitar lo grop dei país paures – segon lei critèris de l'ONU – en 1994.
1972 : en Sodan, signatura d'un acòrdi de pate amb la guerilha Anya Nya. Aquò marquèt la fin de la Premiera Guèrra Civila Sodanesa e un foguèt succès important per Gaafar Nimeiry. Divèrsei mesuras foguèron adoptadas per protegir lo sud còntra lei mesuras d'islamizacion e d'arabizacion a l'origina de la guèrra, especialament la creacion d'una region autonòma. Pasmens, lei destruccions causadas per lei combats (100 000 combatents e 400 000 civius mòrts) conjugadas ai dificultats economicas dau rèsta de Sodan anavan rapidament entraïnar de tensions novèlas dins lo sud e dins lei vilas principalas.
1973 : minat per d'annadas de contestacion intèrna e de blocatges militars sus lo terren, Washington acceptèt de signar un accòrdi de retirament de sei tropas estacionadas en Vietnam (27 de genier). Aqueu tractat, signat a París, èra l'acabament de la politica de « vietnamizacion » de la guèrra que contunièt entre lo Vietnam dau Sud e la guerilha comunista sostenguda per son vesin dau Nòrd. Lo regim de Saigon gardava lo sostèn economic e logistic estatsunidenc mai la qualitat febla de sei tropas permetèt pauc a pauc ais tropas comunistas de prendre l'avantatge (→ 1975).
1973 : a l'eissida d'una decision de la Cort Suprèma, totei lei lèis estatsunidencas enebissent l'avortament dins lei tres premiers mes de la grossessa son declaradas inconstitucionalas.
1973 : en Libia, nacionalizacion de 51 % de l'industria petroliera dau país per lo govèrn de Moammar al-Gaddafi. Aquò creèt de tensions amb sei partenaris de l'Union dei Republicas Aràbias e, en decembre, l'union èra subretot venguda simbolica. Pasmens, permetèt au govèrn revolucionari d'obtenir mai de mejans per perseguir sa politica.
1973 : en Chile, perseguida de la crisi economica fomentada per leis organizacions politicas ostilas au president Salvador Allende amb lo sostèn deis Estats Units d'America. Lo 29 de junh, una temptativa de còp d'Estat mau capitèt en causa de la resisténcia d'unitats de soudats fidèus a la constitucion menats per lo generau Carlos Prats. Pasmens, aqueu generau intrèt au govèrn dins lo corrent dau mes d'aost e foguèt remplaçat per son luòctenent Augusto Pinochet. Òr, Pinochet se raprochèt rapidament de l'oposicion e deis Estatsunidencs. Organizèt un segond còp d'Estat e alunchèt lei soudats fidèus au govèrn de la capitala. Ansin, lo 11 de setembre, lei partisans dau president foguèron rapidament vencuts e Salvador Allende se suicidiguèt pendent l'assaut dau palais presidenciau. Una junta militara presidida per Pinochet foguèt creada per dirigir lo país.
1973 : independéncia de Guinèa Bissau lo 24 de setembre.
1973 : en Orient Mejan, lo 6 d'octòbre, ataca d'Israèl per una coalicion de país arabis (principalament Egipte, Siria, Iraq, Jordania). Au contrari de la guèrra de 1967, l'armada israeliana foguèt suspresa e enregistrèt plusors desfachas. Pasmens, poguèt organizar un ensemble de còntra-atacas sus lei frònts egipcian e sirian. Lo 24 d'octòbre, lei dos camps acceptèron una alta-au-fuòc negociada per leis Estats Units e l'URSS. Lo bilanç dei combats es generalament considerat coma una victòria israeliana mai, dins lei fachs, la situacion èra relativament indecisa, çò que menèt a la dubertura de negociacions dirèctas entre Egipte e Israèl a la fin dau decenni (→ 1977 e 1978).
1975 : legalizacion de l'avortament en França.
1976 : legalizacion de l'avortament en RFA.
1977 : darrier cas conegut de variòla naturala en Somalia (26 d'octòbre). L'eradicion mondiala foguèt certificada dins leis ans 1980 per l'OMS. Dempuei aquela data, lo virüs de la malautiá es oficialament conservat dins un nombre reduch de laboratòris. Totei leis autrei mòstras son estadas destruchas per empedir una resurgéncia.
1978 : legalizacion de l'avortament en Itàlia.
Cultura Modificar
Sciéncias e tecnicas Modificar
1970 : capitada de la mesa en orbita dau satellit Uhuru (SAS A) per la NASA. Èra destinat a l'estudi dei raionaments X e èra lo premier exemplar d'una tièra de pichons satellits scientifics estatsunidencs (SAS B en 1972 e C en 1975) destinats a l'observacion dei fònts X.
1970 : aterratge sus la Luna d'un veïcul teleguidat d'exploracion sovietica dich Lunokhod 1. Durant quasi 9 mes, viatjèt de 10,54 km a la superficia.
1970 : depaus dau premier brevet depintant lo foncionament e l'estructura d'un microprocessor per l'engenhaire estatsunidenc Gilbert Hyatt.
1970 : premier aterratge capitat a la superficia d'una autra planeta amb lo succès de la mission sovietica Venera 7. La sonda capitèt de transmettre d'informacions pendent 55 mn avans d'èstre destrucha per lei condicions climaticas fòrça duras de Vènus.
1970 : desvolopament de la premiera memòria viva per leis engenhaires estatsunidencs Bob Abbott e Les Vadasz.
