Empèri Espanhòl

L'Empèri Espanhòl foguèt l'ensems dels territòris en Euròpa, America, Asia, Africa e Oceania que foguèron jol domèni istoric de la Monarquia Ispanica. L'Empèri Espanhòl foguèt un dels primièrs empèris globalizat —un empèri que compren de possessions per totes los continents— a diferéncia dels empèris de l'edat anciana e medievala. Los autres empèris globals posteriors o contemporanèu èran l'Empèri Portugués e l'Empèri Britanic, e arribèt a s'espandre sus de gaireben 14 milions de km², que siá sus de territòris coma per exemple las grandas planas d'America del Nòrd o dins de partidas mai australas coma America del Sud— la preséncia establa espanhòla foguèt mai sovent nominala, e en tot cas mai teorica que reala.

Colomnas d'Ercules e Plus Ultra, del latin «Al delà» Aquel lèma e icòna foguèron adoptats per l'emperaire Carles V coma simbolisme de l'empèri espanhòl. Lo lèma pretendiá simbolizar la provocacion a l'ancian mite roman de las Colomnas d'Ercules (Estrech de Gibartar), que se cresiá qu'èran los limits del mond, e l'avertiment Non Terrae Plus ultra (Existís pas tèrra mas ailà).

Los començaments de l'Empèri

Colomnas d'Ercules e lo lèma Plus Ultra.

Expansion atlantica de Castelha

Al començament de l'Edat Modèrna, la Corona de Castelha, en competicion amb Portugal, ja èra presenta dins l'Atlantic, atal comencèt lo sieu expansionisme extrapeninsular. Enric III de Castelha comencèt la colonizacion de las Islas Canàrias en 1402 i enviant l'explorador francés Jean de Béthencourt. Mentretant, d'explorators portugueses coma Gonçalo Velho Cabral avián colonitzat las Açòres, Cap Verd e l'archipèla de Madèira. Lo tractat de Alcaçovas de 1479, reglava la patz de la guèrra civila castelhana, delimitèt tanben las zònas d'influéncia de cada país en Africa e en Atlantic. Lo tèxte reservava a Portugal las tèrras africanas situadas jos lo Cap Verd, e concedissiá a Castelha la sobeiranetat de las Islas Canàrias, alara que lo Reialme wattassid foguèt despartit entre ambedoas poténcias.

Lo motiu de la volontat expansionista èra de poder comerçar amb las riquesas d'Orient, que las rotas èran blocadas pels Otomans, qu'avián conquistat Constantinòble en 1453. Los Portugueses e castelhans se fasián concurréncia per trobar un nòu camin que passava pas pel l'Orient Mejan. Los portugueses, que començavan a se destacar coma navigaires, inicièron alara d'expedicions per circumnavegar Africa, causa que los donèt lo contraròtle tacit de las illas e còstas d'aquel continent, atal comencèt l'Empèri Portugués. La bulla papal Aeterni Regis del 1481 garantissiá a Portugal tota la còsta africana al sud de las Canàrias.

Descobèrta d'America (1492-1499)

D'annadas mai tard, a l'acabar la Reconquista (1492), la Corona de Castelha sostenguèt Cristòl Colomb, que son origina es fòrça discutida, dins son expedicion. Colomb cresiá que la circumferéncia de la Tèrra èra mendre que n'es en realitat, e volgava aténher Cipango (Japon, China, las Índias e l'Orient) navegant cap a l'oèst, puslèu que de circunnavegar Africa. Mas imaginava pas l'existéncia d'America, continent que Cristòl Colomb passèt a l'istòria coma lo descobridor. Amb tres embarcacions, la Pinta, la Niña e la Santa María, un budget de gaireben dos milions de maravedís apiejat per Isabèl Ia de Castelha mejans de banquièrs e borgeses valencians, del rèsta d'Espanha e italians, e amb unes 90 òmes, recrutats amb l'ajuda inestimable e primordiala dels fraires Pinzón: Martín Alonso e Vicente Yáñez, copropietaris de la Pinta e la Niña, formèron una flòta de descobèrta que vendràn las mai importantas de l'istòria e comencèt lo primièr viatge.

Primer viatge de Colomb

L'objectiu èra Cipango (l'actual Japon). Lo 13 de setembre, descobriguèt la declinason magnetica de la Tèrra, e lo 16 de setembre arribèron a la mar dels Sargasses. Lo 24 de setembre i aguèt a bòrd de las naus un ensag de motinariá, mas la crisi foguèt mestrejada. A partir del 1èr d'octòbre se rendèt compte que quicòm anava pas plan. Lo 6 d'octobre avián ja passat las 800 lègas sens indicis de tèrra, malgrat que segon sas estimacions auriá degut tocar tèrra après aver navegat 700 lègas. Pendent la nuèch del 6 al 7 d'octobre, se produguèt la primièra motinariá entre los marins de la Santa María. Los fraires Pinzón faguèron coma Colomb e mestrejèron la motinariá. Pasmens, la nuèch del 9 al 10 d'octobre lo malèsser s'espandiguèt a totes, tanben als quita Pinzón. Alara, prenguèron per navegar tres jorns de mai e acabat aquel temps, se trobèt pas de tèrra, encara. Lo 10 vegèron d'ausèls, e fin finala l'11 de nuèch, lo mòssi Rodrigo de Triana cridèt dempuèi La Pinta: "Tèrra en vista". Desembarquèron Lo 12 d'octobre, e après 36 jorns de viatge, dins una illa coneguda pels natius coma Guanahani, que nomenèron eles San Salvador, dins l'archipèla de las Bahamas Tanben desembarquèron dins l'illa de Cuba, que nomenèron Joana, e dins l'Ispaniòla. Dins aquela, lo 25 de decembre de 1492, s'enfonsèt la nau capitana, la Santa Maria. Los rèstas foguèron utilizats per bastir lo fòrt de la Nativitat, bastissent atal, lo primièr establiment espanhòl en America. Dins lo viatge de retorn, una tempèsta separèt las doas naus que demoravan, la Pinta, amb Martín Alonso Pinzón, desembarquèt a Baiona; alara que la Niña, amb Colomb a bòrd, arribèt lo 4 de març a Lisbona ont encontrèt lo rei de Portugal, lo convencent que l'expedicion interferissiá pas amb sas proprietats allen mar. Après la descobèrta d'America, la corona castelhana foguèt la primièra a n'afirmant lo drech de possession, en acòrdi amb las bullas pontificalas d'Alexandre VI (1493-94). Lo tractat de Tordesillas (1494) signifiquèt lo despartiment del Nòu Mond entre lo reialme de Castelha e Portugal, daissant a aquel darrièr la part mai orientala de Brasil.

Lo quatren e darrièr viatge de Colomb (1498)

En 1493 Colomb comencèt lo segond viatge aparat pel Papa Alexandre VI qu'aviá donat mejans sas bullas totes los poders pontificials per erigir de glèisas, predicar e aplicar las peniténcias que trobariá apropriadas. Un autre important companh de Colom èra lo catalan Pere Margarit, L'objectiu d'aquel viatge foguèt explorar, colonitzar, e predicar la fe catolica pels territòris qu'avián descobèrts, jol la proteccion de las bullas alexandrinas qu'enebissián lo territòri descobèrt de las reclamacions portuguesas. A la fins de 1493 arribèt al fòrt de Nativitat, dins l'isla Ispaniòla, trobant lo fortet destruit e totes los companhs mòrts. A la mitat de febrièr fa tornar dotze vaissèls cap a la peninsula, jol comandament d'Antonio de Tors, que faguèt un Memòri als reis catolics reclamant ajuda desesperadament, subretot de manjar e que se pague mai las gents. Se planguèt dins aquel memòri que s'èra enviat 200 personas sens sòu, e qu'alara avián pas de fonts per resòlvre los seus besonhs, que fòrça dels enviats avián de mestièrs pas que supausat que mestrejavan pas. A la fin de l'an arribèt una flòta de renfortiment comanada per Antoni de Tors. Flòta que tòca la peninsula en 1495 amb un cargament de 400 esclaus e una carta ont se plangava de las gents qu'èran anats a las Índias solament a s'enriquir "sens cap de trabalh ni pena" En 1496, Colomb tòrna a la peninsula.

En 1498 Colomb comecèt lo tresen viatge e quand arribèt a L'Ispanhòla, dins la ciutat de San Domingo fondada per Bartomèu Colomb, e trobèt que la majoritat dels colons alà establits èran malcontents, que se sentián trompats al trobar pas las riquesas que Colomb aviá promés. Los reis envièron l'administrator reial Francisco de Bobadilla, qu'arribèt a L'Ispanhòla en 1500. Trobèt alà Diego Colomb, fraire del Amiral, que Bartomèu Colomb èra amb Roldan a Xaraguà reprimissent una conspiracion, e Cristòl Colomb èra a la Concepcion. Lo 15 de Setembre al arribar Cristòl, Bobadilla faguèt prene e encadenar Diego e Cristól Colomb, intimant a Cristól d'escriure a Bartomèu Colom que se presente a Sant Domingo, causa que l'Almiral faguèt. Al arribar Bartomèu foguèt fach presonièr amb los sieus fraires. Al començament d'octobre de 1500 los fraires Colomb foguèron enviats a la peninsula. A fins de 1500 arribèron a Granada e se presentèron davant los reis. En 1502 Colomb comencèt lo sieu quatren e darrièr viatge. Arribèt a Sant Domingo, ont lo novèl governador Nicolas de Ovando li enebiguèt de desembarcar, jos òrdres dels Reis Catolics. Explorèt las còstas de l'actual Onduras, e en 1503 arribèt en Jamaica ont perdèt los dos vaissèls que li demorava. En 1504 foguèron rescatat de Jamaica e a la fin d'an arribèt a la peninsula.

Los autres descobridors (1499-1510)

Viatges d'Alonso de Ojeda (1499 - 1502) e (1509 - 1510).

Malgrat l'acòrdi dels Establiments amb Colom lo rei Ferrand lo Catolic concediguèt de permises a d'autras gents per explorar lo Nòu Mond. Aqueles viatges son coneguts coma «Viatges menors o andaluses». En 1499 Alonso de Ojeda amb Amerigo Vespucci e Juan de la Cosa faguèron vela dins una expedicion. Vespuci se ne separèt e acabèt a Brasil. Hojeda acabèt a la bòca de l'Orinòc, e faguèt d'exploracions fins a Veneçuèla, reculhent d'informacions sus  las riquesas. Tanben en 1499 Vicente Yáñez Pinzón, mejans unas capitulacions signadas amb l'evesque Juan Rodriguez de Fonseca, organizèt una expedicion amb quatre caravèlas venguèt lo primièr europèu a arribar al riu Amazonas; e al Brasil lo 26 de genièr de 1500. Tornèt a la peninsula lo 30 de setembre de 1500 amb un cargament de fusta del Brasil. En una nòva capitulacion signada amb Ferran lo catolic en 1501 foguèt nomenat capitani e governador de Santa Maria de la Consolación fins a la boca d'Amazonas, mas tornèt pas dins la zòna. En 1505 tornèt al Cariba amb la mission de cercar un passatge cap a l'ocean Pacific, e explòra tota la còsta d'America Centrala, e de la peninsula del Yucatan, extablissent lo primièr contacte amb la civilizacion asteca. Ojeda anèt de nòu en 1502 amb una nòva capitulacion signada amb Ferran lo Catolic lo nomenant governador de Coquibacoa, amb Juan de Vergara e Garcia de Campos. Los sieus partenaris se revoltèron e l'empresonèron a l'Ispaniòla fins a 1504. I demorèt fins a 1508 quand obtenguèt de Ferran una capitulacion per la colonizacion e govèrn de la còsta dels Onduras, Nicaragua e Veneçuèla actuals. Partiguèt lo 10 de novembre de 1509 de Sant Domingo e arribèt a l'actuala Cartagena de Indias (Colómbia) ont legiguèt als indigènas la proclamacion de l'annexion a la corona espanhòla. La fèsta s'acabèt en batalha, en percaçant los indias fins a l'interior de las tèrras, ont moriguèt Juan de la Causa.

