Alexandre lo Grand
Alexandre III lo Grand (Μέγας Αλέξανδρος ή Αλέξανδρος Γ' ο Μακεδών, en grèc modèrne), nascut a la fin de julhet de -356 e mòrt lo 10 de junh de -323, foguèt rei de Macedònia (-336/-323), conquistador de l'Empèri Pèrsa e un dels caps militars mai importants del mond antic. Es benlèu una de las figuras pus atractivas de l'Istòria.
|
Alexandre lo Grand
| |
|---|---|
 | |
| Alexandre a la batalha d'Issos | |
| Biografia | |
| Naissença | 356 abC |
| Decès | 10 junh de 323 abC |
| País: | Reialme de Macedònia |
| Epòca: | Antiquitat |
| Règne: | 336 abC al 323 abC |
| Davancièr: | Felip II de Macedònia |
Biografia
modificarJovença e formacion
modificarFilh del rei Felip II de Macedònia (359-336 avC) e de sa quatrena esposa, Olímpia d'Epir[1], Alexandre nasquèt lo 20 o lo 21 de julhet de 356 avC a Pella, la capitala del Reialme de Macedònia. Èra lo segond filh de son paire car, segon la costuma, Felip èra poligam. Pasmens, coma son autre filh, lo futur Felip III, èra andicapat, Alexandre venguèt rapidament un candidat seriós a la succession. Recebèt donc una solida formacion intellectuala, atletica e militara[2]. L'exemple generalament citat es l'ensenhament recebut d'Aristòtel entre 342 e 340 avC[3][4]. Totun, cal mai que mai nòtar la qualitat generala de tots los professors d'Alexandre. De mai, lo prince foguèt educat amb los filhs de la noblesa[5]. Aquela tradicion permetiá de renfortir los ligams al sen de l'elèit del reialme.
En 340 avC, Alexandre foguèt associat al poder per son paire per aprene lo foncionament dels afars de l'Estat[6]. Foguèt tanben nomenat regent del reialme pendent los periòdes d'abséncia de Felip II e recebèt son primièr comandament militar en 339 avC a l'ocasion d'una incursion menada contra de tribús de Tràcia[7]. Puèi, en 338 avC, comandèt la cavalariá (o una partida de l'infantariá) a la batalha de Queronèa, victòria majora de son paire contra una coalicion gropant Atenas e Tèbas. Aquò permetèt a Macedònia de plaçar gaireben la totalitat de Grècia sota son influéncia. Après aquel succès, Felip creèt la Liga de Corint per donar un quadre legal a son egemonia e per començar de preparar una expedicion grecomacedoniana contra Pèrsia[8]. En despièch de la desproporcion teorica de las fòrças, lo contèxt èra favorable car l'Empèri èra afeblit per los trebolitges intèrns consecutius a l'assassinat de l'emperaire Artaxerxès IV (338-336 avC)[8].
L'assassinat de Felip II e la consolidacion del poder d'Alexandre
modificarEn 336 avC, Felip II foguèt assassinat per un de sos gardacòrs. D'autors antics atribuïguèron la responsabilitat d'aquel murtre a Olímpia, mas un rancòr après un viòl es generalament considerat coma la causa vertadièra de l'assassinat pels istorians modèrnes[9]. Una assemblada dels Macedonians designèt rapidament Alexandre coma rei e de purgas permetèron d'eliminar los rivals potencials coma Amintas IV[10]. Puèi, Alexandre organizèt de campanhas militaras contra los pòbles tributaris que volián tornar venir independents. Ganhèt una importanta batalha prèp de las bocas de Danubi que li permetèt de sometre los insurgents e d'espandir lo territòri macedonian fins al fluvi[11].