1971 : capitada de la mesa en orbita de la premiera estacion espaciala (Saliut 1) per lei Sovietics. Après la revirada de Soiuz 10 lei 23 e 25 abriu, Soiuz 11 capitèt de s'arrimar a l'estacion que foguèt abitada per tres cosmonautas durant 23 jorns. Pasmens, lo 30 de junh, dins lo corrent dau viatge de retorn, un defalhiment dau module Soiuz causèt l'asfixia e la mòrt de l'equipatge.
1971 : capitada dei missions lunaras Apollo 14 (31 de genier - 9 de febrier) dins la region de Fra Mauro e Apollo 15 (26 de julhet - 7 d'aost) dins la region dau cratèr Béla. La segonda mission utilizèt per lo premier còp lo rover lunar de la NASA que permetèt ais astronautas de la NASA per se desplaçar sus de distàncias grandas a la superficia lunara.
1971 : en decembre, la mission sovietica Mars 3 capitèt lo premier atteratge d'una sonda a la superficia de Mart mai lo contact foguèt rapidament perdut belèu en causa d'una tempèsta d'arena. Dins aquò, permetèt divèrsei descubèrtas coma l'existéncia de montanhas de mai de 22 km d'altitud.
1972 : descubèrta dei proprietats de l'artemisina, basa dei medicaments antipaludics modèrnes, per un grop scientific chinés dirigit per Tu Youyou. Recebèt lo Prèmi Nobel de Fisiologia ò Medecina 2015 per aquela descubèrta.
1972 : capitada dei missions estatsunidencas Apollo 16 (16-27 d'abriu) e Apollo 17 (7-19 de decembre) que se pausèron sus la Luna dins lei regions dei Monts Descartes e de la Vau Taurus-Littrow. Permetèron d'estudiar la geologia e l'atmosfèra lunaras.
1972 : concepcion dau lengatge de programacion C per lei Laboratòris Bell (principalament l'informatician Dennis Ritchie (1941-2011)). Foguèt lo premier lengatge que conoguèt una difusion importanta.
1972 : desvolopament dau premier escanèr medicau per lo Britanic Godfrey Newbold Hounsfield (1919-2004), engenhaire de la companhiá Electronical Musical Instrument (EMI), a partir dei trabalhs precursors dau fisician sud-african Allan McLeod Cormack (1924-1998).
1972 : desvolopament de la premiera IRM (Imajariá per resonància magnetica) per lo quimista estatsunidenc Paul Lauterbur (1929-2007). Aquel instrument es basat sus lo principi de la resonància magnetica nucleara descubèrt en 1946 e es vengut un aparelh important dins leis espitaus actuaus.
1973 : arribada de la sonda espaciala Pioneer 10 dins lo sistèma de Jupitèr. Poguèt realizar de fotografias de la planeta e de sei quatre satellits principaus.
1977 : descubèrta per azard d'un sistèma d'anèus a l'entorn d'Uranus per d'astronòms estatsunidencs.
1977 : descubèrta de Quiron, premier asteroïde descubèrt en delà de l'orbita d'Uranus (→ 1988).
1977 : intrada en servici dau telescòpi infraroge britanic UKIRT (dubertura 3,8 mètres) ais Observatòris dau Mauna Kea. Èra alora lo telescòpi infraroge pus grand en servici.
Decès Modificar
- Shmuel Yosef Agnon, escrivan israelian.
- Louis Armstrong, cantaire estatsunidenc.
- Max Born, fisician alemand.
- William Lawrence Bragg, fisician britanic.
- Heinrich Brüning, cancelier d'Alemanha.
- Ralph Bunche, diplomata estatsunidenc.
- Hans Busch, fisician alemand.
- Lázaro Cárdenas del Río, president de Mexic.
- James Chadwick, fisician anglés.
- Ernst Boris Chain, biologista germanobritanic.
- Sydney Chapman, astronòm anglés.
- William Coolidge, fisician estatsunidenc.
- Édouard Daladier, president dau Conseu francés.
- John Dos Passos, escrivan estatsunidenc.
- François Duvalier, dictator d'Haití
- René Maurice Fréchet, matematician francés.
- Charles de Gaulle, generau e president de França.
- Jimi Hendrix, musician estatsunidenc.
- Bernardo Houssay, mètge e biologista argentin.
- Janis Joplin, cantaira estatsunidenca.
- Paul Karrer, quimista soís.
- Aleksandr Kerenski, premier ministre de Russia.
- Nikita Khrushchov, dirigent sovietic.
- Harold Clayton Lloyd, actor american.
- Georg Lukács, filosòf ongrés.
- Francés Mauriac, escrivan francés.
- Jim Morrison, cantaire estatsunidenc.
- Gamal Abdèl Nassèr, president d'Egipte.
- Richard Joseph Neutra, arquitècte estatsunidenc.
- John Boyd Orr, fisician e biologista escocés.
- Chandrasekhara Venkata Raman, fisician indian.
- Erich Maria Remarque, escrivan alemand.
- Bertrand Russell, filosòf e logician anglés.
- Nelly Sachs, escrivana estatsunidenca.
- António de Oliveira Salazar, president dau Conseu de Portugau.
- Giorgos Seferis, poèta grèc.
- Igor Sikorsky, engenhaire estatsunidenc.
- Wendell Meredith Stanley, bioquimista estatsunidenc.
- Igor Stravinskii, compositor rus.
- Sukarno, president d'Indonesia.
- Theodor Svedberg, quimista suedés.
- Arne Tiselius, bioquimista suedés.
- Sin-Itiro Tomonaga, fisician japonés.
- Gene Vincent, cantaire estatsunidenc.
- Otto Heinrich Warburg, biologista alemand.
- Alexander Solomon Wiener, biologista estatsunidenc.
- Rupert Wildt, astronòm germanoestatsunidenc.
- Fritz Zwicky, fisician estatsunidenc.