Plaids dels Colombs (1508-1536)

Los Plaids dels Colombs son las disputas judiciàrias qu'afrontèron los eretièrs de Cristòl Colomb contra la Corona de Castelha per defendre los privilègis obtenguts pel descobridor. A la mòrt de Colomb en 1506 lo sieu mainat Diego foguèt nomenat governador de las Índias. En 1511 los jutges donèron una primièra senténcia, a Sevilla, ont reconeissián als Colombs la carga de vicereis a perpetuïtat e lo drech a 10% dels beneficis obtenguts de las Índias. La Corona aviá, entre autras causas, lo drech de nomenar de jutges d'apellacion. Pas cap de las doas partidas demorèt satisfacha, e ambedoas faguèt apellacion del jutjament. En 1512 s'apondèt la question de l'espandida de la jurisdiccion de la familha Colomb sul fèrm, dins lo nomenat "plaid del Darién". En 1520 se produguèt una nòu jutjament, la nomenada "declaracion de La Coronha", mas en 1524 a Diego Colomb foguèt levat sa carga de governador, que ne faguèt una nòva demanda contra la Corona. Moriguèt dos ans mai tard mas la sieuna veusa contunhèt lo plaid en nom del sieu filh Loís, menor d'edat. Après lo jutjament de Valladolid lo 1527, que declarèt nullas los dos precedents e comandèt de recomençar tot lo procès. Fin finala las doas partidas se sometèron a un senténcia arbitrala dictada en 1536 pel president del conselh de la Índias que confirmèt lo divèrses privilègis a la familha Colomb.

Conquistas

L'Ostal de Contractacion

Diego Velázquez de Cuéllar Adelantado e primièr governador de Cuba (1511 - 1524.

En 1514 l'amiral e governador de las illas de la mar Cariba Diego Colón Moniz èra estat cridat a comparéisser davant lo rei Ferran lo Catolic acusat per sa marrida administracion. En 1516 moriguèt Ferran lo Catolic e, que sa filha Joana Ièra de Castelha èra empachada de governar per causa folia, aviá nomenat successor son felen l'emperaire Carles Quint. La regéncia foguèt assumida pel cardenal Francisco Jiménez de Cisneros qu'exerciguèt brèvament lo govèrn en Castelha, que ja aviá de novèlas suls pòbles "fòrça rics en aur e autres metals precioses". Coma mejan de prene aquelas riquesas, se proclamèt una lei qu'autorizava lo rescat d'aur per incitar los castelhans a viatjar cap a America e comerciar amb los natius, pagant un impòst suls sieus ganhs de 20% o «Cinquen del Rei» e per tòca d'aténher l'objectiu e regular lo comèrci de las Índias Occidentalas, se creèt l'Ostal de Contractacion en 1503. Aquela èra controtlada per l'evesque de Burgos, Juan Rodríguez de Fonseca, qu'a lo sieu torn designèt coma tresaurièr Sancho de Matienzo e coma comptable Juan López de Recalde. A la mòrt del cardenal Jiménez en octòbre de 1517 caisèt la carga delss afars transoceanics a l'avesque de Burgos.

Lo Conselh de las Índias

Los Reis Catolics designèron Juan Rodríguez de Fonseca per resòlvre los problèmas de la colonizacion de las Índias amb Cristòl Colomb. A sa mòrt Ferran d'Aragon dona la carga de la Corona de Castelha en qualitat de regent al Cardenal Cisneros, qu'aviá pas de bonas relacions amb Rodríguez de Fonseca, de tal bias que despartiguèt sas foncions e encargas als membres del Conselh de Castelha: Luis de Zapata e Lorenzo Galíndez de Carvajal, que realizen un pichon conselh, que foguèt fin finala nomenat "Conselh de las Índias". En 1516 quand lo futur emperaire Carles V prenguèt en carga la Corona de Castelha contunhèt de far existir aquel conselh e en 1524 foguèt definitivament nomenat Conselh de las Índias. Lo sieu primièr president foguèt fra Juan García de Loaysa. Tota l'administracion del govèrn de l'empèri espanhòl venguèt de la competéncia del Reial e Suprèma Conselh de las Índias, que s'encargava de planejar e prepausar al monarca las politicas relativas a las Índias -populacion, relacion amb los natius, comèrci-, organizacion administrativa, o faguent ja amb la creacion de nòus Vicereialmes o de nòvas Governacions, prepausar al monarca los noms de las personas mai adaptadas per las cargas de grandas autoritats americanas: vicereis, governadors, auditors, eca.

Conquista de Mexic (1519-1521)

A Cuba los espanhòls basavan lor riquesa sus las comandas e en l'espleitacion dels natius que se'n podava far d'esclaus, mas a causa que la populacion nativa aviá estat decimada per las campanhas de conquista e las malautiás importadas coma la veròla, amb la Colonizacion espanhòla d'America volgavan realizar de nòvas eissidas per prosperar. Atal n'èran Francisco Hernández de Córdoba, Lope Ochoa de Caicedo, e Cristóbal de Morante, s'organizèron per crompar doas naus amb l'intencion de viatjar cap a l'occident. Lo governador Velázquez paguèt un brig, tanben capitan a obténer los permises necessaris dels Jeronims per realizar l'expedicion, qu'èra obligada aquela aprobacion. L'objectiu del viatge èra de trobar d'esclaus, mas aqueles al cap de las naus descobriguèron de tèrras nòvas per las poblar e governar. En 1517 faguèt vela la primièra expedicion dirigida per Francisco Hernández de Córdoba e arribèron a Champotón, descobriguèt e explorèt la peninsula de Yucatan. En 1518 comencèt una segonda expedicion dirigida per Diego Velázquez de Cuéllar, governador de Cuba. Los expedicionaris faguèron vela per la còsta e passèron pels rius Tonalá e Coatzacoalcos. Al arribar al riu Papaloapan, Pedro de Alvarado, un dels capitanis, naveguèt dins aquelas aigas e tornèt admiratiu de tot çò qu'aviá vist. L'expedicion seguèt fins al riu Jamapa, al bòrd del poblat de Boca del Río. Los esperavan alà d'emissaris del tlatoani Moctezuma II, que cresiá que los espanhòls èran d'enviats del dieu Quetzalcoatl e venián prene lo govèrn de Mexic. Pedro de Alvarado tornèt a Cuba amb de presents pel rei de Castelha e Juan de Grijalva contunhèt d'explorar la còsta de Veracruz. Arribèt a Nautla, Tuxpan, l'estanh de Tamiahua e riu Pánuco, ont acabèt son viatge e tornar a Cuba.

En 1519 Hernán Cortés èra lo cònsol de Santiago de Cuba.

En 1519 Hernán Cortés comencèt lo tresenviatge qu'enviava Diego de Velázquez, governador de Cuba, per tòca d'explorar e comerça e que realize la conquista del que mai tard se nomenèt la Nòva Espanha. Los capitanis designats per Cortés èran: Pedro de Alvarado, Alonso de Ávila, Alonso Hernández Portocarrero, Diego de Ordás, Francisco de Montejo, Francisco de Morla, Francisco de Salcedo, Juan de Escalante, Juan Velázquez de León, Cristóbal de Olid e Gonzalo de Sandoval. Coma pilòt màger nomenèt Antón de Alaminos que coneissiá la zòna per aver participat a las expedicions de Hernández de Córdoba a 1517, de Juan de Grijalva a 1518 e de Juan Ponce de León en Florida en 1513. Hernán Cortés e los sieus arribèron dins l'illa de Cozumel e anèron fins a la Còsta de Yucatan. Trobèron a Jerónimo d'Aguilar, un soldat espanhòl que, amassa amb un gropet de marins espanhòls, avián naufragat a 1511. Uèch ans parlava après maia, e se'n los serviguèron coma d'interprètas. Al arribar al riu Grijalva combatèron contra los indigènas de la region e après los aver derrotat recebèron de presents e d'esclaus. Se dirigiguèron alara cap a la còsta de l'actuala vila de Veracruz, ciutat que fondèron. Alà Cortés recebèt la primièra ambaissada de Moctezuma II Xocoyotzin, governant de Tenochtitlan, que li demandèt que contunhe pas. puèi avancèt cap a l'interior e vesèt alà las fòrtas rivalitats entre los natius. Al arribar a Tlaxcala derrotèt Xicotencatl e establiguèt una aliança amb los tlaxcaltecas, que fins alara èran tributaris de Moctezuma II.

Rota Hernán Cortés per la conquista de Tenochtitlan.

Cortés contunhèt d'avançar amb cada torn mai de tropas indigènas revoltadas conta Moctezuma II fins qu'arribèt a Tenochtitlan, ont Moctezuma lo recebèt cresent qu'èran miègdeus. Arribèt a Mexic un messatgièr de Veracruz que l'avertissiá d'una expedicion capitanejada per Pánfilo de Narváez amb òrdres de los prene e lo tornar a Cuba. Cortés faguèt presonièr Moctezuma, daissèt a Pedro de Alvarado lo govèrn de vila, e ataquèt Narváez. Mentretant Alvarado faguèt una celebracion religiosa e ensagèt de despossedir los indigènas de las seunas jòias cerimonialas, desencadena un chaple al temple màger e provocant lo suslèvament dels mexicans a Tenochtitlan. Cortés tornèt a Mexic en plan revòlta dels mexicans. Los mexicans avián assetjats los espanhòls que s'èran retirats al palai de Moctezuma. Cortés ensagèt de pacificar la revòlta utilizant Moctezuma mas los astecas se sentiguèron traïts per lo sieu emperaire e acabèron per assassinar Moctezuma. Los espanhòls vencuts pels mexicans fugiguèron per de ponts temporaris, pèrdon fòrça gents e gaireben tota la pilha nomenat aquela jornada es la desbandada, la noche trista. Cortés se refugièt a Tlaxcala alara que la fugida èra atacada per de grops indigèns capitant a ne desfar unes a Otumba. Los mexicans se consacrèron a rebastir la vila pensant que los espanhòls tornarián pas mai. Mas esclatèt una epidèmia de veròla dins la vila e moriguèt lo successor de Moctezuma. La malautiá daimèt la populacion e los espanhòls ne profechèron per tonrar sus la vila. Cortés copèt los provesiments e establiguèt d'alianças amb d'autres pòbles contra los mexicans. Començant al sètge se succediguèron las dissensions intèrnas e foguèron assassinats totes los princes e los filhs de Moctezuma. Los mexicans resistants, fòrça desmoralitzats, s'enfortiguèron a Tlatelolco e afrontèron los espanhòls, ne capturant d'unes coma los indigènas aliats, que foguèron sacrificats davant Cortés. La fam castiguèt la vila alara que los espanhòls e aliats formavan una a ramada nombròsa. Moriguèt fin finala Tlatelolcatl un dels darrièrs caps mexicans e la revòlta comencèt a s'espandir. Foguèt fin finala capturat Cuauhtémoc, darrièr emperaire mexican, lo 13 d'agost de 1521, e amb aquel l'episòdi final de la conquista de Tenochtitlan.

