Ans 1830

Ans 1830

Sègles	sègle xviii - sègle xix - sègle xx
Decennis	1800 - 1810 - 1820 - 1830 - 1840 - 1850 - 1860

Istòria

1830 : fragmentacion de la Granda Colómbia en causa de trèbols intèrnes grèus liats au conflicte entre Francisco de Paula Santander e Simón Bolívar. Aquò entraïnèt la formacion de Veneçuèla e d'Eqüator.
1831 : en Etiopia, batalha de Debre Abbay (14 de febrier) entre lei fòrças de Tigre dau ras Sabagadis e aquelei deis Oròmos dau ras Marye, protector principau dau negus Gigar. En despiech de sa superioritat tecnologica (utilizacion d'uneis unitats equipadas d'armas de fuòc), Sabagadis foguèt batut e son territòri pilhat per lei venceires. Pasmens, lo ras Marye foguèt tuat dins la batalha. Son fraire Dori li succediguèt e remplacèt immediatament lo negus Gigar per Iyasu IV jutjat pus docil. Dins aquò, Dori moriguèt a son torn e foguèt remplaçat per Ali II que venguèt lo cap vertadier d'Etiopia fins ais ans 1840 gràcias a l'influéncia diplomatica de sa maire, Menen, e au sostèn dei faccions oròmos.
1831 : ais Estats Units, creacion dau jornau The Liberator (1^èr de genier) de Boston per William Lloyd Garrison. Son projècte èra de luchar còntra l'eslavatge mai transformèt rapidament son movement en crosada. Se sa declaracion foguèt pas remarcada en 1831, anava pauc a pauc radicalizar dau debat regardant l'eslavatge e participar a l'entraïnament de la Guèrra Civila una generacion pus tard.

Article detalhat: Premiera Guèrra Carlista.

1833 : en Espanha, mòrt de Ferdinand VII que foguèt remplaçat per Isabèu II, venguda eiretiera dau tròne après l'abolicion de la lèi salica. Pasmens, son coronament foguèt refusat per lei partisans de Carles de Borbon e de la lèi salica entraïnant la Premiera Guèrra Carlista fins a 1840 entre lei partisans dei dos pretendents.
1833 : ais Estats Units, fondacion de la Societat estatsunidenca còntra l'esclavatge. Son objectiu èra de permetre d'estructurar e de renfòrçar la lucha abolicionista.
1833-1837 : en Japon, famina de Tenpo. Entraïnèt un nombre de mòrts desconeguts e de movement de revòutas localas.
1834 : abolicion de l'Inquisicion en Espanha.
1835-1836 : en America dau Nòrd, lei tensions entre lo govèrn mexican e lei colons estatsunidencs de Tèxas entraïnèron la Revolucion Texana. Batut, Mexic deguèt reconéisser l'independéncia de la region mai la question de sei frontieras contunièt de suscitar de tensions.
1835 : presa d'Oyo per lei tropas dau Califat de Sokoto.
1835 : en Madagascar, expulsion dei missionaris protestants britanics. La rèina Ranavalona I^èra assaièt de lei remplaçar per d'aventuriers amb de conoissenças tecnicas per perseguir la modernizacion dau reiaume. Pasmens, se turtèt a l'ostilitat dei poissanças colonialas.
1835 : en Mexic, repression d'una revòuta liberala en Zacatecas. Pasmens, la perseguida de la politica de centralizacion entraïnèt la secession de Tèxas.
1835 : en Japon, destruccion de la region de Sanriku per un tèrratrem de magnitud 7,6.
1836 : a l'eissida de la batalha de San Jacinto (21 d'abriu), independéncia de facto de Tèxas.
1837 : en Illinois, chaple d'un jornalista abolicionista per de partisans de l'esclavatge. Una partida de son jornau e de son estampariá foguèron pereu destruchas per d'abitants.
1837 : en Japon, abdicacion dau shogun Tokugawa Ieyoshi au profiech de son fiu Tokugawa Ieyoshi. Pasmens, segon la tradicion dau shogunat Tokugawa, gardèt la realitat dau poder fins a sa mòrt. D'autra part, aparicion de movements de contestacion còntra lo Shogunat amb la fin de la Famina de Tenpo. Aquò foguèt agravat per de tirs d'artilhariá còntra lo naviri marchand estatsunidenc que voliá desbarcar de marins nipons naufrajats.
1838 : en Etiopia, pilhatge de Gondar.
1839 : destruccion dau palais de Westminster per un incendi.
1839 : en America, fragmentacion dei Províncias Unidas d'America Centrala. Cada província formèt un Estat independent.