Aquelas revòltas entraïnèron una revòlta de Tèbas qu'èra ocupada per una garnison macedoniana dempuèi la batalha de Queronèa. Los Tebans assetjèron los Macedonians fortificats dins l'acropòli de la vila, mas las autras ciutats-Estats importantas (Atenas, Esparta...) mandèron pas d'ajuda e se contentèron d'observar la situacion. Alexandre capitèt de desplaçar rapidament son armada a l'entorn de Tèbas. Prepausèt a la ciutat de se sometre liurament, mas après lo refús dels abitants, ordonèt un assaut. Fòrça violents, los combats s'acabèron per la destruccion de la vila e los subrevivents foguèron reduits en esclavatge[12]. Lo territòri teban foguèt partejat entre de vilas grègas, comprés Atenas que foguèt estalviada per Alexandre. Aquò calmèt tots los projèctes de revòlta fins a sa mòrt, mas la destruccion d'una ciutat tant importanta suscitèt de criticas acèrbas[13].
La conquista de Pèrsia
modificarLa conquista de l'Asia Menora
modificar
Alexandre reprenguèt lo projècte d'invasion de Pèrsia imaginat per son paire[14]. La natura precisa del projècte inicial es desconeguda. En 340 avC, los Pèrsas avián sostengut Bizanci per s'opausar a l'expansion de Macedònia vèrs l'èst e un conflicte èra pauc a pauc vengut inevitable[15]. Pasmens, la conquista sistematica de l'Empèri Aquemenida èra probablament pas l'objectiu inicial de la guèrra. Tre 336 avC, un còrs expedicionari macedonian desbarquèt en Troada per i preparar l'arribada de la rèsta de las fòrças d'Alexandre, mas las modalitats de l'expedicion foguèron fixadas per un congrès de la Liga de Corint organizat en 335 avC[16]. Los efectius totals de sas tropas son estimadas a 40 000 fantassins e 4 200 cavalièrs[15]. Foguèron renforçats per las tropas mandadas dins la region per Felip II (10 000 òmes a l'origina).
La traversada d'Ellespont se debanèt en 334 avC e, durant quauques setmanas, Alexandre organizèt un ensems de ceremonias per onorar los dieus e eròis grècs importants de la region (Protesilas, Aquilles...). Puèi, los Macedonians ensajèron de conquistar las ciutats grègas del litoral. Pasmens, recebèron pas un acuèlh favorable en causa de la propaganda mesa en plaça per Memmon de Ròdes, lo cap dels mercenaris grècs al servici de l'armada pèrsa. Memmon conselhèt tanben als satrapas locals de destruire las ressorsas utilizablas pels envasidors. Aquela estrategia foguèt refusada per Arsitès, un dels satrapas principals de la region que voliá pas devastar son territòri, e l'armada pèrsa se fortifiquèt darrièr lo fluvi dau Granic.
Alexandre se dirigiguèt contra las fòrças pèrsas. Sa cavalariá capitèt de passar lo riu, çò que permetèt a sa falanja de passar lo riu a son torn sens trobar de resisténcia significativa. Puèi, los Grecomacedonians ataquèron las còlas fortificadas. Los mercenaris grècs de l'armada pèrsa foguèron chaplats e mai d'un cap pèrsa foguèt tuat (comprés Arsitès). Los subrevivents, menats per Memmon, se retirèron dins las vilas costièras per beneficiar de l'ajuda de la flòta. Alexandre foguèt alara obligat d'organizar dos sètges dificils per prene Milet e Alicarnas[17].
La conquista de Fenicia e d'Egipte
modificarAprès la presa de Milet, Alexandre licencièt sa flòta a causa de problèmas financièrs. Dins lo camp pèrsa, Darius III decidèt de s'ocupar personalament de la menaça e avancèt vèrs Anatolia amb una armada. Son plan èra simple. La flòta pèrsa, totjorn comandada per Memmon de Ròdes, deviá atacar en Grècia ont lo sentiment antimacedonian èra encara vivaç dins mai d'una ciutat[18]. A l'encòp, Darius deviá menar una ataca terrèstra contra los Macedonians.
La premiera partida del plan se debanèt ben e la flòta pèrsa reconquistèt Milet e mantuna ciutat importanta en Asia Menora. Pasmens, Alexandre mobilizèt una flòta novèla que capitèt de tornar prene las vilas perdudas. De mai, contunhèt d'avançar vèrs l'èst per se mesurar a l'armada pèrsa[19]. Lo combat decisiu aguèt luòc a Issos lo 1èr de novembre de 333 avC. L'armada de Darius III foguèt batuda e lo rei pèrsa obligat de s'enfugir. Sa familha foguèt capturada vèrs Eufrates. Totun, aquela victòria reglèt pas tots los problèmas d'Alexandre : Darius aviá encara los mejans per mobilizar una armada, la flòta pèrsa èra totjorn activa en mar Egèa e de tropas pèrsas atacavan las linhas d'avitalhament en Anatolia.