La conquista del Peró (1532-1533)

Division de las governacions castelhanas:* Governacion de Nòva Toledo

* Governacion de Nòva Castelha

* Governacion de Nòva Leon

* Governacion de Nòva Andalosia

D'una importància comparabla es la conquista de l'Empèri Inca en 1531, per Francisco Pizarro, territòri que venguèt lo Vicereialme del Peró es d'importàcia comparabla. Las primièras informacions sus l'existéncia del fabulós regne del Biró, arribèron a l'ausida dels espanhòls installats en Castilha d'Aur dempuèi lo començament del sègle XVI. Las autoritats d'aquela governacion Pedrarias Dávila e Pedro de los Ríos envièron d'expedicions de reconeissença al Pacific sud dins los ans 1520. Se realizèt una societat compausada per dos soldats veterans: Diego de Almagro e Francisco Pizarro. Francisco Pizarro s'associèt amb Diego de Almagro e amb lo clèrgue Hernando de Luque amb la pretension d'arribar sus las tèrras del Peró. Pel primièr assag (1524) lor calguèt tornar per fauta de mejans. Tanben foguèt decebenta la segonda espedicion, demorèt Pizarro, amb 13 autres òmes. Quand tornèron a Panamà amb mòstra de riquesa, lo Governador los prestèt pas fòrça atencion e Pizarro tornèt a Castelha. La Capitulacion de Toledo es lo document legal emetit en 1529 per l'emperaire Carles V que concedís a Francisco Pizarro lo permís per colonizar e poblar las Índias. Francisco Pizarro negocièt amb lo Conselh de las Índias e sollicitèt la governacion del Peró per el e per Diego de Almagro, mas lo president del Conselh s'i opausèt per l'experiéncia de Sant Marta, ont dos conqueridors qu'avián ocupat la meteissa carga venguèron enemics e un d'eles acabèt per assassinar l'autre. Per aquò Pizarro acabèt per acceptar la governacion pel donar a Diego de Almagro. Acabada la negociacion amb lo Conselh de las Índias Francisco Pizarro e l'emperaire Carles V acordèron la Capitulacion de Toledo que capitèt amb franquesa reiala de contunhar explorar e conquestar.

Francisco Pizarro

Francisco Pizarro tornèt embarcar cap a Panamà en 1530 amb los seus fraires Hernando, Gonzalo e Juan, e amb lo sieu oncle Francisco Martínez Alcántara. Sortèt de Panamà a la fin del meteis an cap al Peró amb 3 vaissèls, 180 òmes e 37 cavals. Per Pizarro èra mens aisit que per Hernán Cortés al Mexic, que trobèt pas d'emissaris tanpauc d'espontanèas mòstras d'amistat, mas que trobèt un camin menent cap a la sèrra. Intrèt dins la vila de Cajamarca lo 15 de novembre de 1532 e, dins una brèva entrevista amb Atahualpa aquel darrièr sollicitèt que li sián tornadas las tèrras presas e s'ajornèt l'entrevista. L'endeman al arribar l'Inca amb la sieuna garda personala comencèt a se despacientar e los espanhòls capturèron Atahualpa.

Aquel foguèt acusat de traïr l'acòrdi e foguèt condemnat a mòrt lo 23 de julhet de 1533. A partir d'alara l'avançada foguèt rapida e en novembre de 1533 las tropas espanhòlas se trobèt a las pòrtas de la capitala del Tahuantinsuyo, Cusco. La rancor que los de Cusco avián contra l'Inca executat permetèt als espanhòls d'intrar dins la vila sens oposicion. Foguèron quitament recebuts per Manqui II, que venguèt Sapa Inca amb l'aprobacion dels novèls venguts. La flaca resisténcia de Quisquis empachèt pas la pojada de Manqui II e la consolidacion de la preséncia espanhòla dins la region. Lèu, Manci Inca II se rendèt compte qu'èra solament utilizat pels invasidors per controtlar la populacion indigèna. Alara, somés a de problèmas personals amb los fraires Pizarro que al fond respectavan pas la sa nauta ierarquia contribuiguèt a un cambiament d'actitud. Secretament Manxol comencèt los preparatius per sortir de Cusco e debutèt un suslevament contra los espanhòls en 1536 profeitant de la partença d'una expedicion dirigida per Almagro cap a Chile.

La guèrra civila entre los conquistadores

Diego de Almagro (1479 - 1538)

La Governacion de Nòva Castelha començava al nòrd dins lo pòble de Santiago e, pel sud, acabava après 270 lègas. D'alà cap al sud, començava la Governacion de Nòva Toledo e s'espandissiá sus 200 lègas. Diego de Almagro, governador de Nòva Toledo, realizèt un viatge al sud cap a Chile que prenguèt près de dos ans, de 1535 fin a 1537 per s'acabar a Arequipa. Lo viatge per Chile foguèt dur e penós e trobèt pas res per satisfar los sieus interèsses, quitament al arribar a la nautor de l'actuala Valparaiso. A son retorn s'organizèt lo suslevament de Manco Inca Yupanqui. D'un costat descoratjat pels resultats de son viatge cap a Chile e d'un l'autre dins la cresença qu'èra dins sa governacion, decidiguèt lo far personièr. Après la captura e desbranda dels incas, Almagro empresonèt a Gonzalo e Hernando Pizarro e se proclamèt governador. Anèt alara cap ​​a la còsta fins a Lima. Dins lo trajècte fondèt la vila de Chincha amb l'intencion de la convertir en capitala de la Governacion de Nòva Toledo, la cristianant amb lo nom de Vila de Almagro. Après, aquela capitala seriá transportada a Sangallo. Almagro Avancèt sus Lima per la còsta mentre Francisco Pizarro o fasiá per Mala, ont los dos conquistadores s'acordèron una trèva fins a l'arribada d'un emissari de l'emperaire Carles V. Un autra estipulacion foguèt que mentre se resolguèsse lo desacòrdi Diego de Almagro contunhariá d'èsser governador a Cusco e daissariá en libertat a Gonzalo e Hernando Pizarro. Après los acòrdis Diego de Almagro tornèt prene son camin cap a Cusco. De son costat Francisco Pizarro ordenèt a Hernando Pizarro, ja liberat, que torne a Cusco a marcha forçada pel camin d'Huaytará, menant de tropas leialas. Fin finala las doas armadas espanhòlas s'afrontèron près del Cusco lo 6 d'abril de 1538 a la Batalha de las Salines. Las tropas d'Almagro foguèron derrotadas e el foguèt fach presonièr e captiu, menat cap a Cusco. Foguèt alà jutjat e condemnat a mòrt per estrangulacion. Diego de Almagro foguèt executat lo 8 de julhet de 1538, e son filh mestís, del meteis nom, jurèt venjança. Dotze almagristas dirigits per Juan de Rada organizèron una emboscada a Francisco Pizarro a Lima e l'auciguèron alà lo 26 de junh de 1541. Mentretant, la colonizacion americana contunhava d'avançar. Nòva Granada foguèt fondada pendent los an 1530 e Juan de Garay fondèt Buenos Aires lo 1536. Dins los ans 1540, Francisco de Orellana explorava la sèlva e arribava al riu Amazonas. En 1541, Pedro de Valdivia contunhèt las exploracions de Diego de Almagro dempuèi lo Peró cap al sud e i instaurèt la Capitania Generala de Chile. Lo meteis an, l'empèri Muisca, qu'ocupava lo centre de Colómbia, foguèt fin finala conquistat.

Conquista de las Filipinas

Monument a Miguel López de Legazpi a Zumárraga (Guipuscoa)

En Asia en 1521 lo navigaire Ferrand de Magallan arribèt a l'archipèla filipina e prenguèt possession juridica de las illas, jol tròn espanhòl, mas sens daissar un sol soldat. E mai s'èra conegut que los indigènas èran fin finala docils volgavan pasmens prene lo poder de Portugal sus las Índias Orientalas, Hernán Cortés envièt tres vaissèls cap a Asia que faguèron vela de Zihuatanejo en 1527. En camin dos d'eles naufraguèron, e lo tresen arribèt, mas capitèron pas a trobar lo corrent del retorn. Après 1541, López de Villalobos foguèt enviat pel vice rei Antonio de Mendoza per dirigir una expedicion cap a las Índias Orientalas en cèrca de rotas comercialas novèlas. En 1543 la flòta toquèt la còsta sud de l'illa de Luçon (Filipinas), ont explorèron la còsta e faguèron contacte amb los indigènas de l'archipèla. Partiguèron d'alà mai a l'orient fins a arribar dins l'illa de Leyte e las nomenèron d'illas Filipinas en onor al rei Felip II. A causa de la fam e d'un vaissèl que foguèt arruïnat per un accident de navigacion, l'expedicion foguèt desastrosa e tenguèt anar cercar refugi a las Molucas, domèni portugués, e après qualques escaramossas foguèron preses prisonièrs. L'assag de colonizacion de Filipinas acabèt pas atal.

Lo vice rei Luis de Velasco encarguèt Miguel López de Legazpi a far mar dins una nòva expedicion. Faguèt vela dempuèi lo Novèl Reialme de Galícia (uèi Jalisco), en 1564 e dins lo viatge conquistèt Guaján, las Illas de Saavedra (Illas Marshall) e las Illas Marianas; s'espandiguèt tanben lo domèni espanhòl en diverses ponts de l'illa de Formosa (Taiwan), las Molucas e lo nòrd de Bornèo. A causa de raretat del progiment, Legazpi se vegèt forçat a se transportar d'illa en illa e espandir los domònis alà. Lo movement foguèt aisit, donca que dins las illas, coma al Mexic, los clans èran afrontats e Legazpi establiguèt aisidament de ligams d'amistat que li permetèron se mòure d'isla dins isla. La conquista de las Filipinas foguèt possibla sonqu'en 1565 visant pel primièr còp las tèrras de nòva ispanhas lo Galion de Filipinas. Amb lo temps aquela rota venguèt lo ligam màger que fasiá lo jonhent entre las possessions de la Monarquia d'Espanha en America amb los seus bastions d'Asia. Un dels principals luòcs ont èran servats los bens portats d'Orient èra Nòva Orleans, sus la còsta del Golf de Mexic. Las rotas foguèron establidas per mai de dos sègles, mas los camins de l'Orient al pòrt de Acapulco, ont se descargava las merças, èran de plens de riscs, malautiás e atacas piratas. Los produits dins lo comèrci èran seda, espècias e aur.

La conquista de Veneçuèla, l'Orinòc e la recèrca de l'El Dorado

Territòri concedit entre 1528 e 1545 per l'emperaire Carles V a la familha alemanda dels Welser, banquièrs d'Absborg.