Article detalhat: Tanzimat.

1839 : dins l'Empèri Otoman, mòrt dau sultan Mahmud II que foguèt remplaçat per son fiu Abdulmecid I^èr. Gràcias ai sostèns britanic e austrian, lo sultan novèu capitèt d'obligir — maugrat la desfacha dei sieunas tropas — lei fòrças egipcianas d'Ibrahim Pacha de se retirar d'Anatolia. Puei, inaugurèt un periòde, dich Tanzimat, de reformas prefondas deis institucions otomanas per modernizar l'estat segon de modèls occidentaus.
1839 : en Índia, destruccion de la region d'Andhra Pradesh per un important ciclòn tropicau. La catastròfa entraïnèt la mòrt d'au mens 300 000 personas.

Cultura

Vestigis de Hattusa identificats en 1834.

1834 : descubèrta dei vestigis de Hattusa, capitala antica deis Ititas, per lo Francés Charles Texier (1802-1871). Pasmens, pensava aver trobat lei vestigis de la vila de Tasion e l'error durèt de decennis car leis Ititas èran alora quasi desconeguts deis istorians.
1835 : a l'iniciativa dau govèrn egipcian, impression de la « version de Bulaq » dei Mila e una nuechs. Contenent un nombre fòrça important de còntes a respècte deis autrei versions en arabi, foguèt sovent considerada coma « complèta » per lei traductors europèus que l'utilizèron sovent coma referéncia.
1839 : començament de cavaments dins lei roïnas de Copán. Menats per l'explorator estatsunidenc John Lloyd Stephens (1805-1852) e lo dessenhaire Frederick Catherwood (1799-1854), favorizèron l'interès naissent en Euròpa e ais Estats Units d'America per lei civilizacions precolombianas.

Sciéncias e tecnicas

1831 : a l'iniciativa de Carl Friedrich Gauss, lo tèrme « complèx » es definitivament adoptat per designar lei nombres imaginaris.
1831 : premiera observacion documentada de la Granda Taca Roja de Jupitèr.
1831 : invencion d'un motor electric pendular per lo fisician estatsunidenc Joseph Henry (1797-1878) que trobèt d'aplicacions importantas dins la concepcion e la produccion de relòtges.
1831 : depaus d'un brevet regardant la premiera turbina de reaccion per l'engenhaire francés Benoît Fourneyron (1802-1867). Èra la conclusion d'un trabalh acomençat en 1827 amb la construccion d'una ròda d'un tipe novèu dins una fòrja de Pont-sur-l'Ognon. Aqueu permetèt de produrre pauc a pauc de fònts d'energia superioras ai ròdas de palas idraulicas utilizadas dempuei l'Antiquitat.
1831 : pertocant l'aplicacion dei recèrcas sus l'electricitat, l'instrumentista parisenc Hippolyte Pixii (1808-1835), ajudat per André-Marie Ampère (1775-1836), realizèt lo premier generator electric de corrent continü. Aquela invencion permetèt de remplaçar l'utilizacion la pila dins certanei cas e foguèt la premiera aplicacion vertadiera de l'energia electrica.

Article detalhat: Michael Faraday.