Abandonat la perseguida de Darius, Alexandre decidèt d'intrar en Fenicia per prene lo contraròtle dei pòrts de la flòta pèrsa. La majoritat de las ciutats capitulèron rapidament, mas Tir causiguèt de resistir. Situada sus una illa, la vila èra una bòna posicion defensiva e sas fòrças menèron d'atacas murtrieras contra las tropas cargadas de construire una levada per l'aténher. Lo sètge durèt donc de genièr a agost de 332 avC e Alexandre deguèt mobilizar una flòta de 200 naviris (en partida fornits per las autras ciutats fenicianas). Los abitants foguèron reduchs en esclavatge o chaplats segon las diferentas versions dels cronicaires antics[20]. Puèi, Alexandre contunhèt sa rota fins a Egipte ont foguèt proclamat faraon en 331 avC. Aquò li permetèt de prene lo contraròtle d'un important centre economic e de la darriera region maritima pèrsa. En genièr, i comencèt la construccion d'Alexàndria.
La desfacha e l'assassinat de Dàrius III
modificarEn 331 abC, l'armada pèrsa mandada en mar Egèa foguèt batuda per la flòta grèga e una invasion espartenca del sud de Grècia foguèt vencuda pel general macedonian Antipater. Aquelas victòrias permetèron a Alexandre de dirigir sas fòrças en direccion d'Eufrates. Acceptèt de donar batalha sus un terren causit e preparat per Dàrius III. I ganhèt un combat decisiu contra una armada mai nombrosa, mas paralizada per de tacticas ineficaç. Se las pèrdas foguèron importantas al sen de l'infantariá macedoniana, Darius III deguèt s'enfugir un còp de mai un an mai tard per un de sos generals[21]. Durant aquela perseguida, Alexandre intrèt dins las regions centralas de l'Empèri Aquemenida malgrat la resisténcia de l'armada del satrapa Ariobarzanes a las Pòrtas Persicas[22]. Pilhèt e cremèt Persèpolis, la capitala mai importanta dels Aquemenidas.
La recuperacion de las rèstas mortalas de Dàrius III permetèt a Alexandre de se presentar coma lo successor legitim del sobeiran aquemenida. Li organizèt donc de funeralhas reialas, liberèt sa familha e recompensèt los satrapas demorats fidèls a son adversari. La noblesa pèrsa se ralièt alara rapidament e, en 330 abC, Alexandre prenguèt definitivament la plaça de Dàrius III en Orient Mejan. Venguèt aital lo « rei Alexandre » al lòc del « rei dels Macedonians », adoptèt l'etiqueta pèrsa e donèt de responsabilitats importantas a de nobles pèrsas. Aquò entraïnèt de resisténcias al sen dels oficièrs macedonians mai conservadors que foguèron escartats al profièch dels amics d'Alexandre[23].
Aquelas tensions foguèron regladas per una purga del comandament superior de l'armada macedoniana. Quauques mes après l'entèrrament de Dàrius III, Alexandre ordonèt l'execucion de Parmenion e de son filh ainat, Filotas. Lo primièr èra un adversari ancian e aviá aprés l'existéncia d'un complòt contra Alexandre sens reagir. Lo segond èra un oficièr poderós e opausat a las ambicions d'Alexandre d'impausar l'etiqueta pèrsa als Macedonians. Los dos òmes èran tanben favorables a un retorn de las tropas en Macedònia. Pasmens, l'execucion de Filotas suscitèt la colèra d'una partida de l'armada[24].