L'emperaire Carles Quint, en besonh de contun de fons per financiar sas campanhas militaras contra los protestants e l'Islam a Euròpa decidiguèt d'autrejar a çò dels banquièrs alemands Welser l'espleitacion de la província de Veneçuèla. Los seguents ans serián coneguts coma los temps de la colonia alemanda a Veneçuèla. En realitat l'activitat dels Welser se concentrèt dins la cèrca d'aur e lo comèrci d'esclaus e pendent ela los espanhòls contunhèron de realizar d'exploracions e de fondacions. Ambrosius Ehdingern, Originari d'Ulm (Alemanha) venguèt lo primièr governador de la província. Arribèt a Coro en 1529 e dempuèi partiguèt alà cap a l'Occident. A l'intrada d'un lac ataquèt las tribús de la zòna e realizèt la primièra fondacion oficiala de la vila de Maracaibo lo 8 de setembre de 1529. D'alà, Ehdingern tornar amb la malària a Coro. Un còp dins aquela vila, daissèt a Niklaus Federmann coma lo sieu representant lo 30 de julhet de 1530 e partiguèt a Sant Domingo per se curar. En Novembre Alfinger partiguèt de Coro amb 40 òmes de caval, 130 civils e unes soldats dins una expedicion a la recèrca de l'El Dorado cap a l'oèst. Son expedicion tornèt pel camin de la còsta, passèt lo lac de Maracaibo e las montanhas d'Oca fins a intrar a Valledupar. Decidiguèron fin finala de demandar ajuda. Una expedicion tornèt per cercar ajuda a Coro, mas al luòc de seguir long del Lac de Maracaibo, internèt dins los paluns e se perdèt. Oviedo conta qu'aquel grop comencèt a morir de fam e de fatiga e comencèt a la fin a practicar lo canibalisme amb los indigènas que los servissián de guida. Alfinger Acabèt morissent lo 31 de mai de 1533 en Chinácota, entre Pamplona e Cúcuta, per las flechas dels indigèns chicarateros. Lo rèste de la tropa, donat que l'expedicion de recèrca de rescat tornava pas, decidiguèt de prene lo camin de retorn.

Philipp von Hutten, Un dels conqueridors alemands de Veneçuèla

En 1535 arribèt Georg Hohermuth a Coro al costat d'una tropa de 600 personas e Philipp von Hutten. Aqueles decidiguèron d'enviar una fòrça expedicionària cap a la zòna de Barquisimeto. Lo 13 de mai partiguèron dos cents soldats. Quand arribèron a Barquisimeto, las primièras tropas se trobavan en retirada perque podavan pas dominar los grops indigènas. En total i aviá quatre òmes civils e 40 cavalièrs a la recèrca de l'El Dorado. Los meses seguents èra la guèrra de contunh amb los indigènas. Amb el èran Esteban Martín e Philipp von Hutten. Las tropas prenguèron lo camin d'Acarigua. Las malautiás tropicalas e l'ambient tan diferent e qu'èran pas preparats, que la mitat dels soldats venguèron malauts. Deguèron esperar fins a genièr de 1536 per contunhar, amb sonque 150 soldats a pè e 49 a caval. Lo rèste demorèt amb Andreas Gundelfingen dins lo pòble indigèna d'Ithibona. Georg Hohermuth moriguèt en 1540 e Philipp von Hutten foguèt nomenat nòu governador. Philipp von Hutten Demorèt fins a genièr de 1542 a Barquisimeto a l'espera que mai d'òmes se jonguèsson a son expedicion. Alara anèt cap als Llanos e en agost arribèt a Opía. Realizèt aià que las tropas de Quesada avián passat pels Andes en cèrca de l'El Dorado e los seguiguèt fins al Nadal de 1542, quand intrèt en territòri dels indians chòcs. Fin finala en 1545 Philipp von Hutten arribèt a la concluson que podava pas conquistar la zòna sens mai d'afortiments e prenguèt lo retorn. L'administracion dels Welser trobèt l'oposicion dels castelhans de l'airal que los acusavan de complir pas lo prètzfach de colonizacion. Lo conflicte final en territòri veneçolan comencèt quand Juan de Carvajal, que viviá a Coro, se dirigiguèt en 1545 dins la zòna del Tocuyo amb divèrses colons e se metèt alà a distribuir los indigènas segon lo sistèma d'encomienda. En 1546 en trobar alà la populacion fondada per Juan de Carvajal Hutten exigiguèt accion e fin finala Carvajal lo capturèt per traïson e ordenèt decapitar a Philipp von Hutten e a Bartholomäus V. Welser. Mai tard Carvajal acabèt jutjat e foguèt penjat a la forca.

La preséncia espanhòla a las còstas de Veneçuèla èra precària. Après que l'espleitacion de pèrlas comencèsse a saturar en Margarida e se descobriguèsson de nòvas fonts de riquesa a Mexic, lo govèrn espanhòl se concentrèt dins aquelas autras regions. Es atal coma en 1561, quand lo conqueridor rebèl Lope d'Aguirre arribèt a Margarida, capitèt prene l'illa amb facilitat. Sa tropa realizèt de chaples dins l'illa. D'alà naveguèt cap a Borburata lo 7 de setembre. Dempuèi Borburata comencèt un viatge a tèrra que lo portariá a Barquisimeto, ont arribèt lo 22 d'octòbre. Dins los seguents jorns se produguèt una seria de escaramossas amb los espanhòls de la region que lo volián sometre. Lo 27 seriá mòrt per un de los seus seguidors, pas abans que tuèt la seuna pròpria filha, que l'aviá acompanhada dins traversada dempuèi lo Peró. En 1567 Diego de Losada dintrèt dins la val dels Caracas. Las tropas castelhanas s'afrontèron amb las tribús indigènas lo 25 de julhet d'ongan, la Batalha de Maracapana. Aquel se considèra coma lo jorn de fondacion de la vila de Santiago de León de Caracas. Lo 8 de setembre del meteis an, Diego de Losada fondèt lo pòrt de Nuestra Señora de Carballeda sus la còsta. En 1569 Pedro Malaver de Silva partiguèt de Castelha amb sièis cents soldats, qu'unes 100 venguèron amb sos femnas e filhs, 300 esclaus, 200 cavals, 500 vacas, 1000 fedas e 200 pòrcs e de cabras per colonizar Veneçuèla. Après un malaisit viatge, desembarquèt a Margarita en mai de 1569. Se demorèron alà 150 colons. D'alà partiguèt a Borburata. Passèt a Valéncia e abandonèron alà fòrça colons e sa siás familhas. En 1576 Juan de Pimentel arribèt a Caraballeda per èsser lo nòu governador, e de partiguèt dins la val de Caracas, ont en 1578 decidiguèt de convertir la vila dins la nòva capitala de la província de Veneçuèla. Entre 1579 e 1580 Garci González de Silva realizèt las darrièras expedicions contra los indians Cumanagoto dins la zòna dels Vales del Tuy. Los indigènas d'aquelas regions patiguèron de biais massiu de malautiás qu'avián pas de resisténcia immunologica. Entre las epidèmias mai conegudas i a la veròla que se produsiguèt en 1580, segon çò que sembla quand un vaissèl portugués arribat de Guinèa amb d'esclaus africans portèt l'epidèmia. I aguèt tanben d'autras epidèmias que toquèron las populacions indigènas a la fin del sègle XVI. Pauc a pauc, los indigènas foguèron desplaçats de las melhoras zònas de cultura. En 1583 la comarca de Valéncia patiguèt de l'ataca de las tribús caribas que venián del sud e Garci González de Silva rebutèt aquela incursion.

Las darrièras conquistas a Veneçuèla èran a la carga de Joan Orpí e del Potz; que en 1623, utilizant lo pseudonim de Gregorio Izquierdo per se far passar per castelhan, s'embarquèt coma soldat dins una expedicion destinada a defendre las ricas salinas d'Araya (Veneçuèla). En 1624 Diego de Arroyo Daza, governador de la Provincia de Cumaná a l'actuala Veneçuèla nomenèt Orpí Luòctenent General de la província, emplec qu'ocupèt fins a 1627-28. Aquel meteis an, lo tribunal de la Reiala Audiéncia de Sant Domingo reconeguèt son títol de licenciat en Drech obtengut a Barcelona, causa que, après son sojorn a Cumaná, li permetèt d'èsser assessor juridic a Caracas per comanda de la meteissa Audiéncia. En 1631 se transpòrta a la Sant Domingo. Alà, la Reiala Audiéncia sollicitèt de volontaris per realizar, amb los seus pròpris mejans militars e economics, la conquista de la zòna abitada pels indians cumanogotos, qu'empachavan las comunicacions e lo comèrci entre las governacions de Veneçuèla e Cumaná. Orpí Optèt realizèt aquela mission e en decembre de 1631 li foguèt fin finala comandada a el e fondèt los establiments de Santa María de Manapire e San Pedro Mártir, mas li foguèt revocada la concession de la colonizacion e governacion de las nòvas conquistas. Tornèt a l'exploracion, conquista e colonizacion, en desfasent definitivament los cumanogotos en 1637. En Febrièr de 1638 fondèt Nueva Barcelona del Cerro Santo (l'actual Barcelona de Veneçuèla). Lo territòri qu'agropèt jol sieu mandat s'estendiá dempuèi San Felipe de Austria (uèi Cariaco) fins al Cabi Codera, e dempuèi cap a l'Orinòc. Podèt pas l'espandir mai perque trobèt una fòrta oposicion de las governacions vesinas, las limitas que n'èran ja prefixadas, qu'alara lo sieu luòctenent fondèt San Miguel de la Nueva Tarragona del Batey en 1645. Nomenèt sa jurisdiccion Nueva Cataluña, e mai se mai tard las autoritats de la Corona ratifiquèron pas oficialament lo nom.

Catastròfa demografica amerindiana e trafic d'esclaus africans

Evolucion demografica en America Centrala

Las nòvas tèrras descobèrtas foguèron reclamadas per la Corona de Castelha, e colonizadas per la populacion castelhana, que los abitants dels autres estats de la Monarquia d'Espanha èran estrangièrs a la Corona de Castelha. Mas Portugal reclamèt tanben los nòus territòris, donc de vaissèls portugueses èran arribats, inesperadament, de las còstas de Brasil alara qu'ensejava de circunnavegar Africa. Fin finala lo papa Alexandre VI intervenguèt amb la signatura del tractat de Tordesillas, que fixèt lo tèrme de las zònas d'influéncia espanhòla e portuguesa a 370 lègas a l'oèst de las illas de Cap Verd (lo meridian situat a 46° 37′ longitud oèst); la zòna occidentala èra l'exclusivitat de Castelha e l'orientala de Portugal. Atal Castelha vendrà proprietària nominala de la màger partida del continent american levat una pichona part de Brasil, venent a Portugal. Lo decrèt papal legitimava en partida l'espandiment pel nòu territòri, en mission d'evangelizar la populacion indigèna.

Mentretant, la colonizacion d'America contunhava. En mai de la conquista de la Ispaniòla, que culminèt al començament del sègle XVI, los colons comencèron a cercar de nòus establiments. La conviccion que i aviá de grands territòris de colonizar dins las nòvas tèrras descobèrtas produguèt lo vam per aténher de nòvas conquistas. Dempuèi alà, Ponce de León conquistèt Puerto Rico e Diego Velázquez, Cuba. Alonso de Ojeda percorriguèt la còsta veneçolana e l'America Centrala. Diego de Nicuesa ocupèt çò qu'es uèi Nicaragua e Còsta Rica, alara que Vasco Núñez de Balboa colonizava Panamà e arribava a la Mar del Sud (l'ocean Pacific).