1833 : descubèrta per Michael Faraday (1791-1867) dei doas lèis principalas permetent de descriure lei fenomèns d'electrolisi. A Sant Petersborg, descubèrta de la lèi que porta son nom per Heinrich Lenz (1804-1865) regardant l'origina dei corrents electrics produchs per induccion.
1834 : invencion dau premier motor electric rotatiu per lo fisician prussian Moritz von Jacobi (1801-1874). Aquò permetèt de concebre de motors electrics ambé d'aplicacions industrialas e lo principi dei motors von Jacobi èra totjorn utilizat au començament dau sègle XXI.
1836 : depaus de brevet dau premier revòuver vertadier per l'engenhaire estatsunidenc Samuel Colt (1814-1862). D'utilizacion simpla a respècte deis armas dau periòde, lo Colt conoguèt un succès important e generalizèt l'utilizacion de revòuvers e d'armas amb un barrilhet fins a l'aparicion de pistolets eficaç vèrs la fin dau sègle XIX.

Dessenh representant un element de la pila Daniell.

1836 : invencion de la premiera pila impolarizabla per lo quimista e fisician britanic John Frederic Daniell (1790-1845). Aquela pila trobèt d'aplicacions importantas dins lo telegraf qu'èra alora a se desvolopar e que necessitava de fònts d'energia constantas e fisablas.
1837 : invencion dau daguerreotipe per lo Francés Louis Daguerre (1787-1851). Eissit de recèrcas sus leis alogenurs d'argent, son sistèma èra format d'una placa de coire cubèrta d'argent qu'èra expausada a de vapors d'iòde. Après reaccion amb l'argent, aquò permetiá de formar un jaç d'iodur d'argent fotosensible. Un còp plaçada a la lutz, la placa enregistrava un imatge invisible que son desvolopament èra realizat gràcias a de vapors de mercuri que formavan un amalgama amb l'iodur d'argent en foncion de l'intensitat luminosa recebuda per la placa. A respècte dau procès inventat per Nicéphore Niépce dins leis ans 1820 (→ 1827), lo daguerreotipe èra un progrès considerable car permetiá de redurre lo temps de pausa de plusors oras (ò jorns) a 20-30 minutas. La novèla de l'invencion de Daguerre venguèt publica au començament de 1839 e entraïnèt una multiplicacion dei trabalhs e dei publicacions sus la fotografia (→ 1839).

Article detalhat: Proteïna.

1838 : descubèrta dei proteïnas per Jöns Jakob Berzelius.
1838 : desvolopament d'un procès de sintèsi d'acid nitric amb una oxidacion catalica d'amoniac per Frédéric Kuhlmann (1803-1881).
1839 : realizacion dau premier prototip de cellula fotovoltaïca per Antoine Becquerel (1788-1878). Pasmens, aqueu trabalh trobèt ges d'aplicacion.
1839 : durant de trabalhs sus la fotografia, lo quimista britanic John Herschel (1792-1871) inventèt lei tèrmes « fotografia », « positiu » e « negatiu ». De mai, publiquèt de resultats de recèrcas sus divèrsei substàncias fotosensiblas qu'anavan favorizar lo desvolopament de la fotografia dins leis ans 1840 e 1850.
1839 : descubèrta dau procès de vulcanizacion de cauchó per lo quimista estatsunidenc Charles Goodyear (1800-1860).

Decès

• André-Marie Ampère, sabent francés.
• Ipolit Bochard, marin e corsari occitan.
• Simón Bolívar, generau e òme politic sud-american.
• Karl Georg Büchner, escrivan alemand.
• Sadi Carnot, fisician francés.
• Charles Fourier, filosòf francé.
• William Wyndham Grenville, Premier Ministre dau Reiaume Unit.
• Guilhèm IV, rèi dau Reiaume Unit.
• Gustau IV Adòlf, rèi de Suècia.
• Karl Ludwig Harding, astronòm alemand.
• Johann Nepomuk Hummel, compositor austrian.
• Charles Philippe Lafont, violonista francés.
• Giacomo Leopardi, escrivan italian.
• Mahmud II, sultan de l'Empèri Otoman.
• Thomas Malthus, economista anglés.
• Nicéphore Niépce, inventor francés.
• Pèire I^èr, emperaire de Brasil.
• Hippolyte Pixii, inventor francés.
• Aleksandr Pushkin, escrivan rus.
• Pèire Ròda, violonista e compositor occitan.
• Domingos Sequeira, pintre portugués.
• Friedrich Stromeyer, quimista alemand.
• Antonio José de Sucre, revolucionari e òme politic veneçolan.