La somission de las províncias orientalas de l'Empèri Pèrsa
modificarDe 330 a 327 abC, Alexandre menèt un ensemble de campanhas per sometre las províncias orientalas de l'Empèri Pèrsa. En 330-329, dirigiguèt sas fòrças en Bactriana ont lo satrapa Bessos, l'assassin de Dàrius III, s'èra proclamat rei. Abandonat per sas tropas, foguèt finalament liurat a Alexandre qu'ordonèt son execucion. Pasmens, los satrapas locals, sovent liats als pòbles nomadas de l'estèpa, èran pauc desirós d'obeïr als Macedonians. En particular, lo satrapa Espitamenes chaplèt las garnisons installadas en Sogdiana[25]. La repression foguèt fòrça violenta, mas Alexandre poguèt unicament instaurar son autoritat dins las ciutats. Fondèt tanben de colonias per installar de colons dins d'endrechs estrategics[26]. Pasmens, per trobar d'aliats dins la region, deguèt finalament esporar Roxana, la filha d'Oxiartes, un important noble de Bactriana (benlèu lo satrapa de la region).
Lo succès final de las expedicions a l'èst empachèron pas la montada de las contestacions dins l'armada. Los motius de colèra èran nombroses : durada de la campanha, alunhament de las tropas, oposicion a la promoccion de subjèctes asiatics, oposicion a l'etiqueta pèrsa, oposicion al recrutament de soldats asiatics dins la falanja... En 328 avC, un Alexadre embriac aviá tuat Cleitos, un de sos companhons mai importants. Aquò suscitèt un malaise grèu al sen de las tropas[27]. La meteissa annada, après la descubèrta d'un complòt macedonian per l'assassinar, Alexandre acceptèt de limitar lo respècte de l'etiqueta a sos subjèctes asiatics. Pasmens, las derivas del rei contunhèron d'alimentar de recriminacions.
L'expedicion en Índia
modificarDe 327 a 325 abC, Alexandre menèt de campanhas dins lo nòrd-oèst d'Índia. Sos objectius son pas comprés pels istorians modèrnes. Voliá benlèu ocupar de territòris que fasián partida de l'Empèri de Darius, de pòrts marchands o preparar de conquistas ulterioras. Lo rensenhament èra marrit e l'ataca foguèt dirigida vèrs Poros, un rei de Panjab en guèrra contra un aliat local d'Alexandre. L'armada de Poros, protegida per un riu, foguèt batuda a la batalha d'Idaspes, mas las pèrdas foguèron importantas al sen de l'infantariá macedoniana[28]. Puèi, securizèt la val d'Indus. Totun, la violéncia dels combats contra Poros impressionèt Alexandre que preferiguèt conclure una aliança amb el. Aqueu cambiament d'estrategia dins la region entraïnèt la pèrda de mai d'un aliat local e l'armada macedoniana deguèt tornar luchar contra de rebellions. De mai, la retirada vèrs Babilònia foguèt malaisida a causa de la manca de vitalha.
L'organizacion malaisida de las conquistas
modificarAprès l'expedicion indiana, los soldats macedonians refusèron de contunhar las conquistas e Alexandre deguèt laissar una partida de son armada s'entornar en Grècia. Deguèt tanben combatre de traïsons e de revòltas. La defeccion mai grèva foguèt aquela d'Harpales, lo tresaurièr reial e un amic d'enfança d'Alexandre, que s'enfugiguèt a Atenas. I aguèt egalament de trebolitges en Carmania, en Media e en Cilícia. Quauques satrapas foguèron executats e lo comandament superior de l'Empèri e de l'armada foguèt en partida modificat per plaçar de personalitats mens conegudas a de pòsts importants[29]. Puèi, en febrièr-març de 324 avC, Alexandre organizèt son maridatge amb Roxana per renforçar sas alianças dins las províncias orientalas. La ceremònia aguèt lòc segon las règlas asiaticas, çò qu'escandalizèt mai los soldats macedonians. D'autras decisions agravèron lo ressentiment dels oplitas coma la decision d'installar la capitala en Asia e l'integracion mai importanta de Pèrsas dins l'armada. Quauques jorns après lo maridatge, una mutinariá comencèt a Opis demest los veterans. Alexandre acceptèt alara de liberar 10 000 òmes de son armada.