Epidèmia de viròla reprodusida dins la Historia generala de las cosas de la Nueva España (1540-1585)

Hernan Cortés Conquistèt l'empèri asteca, arribèt en Florida e explorèt lo Mississipí e, al sud, de Guatemala fins a Panamà; Francisco Pizarro acabèt la conquista de l'empèri inca (1532) e n'incorporèt a Castelha los territòris dempuèi Chile fins a Colómbia. Se fondèron de nòvas vilas coma Cartagena de las Índias (1553), Quito (1534), Lima e Guayaquil (1535), Asunción (1537), Bogotà (1538), Xuquisaca (1539), Santiago de Chile (1541), Mérida de Yucatán (1542), Potosí (1545), La Paz (1548), Caracas (1562). Los tlaxcaltecs avián sostengut los conqueridors castelhans per lutar contra l'opression astèca esperant èsser liberats del domèni imperial; serián solament liberats dels sacrificis umans; al començament l'opression dels conqueridors e dels encomendados foguèt la meteissa, los fasent trabalhar de forçats en cèrca e extraccion d'aur e d'autres materials precioses, fins que lo rei Carles I de Castelha comencèt una restructuracion de l'administracion de las colonias, amb la creacion de l'Audiéncia e posteriora lo vicereinat de la Nòva Espanha per tal d'evitar los abuses contra los indigènas. Malgrat aquò, las guèrras e l'esclavatge dels sobrevivents foguèron pas las unicas fòrças que destruiguèron la societat asteca: las pandemias de las malautiás portadas pels conqueridors foguèron fòrça mai mortalas. La primièra epidèmia, de viròla, en 1520 e 1521 foguèt decisiva en la victòria dels espanhòls dins lo sètge de Tenochtitlan, tuant de milièrs de residents. Las autras doas pandemias, de viròla en 1545 - 1548 e de tifus en 1576 - 1581 tuèron 75% de la populacion de Mesoamerica. En conjuncion, las guèrras, l'esclavatge e las malautiás tuèron mai de 90% de la populacion originala mexicana. S'estima la populacion qu'abans la conquista èra de 18 milions d'abitants; en 1581 èra mens de 2 milions. La Nòva Espanha del sègle XVI foguèt pauc poblada, donat que fòrça pòbles èran exterminats. Pasmens, lo matrimòni dels paucs sobrevivents e dels colonizadors formèron un nòu pòble: lo pòble mexican.

Esclaus africans importats legalament (1492-1870) Mexic – 200.000 Cuba – 702.000 Puerto Rico – 77.000 Sant Domingo – 30.000 Centramerica – 21.000 Eqüador –200.000 Veneçuèla – 121.000 ó 700.000 Peró – 95.000 ó 300.000 Bolívia – 100.000 Chile – 6.000

Del punt de vista de la populacion amerindiana, l'organizacion Abya Yala manifèsta que la conquista e colonizacion comportèt un genocidi dels pòbles que foguèron someses; las armadas de conqueridors provoquèron la avaliment de las populacions localas ja realizadas per ataca dirècta e, subretot, per las malautiás coma la veròla que menèron los castelhans e los portugueses en America. Las culturas localas gaireben desapareguèron, las lengas indigènas enebidas, e las cresenças religiosas percaçadas.

Amb l'arribada e la conquista d'America, pels europèus, èran traçats lo plans d'espandiment que demandanvan de man d'òbra bon mercat. Al començament se faguèron los esclaus dins los pòbles indigènas americans mas la legislacion espanhòla pausèt fòrça lèu l'aplicacion d'aquela practica (mercés als escrits de Bartolomé de las Casas e de l'Escòla de Salamanca), e faguèt que sián importadas de personas en esclavatge d'Africa, qu'en mai avián màger resisténcia fisica e a las malautiás, subretot las tropicalas, atal comencèt un comèrci de grand escala d'esclaus africans: lo comèrci negrièr o Maafa. Dins las colònias espanhòlas d'America, los esclaus negres, mas subretot los indigènas, foguèron massivament utilizats dins las minas d'aur, argent e coire. Los portugueses importèron d'esclaus negres per l'espleitacion dels jaciments aurifèrs de Minas Gerais descobèrts a fins del sègle XVII.

Al Peró, dins las minas del Potosí, la populacion indigèna patissiá d'una espleitacion sosumana. De desenas de milièrs d'indigènas foguèron someses a la mita, un sistèma local d'escalvatge qu'èra ja abitual, mas l'usatge l'intensifiquèron los espanhòls, e aumentèt encara mai jos las instàncias del vicerei Francisco de Toledo, amb la manca de man d'òbra per l'industria minièra. Los mitayos (atal nomenats los indians someses a la mita) deviántrabalhar fins a 16 oras per jorn, cavant de tunèls, extrasent lo metal manualament o al pic, eca. Èran fòrça frequents los aclapaments e autres accidents, donant la mòrt de centenats de trabalhadors. Las revòltas èran atudadas dins lo sang e lo fuòc. Gaireben 15.000 indigènas serián mòrts dins l'espleitacion de l'argent, entre 1545 e 1625. La produccion d'argent atenguèt lo maxim vèrs l'an 1650, moment que las vetas comencèron a s'agotar, e Potosí intrèt en decadéncia que jamai ne tornèt.

L'Empèri de l'Ostal d'Àustria

Virceraialme de Nòva Espanha

Mapa del Vicereialme de Nòva Espanha.

Las seguentas campanhas se consacrèron a conquistar los rèstas de l'empèri asteca e Mexic venguent la basa del vicereialme de Nòva Espanha (1531 - 1821). Après la conquista de Mexic, Hernán Cortés prenguèt lo contraròtle del govèrn de Mexic, despartissent de las tèrras als conqueridors e la colonizacion. Pasmens, los flagrants abuses dels conqueridors obliguèron l'emperaire Carles V a instaurar una audiéncia coma organ de govèrn e administracion dels nòus territòris e ne foguèt designat coma president Nuño Beltrán de Guzmán. Après sa marrida administracion, s'adoptèt per un vicereialme, amb centralizacion del poder dins lo vicerei. A partir d'alara comencèt l'espandiment dels territòris conquerits, d'en primièr lo centre sud de Mexic, cap a l'oèst e al nòrd. Lo vicerei exercissiá son autoritat mejanç l'Audiéncia de Mexic, amb sèti dins la ciutat de Mexic e capitala del vicereialme. S'i apondèron l'Audiéncia de Sant Domingo, que foguèt creada en 1511, l'Audiéncia de Guatemala, creada en 1543 e l'Audiéncia de Nòva Galícia (mai tard l'Audiéncia de Guadalajara), creada en 1548. Al nòrd, èran los territòris de Califòrnia, Nòu Mexic, Tèxas, Coahuila, Nòu Leon e Nòu Santander, tanben administrats pel vicereialme. Après la conquista de las Filipinas en 1565, projècte realizat dirèctament dempuèi la Nòva Espanha, las illas foguèron administradas politicament e economicament dempuèi la vila de Mexic. Pendent la segonda mitat del sègle, Cristóbal de Olid, Pedro de Alvarado e Nuño Beltrán de Guzmán, prenguèron lo poder de granda partida del territòri mexican, levat lo nòrd del país, ont las tribús chichimècas demorèron fins al començament del sègle XVII, quand foguèron chapladas.

Catedrala de la Ciutat de Mexic.

dins aquel meteis sègle, lo trabalh dels preires arribats en Nòva Espanha, permetèt l'espandiment de nuclèus de populacion a Nòu Leon (Nuevo León), ont se fondèron Cerralvo Cadereyta e Sabinas Hidalgo. La vida a la Nòva Espanha èra caracterizada per l'espleitacion de las civilizacions e los pòbles indigènas realizada pels conquistadors. S'instaurèt una societat de linhatges basats en diferéncias racialas ont negres e indigènas èran tractats coma esclaus e l'oligarquia politica e religiosa tornavan pas qu'als peninsulars, sens permetre que la societat creòla, mestissa, mulastra o las variantas pòscan participar a la presa de decisions. Lo pòrt de Veracruz foguèt lo principal pòrt del vicereialme dins l'ocean Atlantic e Acapulco, lo principal pòrt sus las còstas de l'ocean Pacific. Ambedos pòrts foguèron fondamentals pel comèrci ultramarin, recebent de merças de l'Asia e las transportant cap a Espanha. Una de las naus màger èra lo Galeón de Manila (Galion de Manila), tanben conegut coma la Nao de China (Nau de China), que realizava dos viatges per an entre Manila e Acapulco. Las merças que s'i portavan, èran transportadas a tèrra cap al pòrt de Veracruz, èran embarcadas e menadas cap a Cadis, Espanha. En mai de las merças asiaticas, s'embarcavan los produchs de la Nòva Espanha, subretot l'aur e l'argent. Pasmens, aquelas fonts permetèron pas lo desvolopament d'Espanha, qu'aquela èra de contunh implicada en guèrras en Euròpa. De mai, las embarcacions èran atacadas per las companhiás de bocanièrs (angleses), corsaris (neerlandeses) e de piratas (divèrses).

Pòrt e vila de Veracruz.

Los vicereis de Nòva Espanha atenguèron lor apogèu al sègle sègle XVII en 1611, Luis de Velasco, de per abans vicerei del Peró, envièt una delegacion a visitar en tèrras japonesas e establir de contactes comercials amb Japon, e nasquèt alara la Nau de la China, que pendent tres cents ans desembarcava a Acapulco las merças venents de territòris orientals. Lo marqués de Cerralvo, Rodrigo Pacheco Osorio, foguèt acusat de corrupcion e d'ineficacitat dins lo govèrn, que prendent son mandat lo pòrt de Veracruz foguèt saquejat per de piratas olandeses ont se perdèt una granda partida dels cabals reals. De mai, acabant sa carga panèt mai de tres cents mil pesos d'aur, e una pèrla amb de diamants incrustats que regalèt al rei. Entre autres vicereis que patiguèron d'atacas de corsaris angleses e olandeses foguèron lo vicerei Armendáriz, qu'organizèt l'armada de Sobrevent per arrestar d'atacas dels filibustiès angleses sus las còstas novoispanicas e lo comte de Salvatierra, García Sarmiento de Sotomayor, qu'ordenèt protegir las còstas de Califòrnia e atal liurar d'assauts a las naus venents de la China. Vèrs 1649 lo nombre de convents dins la capitala aviá crescut fins a que los abitants se deguèron d'enviar una carta al rei Felip IV de Castelha demandant que s'instaure pas mai de centres dins la capitala, qu'èran desproporcionat a respècte de nombre d'abitants, mas lo rei svolguèt pas respondre. En mai d'aquel meteis an, s'efectuèt l'acte de fe mai granda enregistrat pels annals de l'Inquisicion espanhòla, doncas foguèron executats en una sola serada mai de cent cinquanta òmes e femnas acusadas de heretgia. Lo sègle XVII en Nòva Espanha se caracterizèt per una epòca de patz constanta, que se vesiá solament interrompuda quand los indis se levavan en armas, los mai coneguts d'aqueles cacics van Gaspar Yanga, cap de la revòlta indigèna de 1609. Las incursions de piratas dins vilas portuàries foguèron fòrça frequents, en 1678 van penetrar en Campeche e foguèron detenguts a Alvarado, e en lo 15 mai de 1683, lo corsari Lorencillo prenguèt Veracruz. L'expansion faguèt pauc de cambiaments pendent aquel sègle, lo mai d'important foguèt la fondacion de la vila de Albuquerque al nòrd. Après la novèla de la naissénça del prince Felip Pròsper d'Àustria a 1657, lo vicerai envièt una dotacion de cents cinquanta mila pesos aur per an pendent quinze ans, e s'acabèt amb la mòrt del prince en 1661. Jol govèrn del vicerei Gaspar de la Truèja Sandoval, comte de Gálvez, l'armada de Sobrevent prenguèt lo Tèxas per levar del sieu territòri los franceses, coma çò que se passèt a Sant Domingo.