Per remplaçar aqueles soldats, aumentèt lo recrutament de combatents asiatics. Ensajèt tornamai de se raprochar de las ciutats-Estats grègas per i trobar de mercenaris e de colons. En efièch, creèt de desenats de colonias per renfortir lo contraròtle de sas conquistas. Totun, las demandas, emesas pel « rei Alexandre » (e non lo « rei dels Macedonians ») foguèron vistas coma una temptativa d'ingeréncia dins la vida dei ciutats. Los Atenencs considerèron la possibilitat de se revòltar, mas la prudéncia s'impausèt. Totun, la situacion èra tanben inquietanta en Macedònia ont lo regent Antipater defendiá las tradicions de la monarquia dels Argeadas.
En 324 avC, la mòrt d'Hefestion marquèt prigondament Alexandre[30]. S'installèt a Babilònia e preparèt d'expedicions militaras siá en Libia siá en Arabia. Durant aqueu periòde, ordonèt de restaurar los canals de Mesopotamia per regular las inondacions[31]. Victimas de fèbres violentas, moriguèt entre lo 10 e lo 11 de junh de 323 avC. Lo paludisme es la causa pus acceptada demest los istorians, mas fòrça teorias alternativas existisson[32]. Son còs venguèt rapidament un enjòc entre los diadocs. Perdiccas ensajèt de l'enterrar a Aigai, la necropòli tradicionala dels reis de Macedònia. Totun, Ptolemèu ataquèt lo carreg per prendre las rèstas mortalas e los portar en Egipte onte foguèron enterrats a Alexàndria segon los rites egipcians.
Influéncia e eiretatge
modificarLa fragmentacion de l'empèri d'Alexandre e sas consequéncias politicas
modificar.png)
A la mòrt d'Alexandre, sos successors oficials èran son frairastre Felip III, descrit coma deficient mental dins las fonts istoricas[33], e Alexandre IV, un filh nascut tres mes après lo decès de son paire. Una regéncia foguèt donc establida mas, en realitat, l'empèri d'Alexandre foguèt partejat entre sos generals (los « diadocs ») que venguèron governadors de las diferentas províncias. Los acòrdis de Babilònia, signats en junh de 323 avC, organizavan aqueu sistèma de manièra formala.
Çaquelà, aquel equilibri èra menaçat per las ambicions e las suspicions dels generals[34]. Tre 321 avC, una tièra de guèrras opausèron los diferents actors de la succession d'Alexandre. Entraïnèron la mòrt de Felip III en 317, d'Olimpia en 316 e d'Alexandre IV en 310. La disparicion de la linhada reiala macedoniana permetèt als generals de transformar sas províncias en reialmes independents. Las guèrras contunhèron alora per establir de frontieras establas. Segon la definicion pus frequenta, las guèrras dels diadocs s'acabèron en 281 avC amb l'assassinat de Seleuc, lo darrièr general de l'armada d'Alexandre. Pasmens, de conflictes se perseguiguèron entre los diferents reialmes, en particular en Siria entre las dinastias lagidas e seleucidas[35][36][37].
Los escambis culturals
modificar
La conquista de l'Empèri Aquemenida per l'armada grecomacedoniana d'Alexandre permetèt la difusion de la cultura grèga en Egipte, en Mesopotamia, en Pèrsia e en Asia Centrala. Aquò foguèt mai que mai favorizada per la creacion de colonias. Las unions mixtas foguèron tanben encoratjadas entre los veterans de l'armada e las femnas localas. Fòrça oficièrs superiors deguèron egalament se maridar amb de companhas eissidas de l'aristocracia pèrsa e los joves nobles pèrsas foguèron formats au biais de combatre de la falanja. Aquò entraïnèt de mesclas etnicas, lingüisticas e religiosas. Per exemple, dins los territòris orientals de l'empèri d'Alexandre, se formèt un sincretisme religiós entre la mitologia grèga e lo bodisme[38][39][40].
En torna, d'elements de cultura asiatica arribèron en Grècia. Aquò suscitèt de reaccions ostilas al sen de l'armada amb de mutinariás de soldats refusant l'integracion de Pèrsas dins l'armada. Pasmens, la politica d'union dels elèits macedonians e locals aguèt d'efèctes importants.