Dinastia	Virregnat	Reiala Audiéncia
Ostal d'Àustria	Virregnat De Nòva Espanha	Reiala Audiéncia de Sant Domingo Reiala Audiéncia de Mexic Reiala Audiéncia de Guatemala Reiala Audiéncia de Guadalajara Reiala Audiéncia de Manila
	Virregnat Del Peró	Reiala Audiéncia de Panamà Reiala Audiéncia de Lima Reiala Audiéncia de Santa Fe de Bogotà Reiala Audiéncia de Charcas (fins a 1776) Reiala Audiéncia de Quito Reiala Audiéncia de Chile Reiala Audiéncia de Buenos Aires (fins a 1776)

La Flòta de las Índias e lo Galion de Manila

Image del pòrt de Sevilha del sègle XVI.

La Flòta de la Índias realizava lo monopòli comercial espanhòl amb America e constituiguèt l'esséncia de la nomenada Rota de las Índias, que compreniá tot lo comèrci e la navigacion d'Espanha amb sa colonias. Pendent los sègles XVI a XVIII, las flòtas de las Índias portavan las riquesas del vicereialme de Nòva Espanha e lo vicereialme del Peró a la Corona de Castelha. Los produchs transportats èran argent, aur, gemmas, espècias, cacao e mai. Los galions partissián de la vila de Veracruz, al Golf de Mexic, e arribavan a Sevilha pel Guadalquivir (mai tard a Cadis). Dins los an 1520, e causa de l'aument de la pirateriá anglesa e francesa, foguèt decidit d'organizar un sistèma de correg per aumentar la seguretat del transpòrt. L'idèa èra d'establir doas flòtas diferentas, ambedoas compausadas per de galions fòrtament armats amb de canons e de vaissèls mercants (carracas) per portar la carga. Las doas flòtas partissián cada an de Sevilha (puèi de Cadis), e anavan una a Veracruz e l'autra en America del Sud (Cartagena d'Índias, dins l'actuala Colómbia, e Nombre de Dios e Portobelo, dina l'actual Panamà). Après que descarguèron de los sieus produits (produits manufacturats, mas tanben après d'esclaus), las flòtas anavan totas a L'Avana, dins l'illa de Cuba, pel viatge de retorn.

La rota comerciala Manila-Acapulco s'inicièt lo 1568 (jaune) e la rota comerciala rivala portuguesa de l'èst (verd) dempuèi 1479-1640 (la mapa rebat solament en esquèma, sens precision, las rotas de navegacion seguida pels vaissèls).

Lo comèrci amb las colònias espanhòlas èra fortament contrarotlat per la lei e los reialmes castelhans de las Índias podián solament comerciar amb un pòrt de la Corona de Castelha (primièr Sevilha, puèi Cadis). Los angleses, olandeses e franceses ensejava de trencar lo monopòli, e çò fasent pendent mai de dos sègles. Mercés al monopòli, Espanha venguèt lo país mai ric d'Euròpa. Aquela riquesa permetèt subvenir subretot a las guèrras contra los protestants del centre e nòrd d'Euròpa. Causèt tanben una enòrma inflacion dins lo sègle XVI, e que destruiguèt practicament l'economia castelhana. En parallèl de las espedicions individualas, la flòta donava lo «Cinquen del Rei», un impòst de 20% suls metals precioses e los mandadisses individuals. De descobèrtas arqueologicas suggerisson que la quantitat de metals vertadièrament transportats èra fòrça mai grand qu'aqula declarada dins l'Archiu General de la Índias: los mercands fasián de contrabanda e practicavan la corrupcion per evitar de pagar aquel cinquen. Dins lo sègle XVII, lo sistèma economic comencèt a declinar per divèrses motius. D'en primièr, a causa de las tempèstas: aquelas de 1622, 1715 e 1733. En segond, pels piratas, que sián ja establits coma tal (corsaris) o de vaissèls militars de poténcias estrangièras. En tresen, per la casuda en la produccion de metals precioses a America. Las flòtas passèron de 17 vaissèls lo 1550 fins a aténher 100 a fins del sègle XVI. Mejans lo XVII èran 25 naus, e contunhèt de mermar. La menaça de las poténcias colonialas rivalas aumentèt quand aquelas podèron establir de basas en Caribe. Lo Reialme d'Anglatèrra ocupèt Sant Cristòl e Nevis a 1624, e las Províncias Unidas, Curaçao a 1634. La flòta de 1628 foguèt capturada per l'olandés Piet Hein a la Batalha de la Baia de Matanzas, pendent la Guèrra d'Ochanta Ans, e las de 1656 e 1657 foguèron capturadas pels angleses Richard Stayner e Robert Blake pendent la guèrra anglo-espanhòla. aqula de 1702 foguèt destruida pendent la Batalha de Rande.

Fichièr:Urdaneta marinela txikia.jpg

Andrés de Urdaneta (Ordizia,c.1508- Mexic, 1568)

La flòta de las Índias aviá un equivalent dins lo galion de Manila, tanben nomenat galion d'Acapulco, que transportava lo comèrci entre lo vircereialme de Nòva Espanha e Filipinas. S'utilizava per cambiar de bens chineses per d'argent mexican, passant pel pòrt d'Acapulco un o dos còps per an. D'alà se contactava per transpòrt terrèstre amb Veracruz e èran de nòu embarcadas de Veracruz cap a las vilas castelhanas de Sevilha e Cadis. Lo galion de Manila-Acapulco comencèt quand Andrés de Urdaneta, navegant en un carreg comandat per Miguel López de Legazpi, descobriguèt una rota de retorn dempuèi l'Illa de Cebú al Mexic en 1565. Ensajant tornar a la flòta, unes se divisèron cap al sud. Urdaneta pensava que los alisis del Pacific poirián se mòure en una bocla coma o fan los vents de l'Atlantic. Se din l'Atlantic los vaissèls fasián un torn larg cap a l'oèst per prene los vents que los portavan de retorn cap a Madèira, alara, pensèt que, navigant mai al nòrd abans de se dirigir cap a l'èst anava prene los alisis que lo portarán de retorn cap a la còsta oèst d'America del Nòrd. E mai se s'embarquèt a 38 gras Nòrd abans de virar cap a l'èst, lo sieu pressentiment capitèron, e arribèt a la còsta près de Mendocino, dins l'actuala Califòrnia, e seguiguèt après la còsta sud, fins a San Blas e après a Acapulco, atal descobriguèt lo corrent de Kuro-Siwo. La màger partida de l'equipatge moriguèt dins lo primièr long viatge long, que portèron pas de provisions sufisentas. Los vaissèls partissián d'Acapulco, per se dirigir cap a las Filipinas amb esca a Guam e tornant après aver virat cap al nòrd per seguir lo mencionat corrent de Kuro-Siwo. Los vaissèls que prengavan vela depuèi Veracruz èranan mai sovent cargats de merças d'Orient venent dels centres comercials de las Filipinas, mai los metals precioses e recorses naturalas de mèxic, America Centrala e Cariba e contunhèt fins a 1815 quand la Guèrra d'Independéncia de Mexic acabtèt per sempre a la rota comerciala galion.

Jos l'absolutisme dels borbons

Carles II nomenèt eritièr de la Monarquia d'Espanha lo jove Felip V mas aquel èra pas preparat a dirigir la monarquia e foguèt pas plan recebut en Espanha quan los cortesans comencèron a veire que era apatic, cast, piós, fòrça seguidor dels vòts del seu confessor e melancolic. Lo desir dels altres poders per Espanha e possessions se podava pas tancar amb lo testament reial. Alara los afrontaments èran gaireben inevitables; l'archiduc Carles d'Àustria se resignèt pas, atal comencèt la Guèrra de Succession d'Espanha (1702 - 1713). Aquela guèrra e las negligéncias comesas provoquèron de novèlas desbandadas de las armas espanhòlas, se desbanant sul quita territòri peninsular. Atal se perdèt Oran, Menòrca e Gibartar. En el tractat d'Utrecht (1713), les potències europees decidiren quin seria el futur d'Espanya en relació a l'equilibri de poder. El nou rei de la casa de Borbó, Felip V, va cedir el Regne de Sicília i part del territori del Milanesat als Savoia; i els altres territoris continentals (Comtat d'Holanda, Regne de Nàpols, Milanesat i Regne de Sardenya) a l'Arxiducat d'Àustria. I Gibraltar i Menorca a Anglaterra, així com la possibilitat de comerciar amb les Índies Occidentals.

Amb lo monarca Borbon se realizan pendent lo sègle XVIII las ancianas idèas mercantilistas francesas del sègle XVII basadas sus una monarquia absoluda que contrarotlava de biais centralizat l'economia. Las lors preocupacions màger èra de trencar lo poder de l'aristocracia creòla e afeblir lo contraròtle territorial de la Companhiá de Jèsus: los jesuistas foguèron expulsats d'America espanhòla en 1767. En mai dels consultants americans ja establits dins la Ciutat de Mexic e Lima, tanben o faguèron a Veracruz e Guadalajara. Entre 1717 e 1718 las institucions del govèrn de las Índias, lo Conselh de las Índias e la Casa de Contractación, se transportèron de Sevilha a Cadis, que se convertiguèt en l'unic pòrt de comèrci amb las Americas.

Los organs executius foguèron someses a la sobeiranetat dirècta del monarca absolut mejans las secretarias d'Estat qu'èran l'embrion dels futurs ministèris. Se reformèt lo sistèma de las doanas e tarifs, e se creèt lo cadastre (pasmens se capitèt pas a reformar totalament la politica contributiva). Se tornèt estructurar tanben l'armada en regiments nòus e s'unifiquèron las diferentad flòtas e d'arsenals de l'Armada. Dins aquelas reformas s'impliquèron d'òmes coma José Patiño, José Campillo o Zenón de Somodevilla. A aquelas reformas seguiguèt una nòva politica revengista que cercava recuperar los domenis liurats al Tractat d'Utrecht. Espanha s'afrontèt amb Portugal per la Colonia del Sacramento, dins l'actual Uruguai, qu'èra la basa de la contrabanda britanica pel Riu de la Plata. En 1750 Portugal cediguèt la colònia a Espanha en cambi de set de las trenta reduccions guaranís dels jesuistas dins la frontièra amb Brasil. Los espanhòls expulsèron los jesuistas, provocant un conflicte amb los guaranís que durèt onze ans.

Monument consacrat a Gaspar de Portolà e Rovira, explorador de Califòrnia (1767 al 1770) e fondator de San Diego e Monterey.