Los apòrts militars
modificarAlexandre lo Grand es considerat coma un gèni militar per mai d'un istorian[41]. Sas victòrias, plan sovent ganhadas contra un enemic en superioritat numerica, e sas conquistas an laissat un imatge de cap invencible totjorn capable de trobar una astúcia tactica per batre son adversari. Aquò es en partida verai, mas cal nuançar aquela apreciacion. En efièch, durant las batalhas del Granic, d'Issos o de Gaugamèlas, mostrèt una importanta paleta tactica que li permetèt d'espotir l'armada persa. Pendent lo regne de son paire, participèt tanben de manièra decisiva a la victòria macedoniana de Queronèa.
Sa tactica mai utilizada es inspirada pel principi del « martèl e de l'enclutge ». Èra basada sus un plan de desbòrdament de las alas enemigas per encerclar e destruire sas tropas entre la cavalariá pesuca (lo « martèl ») e la falanja oplitica (« l'enclutge »). Aquela tactica èra permesa per la qualitat de la falanja macedoniana, capabla de tenir un front defensiu o d'atacar las formacions advèrsas, e una tièra d'innovacion al sen de la cavalariá. En particular, los cavaliers pesucs macedonians cercavan lo tust, çò qu'èra fòrça rar pendent l'Antiquitat. Çaquelà, Alexandre s'adaptèt a las circonstàncias en cambiant de plan. A la batalha de Gaugamèlas, adoptèt un òrdre escalonat novèl que li permetèt d'arrestar las cargas dels carris persans, de contornejar las linhas de l'armada de Darius III e d'i obrir una traucada.
Pasmens, cal nòtar l'excelléncia de l'armada macedoniana legada a Alexandre per son paire. En efièch, Felip II aviá construgut un espleit militar fòrça eficaç gràcias a una tièra de reformas iniciadas en 359 avC[42]. L'armament de la falanja macedoniana foguèt aleugerit, mas la lança foguèt alongada[43]. Lo nombre de rengs foguèt aumentat per aumentar l'impacte de la formacion. Una importanta infantariá leugiera, los peltastas, foguèt creada per la sostenir e la completar[44]. Las unitats venguèron professionalas e un entraïnament regular permetèt de melhorar la coësion e de facilitar la realizacion de manòbras complèxas (de còps en relacion amb d'autras compausantas de l'armada). Al combat, l'usatge de resèrvas èra privilegiat per dispausar de las fòrças necessàrias a l'organizacion d'una ataca decisiva. L'armada macedoniana èra tanben fòrça mobila, çò que li permetiá de manobrar e de refusar un combat jutjat desfavorable. Enfin, los generals e los oficièrs èran fòrça competents.
Annèxas
modificarLigams intèrnes
modificarBibliografia
modificar- (fr) Olivier Battistini e Pascal Charvet (dir.), Alexandre le Grand, histoire et dictionnaire, Robert Laffont, coll. « Bouquins », 2004, 1090 p.
- (en) Partha Bose, « Alexander the Great's Art of Strategy », Edicions Allen & Unwin (2003), ISBN 1-74114-113-3.
- (en) Maurice Bowra, « The Greek Experience », Edicions Phoenix Books (1994), ISBN 1-85799-122-2.
- (en) Peter Green, « Alexander of Macedon: 356–323 B.C. A Historical Biography », University of California Press (1992), ISBN 0-520-07166-2.
- (en) Rama Shankar Tripathi, « History of Ancient India » (1999), ISBN 978-81-208-0018-2.
- (es) Hammond, N. G. L, « Alejandro Magno. Rey, general y estadista », Alianza Editorial, Madrid (1992), ISBN 84-206-2723-2.
- (fr) Jean Delorme, « Le Monde hellénistique », SEDES, coll. « Regards sur l'Histoire » (1975).
- (fr) Paul Goukowsky, « Alexandre et la conquête de l'Orient dans Le monde grec et l'Orient », II, PUF, 1975.
- (fr) Paul Faure, « Alexandre », Edicions Fayard, 1985.
- (fr) Gérard Colin, « Alexandre le Grand », Edicions Pygmalion, 2007.
- (fr) Pierre Carlier, « Le IVe siècle grec jusqu’à la mort d’Alexandre », Edicions Seuil, coll. « Points Histoire / Nouvelle histoire de l'Antiquité », Paris, 1996 (ISBN 2-02-013129-3).
Nòtas e referéncias
modificar- ↑ (fr) Olivier Battistini, Alexandre le Grand : un philosophe en armes, Ellipses, coll. « Biographies et mythes historiques », 2018, p. 90.
- ↑ (fr) Olivier Battistini, Alexandre le Grand : un philosophe en armes, Ellipses, coll. « Biographies et mythes historiques », 2018, p. 27.
- ↑ (fr) Paul Faure, Alexandre, Fayard, 1985, pp. 34-35.
- ↑ S'Aristòtel es conegut per son òbra filosofica, èra convencut de la necessitat d'unificar l'Occident e l'Orient e aviá tanben de sentiments antipèrsas violents.
- ↑ (fr) Olivier Battistini, Alexandre le Grand : un philosophe en armes, Ellipses, coll. « Biographies et mythes historiques », 2018, p. 33.
- ↑ (fr) Paul Faure, Alexandre, Fayard, 1985, p. 35.
- ↑ (fr) Paul Faure, Alexandre, Fayard, 1985, p. 37.
- ↑ 8,0 et 8,1 (fr) Alexandre Casanova, « Philippe II », dins Olivier Battistini e Pascal Charvet (dir.), Alexandre le Grand, histoire et dictionnaire, Robert Laffont, coll. « Bouquins », 2004, p. 885.
- ↑ (en) Paul Doherty, Alexander the Great : The Death of a God, Hachette UK, 2013.
- ↑ (fr) Paul Goukowsky, Le monde grec et l'Orient : Alexandre et la conquête de l'Orient, t. 2, PUF, coll. « Peuples et Civilisations », 1993, pp. 252-253.
- ↑ (fr) Paul Goukowsky, Le monde grec et l'Orient : Alexandre et la conquête de l'Orient, t. 2, PUF, coll. « Peuples et Civilisations », 1993, p. 253.
- ↑ (fr) Johann Gustav Droysen, Alexandre le Grand, Éditions Complexe, 1991, p. 99.
- ↑ (fr) Paul Goukowsky, Le monde grec et l'Orient : Alexandre et la conquête de l'Orient, t. 2, PUF, coll. « Peuples et Civilisations », 1993, p. 256.
- ↑ (fr) Paul Goukowsky, Le monde grec et l'Orient : Alexandre et la conquête de l'Orient, t. 2, PUF, coll. « Peuples et Civilisations », 1993, p. 254.
- ↑ 15,0 et 15,1 (fr) Paul Goukowsky, Le monde grec et l'Orient : Alexandre et la conquête de l'Orient, t. 2, PUF, coll. « Peuples et Civilisations », 1993, p. 255.
- ↑ (fr) Paul Goukowsky, Le monde grec et l'Orient : Alexandre et la conquête de l'Orient, t. 2, PUF, coll. « Peuples et Civilisations », 1993, pp. 254-255.
- ↑ (fr) Édouard Will, Le monde grec et l'Orient : Le monde hellénistique, t. 2, PUF, coll. « Peuples et Civilisations », 1993, p. 290.
- ↑ (fr) Paul Goukowsky, Le monde grec et l'Orient : Alexandre et la conquête de l'Orient, t. 2, PUF, coll. « Peuples et Civilisations », 1993, p. 261.
- ↑ (fr) Paul Goukowsky, Le monde grec et l'Orient : Alexandre et la conquête de l'Orient, t. 2, PUF, coll. « Peuples et Civilisations », 1993, p. 262.
- ↑ Pasmens, abans la casuda de la vila, d'abitants capitèron de s'enfugir a Cartage.
- ↑ (fr) Paul Goukowsky, Le monde grec et l'Orient : Alexandre et la conquête de l'Orient, t. 2, PUF, coll. « Peuples et Civilisations », 1993, p. 273.
- ↑ (fr) Paul Goukowsky, Le monde grec et l'Orient : Alexandre et la conquête de l'Orient, t. 2, PUF, coll. « Peuples et Civilisations », 1993, p. 274.