Lo desvolopament del comèrci naval promogut pels Borbons en America foguèt interromput pendent la Guèrra de Sèt Ans (1756 - 1763) qu'Espanha e França s'afrontèron a la Grand Bretanha e Portugal per de conflictes colonials. Los succèsses espanhòls al nòrd de Portugal foguèron eclipsats per la presa anglesa de L'Avana e Manila. Fin finala lo Tractat de París (1763) acabèt amb a la guèrra. Amb aquela patz Espanha recuperèt Manila e L'Avana e mai tornèt a Portugal la Colonia del Sacramento. E França liurèt la Loïsiana a l'oèst del Mississipí, amb sa capitala, Nòva Orleans e Espanha cediguèt la Florida a la Grand Bretanha. Que que siá, lo sègle XVIII foguèt un periòde de prosperitat de l'empèri d'otramar mercés a la creissença de contunh del comèrci, subretot pendent la segonda mitat del sègle, a causa de las reformas dels borbons. Las rotas d'una sola nau a intervals regulars foguèron lentament remplaçats per l'anciana costuma d'enviar las flòtas de la Índias, e pendent los ans 1760 e aviá de rotas regulars entre Cadis, L'Avana e Puerto Rico e a intervals mai longs amb lo Río de la Plata, ont s'èra creat un nòu vicereialme en 1776. La contrabanda, qu'èra fòrça perjudicial per l'empèri dels Absborg, mermèt quand se metèron en marcha las naus de registre.

En 1777 una nòva guèrra amb Portugal acabèt amb lo Tractat de Sant Ildefons, qu'Espanha recobrava la Colonia del Sacramento e ganhant las illas de Annobon e Fernando Poo, dins las aigas de Guinèa en cambi de se retirar de sas nòvas conquistas al Brasil. Mai tard, dos faits tustèron l'America espanhòla e al meteis temps mostrèt l'elasticitat del nòu sistèma reformat: lo soslevament de Tópac Amaro al Peró en 1780 e la rebellion a Veneçuèla. Dins los ans 1780 lo comèrci interior de l'Empèri aumentava e sa flòta se faguèt fòrça màger e rendable. La fin del monopòli de Cadis pel comèrci american supausèt la renaissença de las manufacturas espanhòlas. Lo fach mai notable foguèt la creissença rapida de l'indústria textila en Catalonha, qu'a la fin del sègle mostrava de signes d'industrializacion amb una rapida e estonanta adopcion de maquinas de filar, venguent indústria textila màger de la Mediterranèa. La productivitat agrària se mantenguèt bassa malgrat los importants esfòrces per introduire de nòva maquinas per la populacion rurala.

Lo redreçament progressiu de las guèrras se tornèt èsser interromput per la participacion espanhòla a la Guèrra de l'Independéncia dels Estats Units d'America (1779 - 1783), piejant los estats revoltats e l'afrontament conseqüent amb la Grand Bretanha. Lo tractat de Versalhas de 1783 supausèt de nòu la patz e la recuperacion de Florida e Menorca e l'abandon britanic de Campeche e la Còsta de Los Mosquitos al Cariba. Pasmens, Espanha manquèt son assag per recuperar Gibartar. Amb la Convencion de Nutka (1791), se resolguèt la disputa entre Espanha e Grand Bretanha suls establiments britanics e espanhòls sus la còsta del Pacific, se limitant alara la frontièra entre los dos estats. Aquel meteis an lo rei Carles IV ordenèt a Alessandro Malaspina de cercar lo passatge del Nòrd-oèst (Expedicion Malaspina). Pauc après se desbandèron los angleses pendent la Guèrra de l'aurelha de Jenkins dins son assag per conquistar l'estrategic emplaçament de Cartagena de las Índias.

Dinastia	Virregnat	Reiala Audiéncia
Ostal de Borbó	Virregnat De Nòva Espanha	Reiala Audiéncia de Sant Domingo Reiala Audiéncia de Mexic Reiala Audiéncia de Guatemala Reiala Audiéncia de Guadalajara Reiala Audiéncia de Manila
	Virregnat Del Peró	Reiala Audiéncia de Panamá Reiala Audiéncia de Lima Reiala Audiéncia de Santa Fe de Bogotà Reiala Audiéncia de Charcas (fins a 1776) Reiala Audiéncia de Quito Reiala Audiéncia de Chile Reiala Audiéncia de Buenos Aires (fins a 1776)
	Virregnat De Nòva Granada(1717–1723; 1739–1810)	Reiala Audiéncia de Santa Fe de Bogotà Reiala Audiéncia de Quito Reiala Audiéncia de Panamá
	Virregnat Del Río de la Plata(1776)	Reiala Audiéncia de Buenos Aires Reiala Audiéncia de Charcas

Decadéncia de la Absolutisme dels Borbons

Guèrras d'independéncia americana

Après la Revolucion Francesa del 1789, Espanha se jonguèt amb los estats absolutistas per combatre la revolucion. Una armada dirigida pel general Ricardos ocupèt lo Rosselhon, mas sonque unes ans après, lo 1794, foguèt expulsat per las tropas francesas que contunhèron d'avançar al delà dels Pirenèus. Manuel Godoy, primièr ministre volgava realizar una politica de pacificacion amb França: amb la patz de Basilèa de 1795 se realisèt la retirada francesa encambi de la mitat de l'isla de l'Espanhòla (l'actuala Haití). En 1796 foguèt signat lo tractat de Sant Ildefonso, que supausèt una aliança amb la França napoleoniana contra de la Grand Bretanha. Lo combat naval del cap de Sant Vicenç s'acabèt amb la victòria per la flòta britanica, que mai tard subiguèt de fracases a Cadis e Santa Cruz de Tenerife. En 1802 foguèt signada la Patz d'Amians que Menorca tornèt al domeni espanhòl. Tornèron lèu las ostilitats, realizant lo projècte napoleonian d'una invasion per la Marga. Mas la destruccion de la flòta espanhòla arroïnèt lo plan e metèt lo dobte de la capacitat que se mantenga l'empèri.

En 1808 Napoleon profeitèt de las disputas entre lo rei espanhòl Carles IV e lo sieu filh, lo futur Ferran VII, per los obligar a li cedir lo tròn, de biais qu'Espanha foguèt presa per Napoleon sens tirar una sola bala. Quand Napoleon decretèt lo Blocatge Continental, Espanha collaborèt amb França a l'ocupacion de Portugal, que refusèt se sometre a la volontat de Napoleon. D'aquel biais las tropas francesas intrèron al territòri de l'Estat, prenent de posicions en guarnisons de la frontièra. Après la desbandada de Trafalgar, Espanha se trobèt amb una armada amb dificultats per s'afrontar l'anglesa e se copèt de la comunicacion amb otramar. Lo 2 de mai de 1808 se produguèt un soslevament popular, que los espanhòls contra lo domèni francés s'organizèron en milícias (Juntas) e pel territòri se realizèron las accions contra los franceses derivant en una guèrra. De biais similar, se comencèron a s'organizar de conselhs dins las colonias americanas, piejant lo rei Ferran, que ben lèu,venguèron de fòrças insurgentas per se far independents d'Espanha.

Batalha de Ayacucho (1824) Decisiva victòria de la Ejército Unido Libertador amb la capitulació del virrei del Peró que donava fin a las grandas campanhas d'America del Sud

Las guèrras d'independéncia de las colònias ispanoamericanas comencèron a se desencadenar quand las disputas pel tròn entre lo rei espanhòl Carles IV e lo sieu filh lo futur Ferran VII se'n profeitèt Napoleon per los obligar a abdicar a Baiona lo 1808, establissent coma rei José Bonaparte, e Ferran demorèt captiu. Davant l'abséncia d'una autoritat en Espanha e l'exili de Ferran VII, los pòbles ispanoamericans, jos la direccion dels creòls, comencèron una sèria d'insurreccions contra las autoritats colonialas. La primièra insurreccion se produguèt lo 25 de mai de 1809 dins la vila de Chuquisaca al Vicereialme del Río de la Plata, que surgiguèron de soslevaments per tot lo continent per formar de conselhs d'autogovèrn. En Nòva Espanha, a diferéncia de las autras colònias espanhòlas, lo conselh d'insurreccion dels creòls, que s'amassèt dins la ciutat de Mexic lo 1808, atudèt quin que siá assag d'independéncia, amb l'intencion de demorar coma territòri de la corona espanhòla, a causa de la preséncia d'un percentatge fòrça considerable de populacion creòla e peninsular. L'independéncia, doncas, pendent 10 ans, se'n encargèron los contingents republicans formats de mestisses e indigènas.

Las autoritats espanhòlas en America, après que lo rei Ferran VII recupere la corona en 1814, reprimiguèron fòrça los conselhs d'autogovèrn essent considerats illegals. Los movements populars dins las colònias espanhòlas, inspirats per la Guèrra de l'Independéncia dels Estats Units d'America, aprigondèron las insurreccions per s'afrontar dobertament al rei espanhòl dons una guèrra de domèni continental amb objectiu d'establir de republicas independentas. Dins la Guèrra d'Independéncia Ispanoamericana Simón Bolívar se destaquèt coma un important cap dels insurgents. Cuba e Puerto Rico demorèron jos la dominacion coloniala. Dempuèi 1814 a 1830, e après de complicats procediments politics, las colònias espanhòlas en America venguèron de nacions independentas: Argentina, Bolívia, Colómbia, Còsta Rica, Cuba, Chile, Eqüator, Mexic, Paraguai, Peró, las Províncias Unidas d'America Centrala, la Republica Dominicana, l'Uruguai e Veneçuèla.

Del neocolonialisme fins al «desastre del 98»

La Guèrra d'Africa

Lo de general Joan Prim amb lo Batalhon de Volontaris Catalans a la batalha de Tetuán (1860).

A Espanha, la Guèrra de l'Independéncia foguèt seguida per la monarquia absoluta e fin finala en 1833 l'instauracion del Reialme constitucional d'Espanha. A l'epòca se destaca lo prètzfach de Leopoldo O'Donell responsable del bastiment del primièr camin de fèrre en Espanha, l'annexion de territòris marroquins e de Saigon. Dempuèi 1848 se debanan d'assassinats, pirateriás e d'autres incidents amb las tribús termièras de las Illas Alhucemas, Ceuta e Melilla. En 1859 lo comandant de Ceuta, en acòrdi amb lo govèrn, comencèt a bastir una seria de fortins a l'entorn de Ceuta, lo primièr al començament del mes d'agost a Santa Clara. Lo 10 las òbras foguèron destruidas per la cabiliá d'Anyera, mas los espanhòls contunhèron lor prètzfach e intrèron en territòri marroquin per talhar d'arbres, e plantèron las pèiras de delimitacion de biais arbitrari. Lo 5 de setembre de 1859 lo govèrn O'Donnell envièt una dura nòta de protestacion al sultan e aquel acceptèt las imposicions espanhòlas de reposicion de las pèiras de limit levadas, comprenent aquelas que se mencionèron en una nòta de clarificacion lo 3 d'octòbre, mas lo govèrn espanhòl voliá la guèrra e lo 15 d'octòbre menacèt lo Marròc de començar d'òbras segon establit per la nòta del 5 del mes precedent. Lo sultan protestèt cortesament mas O'Donnell respondèt amb una nòta violenta en reïterant las exigéncias e l'estenduda de la frontièra de Ceuta fins a la sarrada de Bullones. Lo 3 de novembre O'Donnell foguèt nomenat comandant de las fòrças en Africa, amb tres còrs d'armada dirigida pels generals José Ortiz Echagüe, Juan Zavala de la Puente e Antonio Ros de Olano, e una division de resèrva dirigida per Joan Prim e de Prats e una division de cavalleriá comandada per Antonio Alcalá Galiano, en totala 40.000 òmes e comencèt la Guèrra d'Africa (1859-1860).