- ↑ (fr) Paul Goukowsky, Le monde grec et l'Orient : Alexandre et la conquête de l'Orient, t. 2, PUF, coll. « Peuples et Civilisations », 1993, p. 277.
- ↑ (fr) Paul Goukowsky, Le monde grec et l'Orient : Alexandre et la conquête de l'Orient, t. 2, PUF, coll. « Peuples et Civilisations », 1993, p. 281.
- ↑ (fr) Paul Goukowsky, Le monde grec et l'Orient : Alexandre et la conquête de l'Orient, t. 2, PUF, coll. « Peuples et Civilisations », 1993, p. 286.
- ↑ (fr) Paul Goukowsky, Le monde grec et l'Orient : Alexandre et la conquête de l'Orient, t. 2, PUF, coll. « Peuples et Civilisations », 1993, pp. 284-287.
- ↑ (fr) Paul Goukowsky, Le monde grec et l'Orient : Alexandre et la conquête de l'Orient, t. 2, PUF, coll. « Peuples et Civilisations », 1993, p. 288.
- ↑ (fr) Paul Goukowsky, Le monde grec et l'Orient : Alexandre et la conquête de l'Orient, t. 2, PUF, coll. « Peuples et Civilisations », 1993, p. 296.
- ↑ (fr) Paul Goukowsky, Le monde grec et l'Orient : Alexandre et la conquête de l'Orient, t. 2, PUF, coll. « Peuples et Civilisations », 1993, pp. 301-302.
- ↑ (fr) Paul Goukowsky, Le monde grec et l'Orient : Alexandre et la conquête de l'Orient, t. 2, PUF, coll. « Peuples et Civilisations », 1993, p. 307.
- ↑ (fr) Olivier Battistini, Alexandre le Grand : un philosophe en armes, Ellipses, coll. « Biographies et mythes historiques », 2018, p. 272.
- ↑ (fr) Paul Faure, Alexandre, Fayard, 1985, p. 140.
- ↑ Pasmens, la realitat d'aquela deficiéncia es contestada per d'istorians recents. En efièch, Felip III èra capable de complir son dever pendent de ceremonia complèxas. Èra pus probablament un cap feble dotat d'una intelligéncia limitada (Elizabeth Carney, « The trouble with Philip Arrhidaeus », The Ancient History Bullletin, vol. 15, 2001).
- ↑ (fr) Édouard Will, Histoire politique du monde hellénistique 323-30 av. J.-C., París, Seuil, coll. « Points Histoire », 2003.
- ↑ (fr) Maurice Sartre, D'Alexandre à Zénobie : Histoire du Levant antique, IVe siècle av. J.-C.-IIIe siècle ap. J.-C., París, Fayard, 2001, 1194 p.
- ↑ (en) John D. Grainger, The Syrian Wars, Brill, 2010.
- ↑ (en) Peter Green, Alexander to Actium: The Historical Evolution of the Hellenistic Age, Berkeley, University of California Press, 1990.
- ↑ (fr) John Boardman, The Greeks in Asia, Thames & Hudson, 2015.
- ↑ (fr) Bérénice Geoffroy-Schneiter, Gandhara : La rencontre d'Apollon et de Bouddha, Assouline, coll. « Mémoires », 2001.
- ↑ (fr) François Widemann, Les successeurs d'Alexandre en Asie centrale et leur héritage culturel : essai, Riveneuve éditions, 2009.
- ↑ (en) Nick Sekunda e John Warry, Alexander the Great : His Armies and Campaigns 334-323 BC, Osprey Publishing, 1998, 144 p.
- ↑ (fr) Olivier Battistini e Pascal Charvet (dir.), Alexandre le Grand, histoire et dictionnaire, Robert Laffont, coll. « Bouquins », 2004, p. 558.
- ↑ (fr) Olivier Battistini e Pascal Charvet (dir.), Alexandre le Grand, histoire et dictionnaire, Robert Laffont, coll. « Bouquins », 2004, p. 944.
- ↑ (fr) Olivier Battistini e Pascal Charvet (dir.), Alexandre le Grand, histoire et dictionnaire, Robert Laffont, coll. « Bouquins », 2004, p. 560.