Seguiguèron la batalha de Castillejos, la batalha de Tetoan e la batalha de Wad-Ras. Après aquela los marroquins demorèron desmoralizats e lo 24 de març se tornèron a las negociacions de patz. O'Donnell concediguèt dos jorns per acceptar los sieus tèrmes, e lo 25 de març Muley Abbas se presentèt al campament espanhòl, e acceptèt amb l'unica condicion que Tetuán seriá solament en poder d'Espanha de biais temporari, fins al pagament de l'indemnizacion de guèrra. Lo 26 de març de 1860 foguèt signat a Tetuán lo tractat de Wad-Ras o de Tetuán, qu'acaba a la guèrra, sens satisfa degun que los espanhòls pensavan qu'èra pròche de la victòria obtenguda, e los marroquins que devián pagar una indemnizacion desproporcionada a sa capacitat economica. Lo tractat de comèrci que foguèt signat beneficièt pas a Espanha mas a las societats d'autres païses subretot Grand Bretanha e França. La cession de Santa Cruz de la Mar Pequeña, fixada al tractat, foguèt pas seguida d'una ocupacion e sonque provoquèt de futurs problèmas.

Guèrras de Cuba e Filipinas

Embarcament Dels Volontaris catalans al pòrt de Barcelona per anar a la Guèrra de Cuba (1868-1878).

En 1868 esclatèt la guèrra de Detz Ans  (1868 - 1878), que foguèt la primièra guèrra d'independéncia cubana contra las fòrças reialistqs espanhòlas. La guèrra comencèt amb lo Bram de Yara, dins la nuèch del 9 al 10 d'octòbre de 1868, dins la proprietat La Demajagua, qu'aperteniá a Carlos Manuel de Céspedes. Acabèt dètz ans mai tard, sens que se realize l'independéncia de Cuba. Aquela guèrra aguèt un caractèr anticolonialista, antiesclavista e de desliurança nacionala. De mai dempuèi lo punt de vista cultural ajudèt que lo sentiment de nacionalisme s'aferme. Se lutèt pel progrès de l'economia e societat, que prenguèt un carctèr contracultural (venguèt d'una soscultura que se transformèt en un movement contracultural que tractava de desfar una cultura egemonica que representava una trèva pel desvolopament de Cuba e del mond). La guèrra comencèt quand Cespedes donèt la libertat als sieus esclaus e legiguèt la Declaracion d'Independéncia (lo manifèste del 10 d'octòbre), lo 10 d'octòbre de 1868.

Amb l'experiéncia de la Guèrra de Dètz Ans, un supòrt màger de las fòrças politicas independentistas cubanas e una consciéncian nacionala màger, los liberators concebèron la campanha "Invasion d'Occident" qu'aviá per tòca de prene aquel sector de l'illa. Foguèt pas de sometre l'Orient de Cuba ont las fòrças reialistas avián de grandas dificultats per conténer los independentistas. Pasmens, José Martí e Antonio Maceo moriguèron en la luta: Martí gaireben al començament de la guèrra (19 de mai del 1895) e Maceo dins una emboscada a l'oèst de L'Avana lo 7 de decembre de 1897 (episòdi que contèt lo cap de lo sieu Estat Màger, lo catalan Josep de Miró e Argenter). Las tropas independentistas èran al bòrd de la victòria finala quand la guèrra prenguèt un autra cap: Lo cuirassat nòrd-american Maine, qu'èra en visita dins la Baia de l'Avana espetèt. Aquel fach signifiquèt l'intrada dels Estats Units d'America dins lo conflicte menant a la Guèrra Ispanoestatsuniana. La declaracion de guèrra a l'Espanha se faguèt pas esperar e los combats que se centravan abans a l'interior, se transportèron al mar: Las flòtas reialistas podèron pas respondre als modèrns cuirassats nòrdamericans. La presa de Santiago de Cuba e la superioritat militar de las tropas nòrdamericanas obliguèron als espanhòls a se rendre en 1898. L'eveniment dobriguèt pas a l'ocupacion nòrdamericana de Cuba fins a 1902. Dins lo Tractat de París, Espanha cedèt sas colonias (Cuba, Puerto Rico e Filipinas) als Estats Units d'America. L'exclusion dels representants de las tres colònias mostrèron l'arma colonialista dels Estats Units d'America, e mai se las fòrças independentistas d'aqueles païses portèron lo pes màger de la guèrra.

La decadéncia finala amb lo Franquisme

Guinèa Espanhòla (1885-1968).

En 1848, las tropas espanhòlas conquistèron las Illas Chafarinas. La pèrda de la màger part de l'Empèri American menèt Espanha a se bolcar totjorn mai dins los sieus domènis en Africa, subretot après la traumatica desbranda contra los Estats Units d'America en 1898. En 1860, après la guèrra amb Marròc, aquel país cediguèt Sidi Ifni. Las decennias seguentas de collaboracion francoespanhòla impliquèron l'establiment e l'espandiment de protectorats espanhòls al sud de la vila e la sobeiranetat espanhòla foguèt reconeguda en la Conferéncia de Berlin de 1884: Espanha administrava Sidi Ifni e lo Sahara Occidental ensems. Espanha reclamèt tanben un protectorat a la còsta de Guinèa dempuèi lo Cap de Bajador fins al Cap de Blanc. Rio Muni venguèt protectorat en 1885 e en colonia en 1900. Las reclamacions disputadas al subjècte de Guinèa foguèron resolgudas dins lo Tractat de París (1898).

En 1911, Marròc se divisiguèt entre franceses e espanhòls a la seguida comencèt la Guèrra del Rif. La batalha de Annual de 1921) supausèt una desbranda militar infligida a l'armada espanhòla, compensats ans après pel desembarcament de Alhucemas. Entre 1926 e 1959, Bioko e Rio Muni foguèron jonchas jol nom de Guinèa Espanhòla. Espanha, a las colònias desvolopèt vastas plantacions de cacau, pel que s'empleguèt de milièrs de trabalhadors. Lo 1956, quand lo Protectorat Francés de Marròc venguèt independent, Espanha autregèt lo sieu protectorat al Marròc, mas mantenguèt lo contraròtle sus Sidi Ifni, la region de Tarfaya e lo Sahara Occidental. Muhàmmad V del Marròc èra interessada en los territòris espanhòls e desencadenèt l'invasion del Sahara Espanhòl lo 1958 de la part de l'armada Marroquina. Aquela guèrra foguèt coneguda coma guèrra de Ifni o guèrra desbrembada. Aquel meteis an, Espanha cediguèt a Muhàmmad V Tarfaya e se va annexionar Saguia lo Hamra (al nòrd) e Ritz d'Aur(al sud) al territòri Sahara Espanhòl.

Marchas Verdas del 7 de novembre (en verd) e accion militar del 31 d'octòbre (en roge) de 1975

En 1959 foguèt conseguit al territòri espanhòl del Golf de Guinèa l'estatut de província espanhòla ultramarina. La Region Eqüatoriala Espanhòla foguèt regida per un governaire general qu'exercissiá de poders militars e civils. Las primièras eleccions localas s'i debanèron en 1959 efoguèron elegits los primièrs procuraires per las còrts equatoguineanas. Mejanç la lei basica de 1963, las doas províncias foguèron reunificadas amb Guinèa Equatoriala e dotadas d'una autonomia limitada, amb d'organs e còs comuns per tot lo territòri. En Març de 1968, jos la pression dels residents e de las Nacions Unidas, Espanha anocièt que concedirà l'independéncia. En 1969, jol la pression internacionala, Espanha concedís Sidi Ifni al Marròc.

Lo domèni espanhòl al Sahara durèt fins al 1975 quand la Marcha Verda forcèt la retirada espanhòla profeitant que Franco se morissiá. Lo futur de la província es gaire segur que Marròc reclamava la sobeiranetat alara pas cap d'autre estat o organizacion la reconeguèt. Marròc reclama las Islas Canàrias, Ceuta, Melilla.

Territòris de l'Empèri Espanhòl

America

Empèri Espanhòl en America en 1800.

• Vicereialme De Nòva Espanha: l'actual país de Mexic, e los estats nòrd-americans de Califòrnia, Nòu Mexic, Arizòna, Tèxas, Nevada, Florida, Utah e una partida de Colorado, Wyoming, Kansas e Oklahoma al Estats Units d'America. Espanha mantenguèt jos contraròtle aqueles territòris dempuèi 1521 fins al 1821.
• Capitaniá Generala de Guatemala: compreniá los territòris de Guatemala, El Salvador, Nicaragua, Onduras, Còsta Rica, e l'estat mexican de Chiapas. Èra administrada per la Nòva Espanha. Declarèt son independéncia en 1821.
• Loïsiana: cedida per França, Espanha la mantenguèt dins lo sieu poder de 1762 fins a 1801. Incorporava los territòris dels actuales estats de Loïsiana, Arkansas, Oklahoma, Kansas, Nebraska, Dakota del Sud, Dakota del Nòrd, Wyoming, Montana, Idaho, Minnesota e Iowa.
• Vicereialme De Nòva Granada: los actuals païses de: Panamà, Colómbia e Eqüator.
• Capitaniá General de Veneçuèla: l'actual Veneçuèla, administrada pel Vicereialme de Nòva Granada.
• Vicereialme Del Peró: l'actual Peró.
• Vicereialme Del Riu de la Plata: los actuales païses de Bolívia, Argentina (levat la region de Patagonia Occidentala), Paraguai, Uruguai (amb lo nom de Banda Orientala) e una partida de Brasil.
• Capitania General de Chile: l'actual Chile e la region de Patagònia fins que la part orientala fins que passèt al Virregnat del Río de la Plata. Èra administrada dempuèi lo Peró.
• Territòris insulars: los actuales païses de Cuba, Puerto Rico, Republica Dominicana, Bahamas (fins a 1670), Trinitat e Tobago, Granada (dei 1498 fins a 1674), Jamaica (fins a 1655), Sant Cristòl e Nevis, Dominica (de 1493 fins a 1783), Barbados (dempuèi 1518 fins a 1624), Santa Lucia (de 1504 fins a 1654), Illas Malvinas (fins a 1810).

Asia

• Filipinas (1521 - 1898), administradas coma partida del vicereialme de la Nòva Espanha
• Protectorat Sul Cambòtja (1597 - 1599)
• Nòrd de Taiwan (1626 - 1642)

Tanben i aviá unes establiments espanhòls dins l'isla de Bornèo.

Africa

• Sahara Espanhòl: de 1885 a 1975.
• Protectorat Espanhòl al Marròc: de 1912 a 1956.
• El Jadida: 1580 fins a 1640.
• Larrache (1610 - 1689) e (1912 - 1956)
• Tetoan (1860 - 1862) e (1912 - 1956)
• Casablanca (1580 - 1640)
• Ifni: De 1860 a 1969.
• Guinèa Espanhòla: de 1843 a 1968.

Oceania

• Guam: dominada fins a 1898, perduda dins la guèrra ispanoestatsuniana.
• Illas Carolinas Illas Marianas e Belau: fins a 1899, vendudas a l'Empèri Alemand.

Tanben i aguèt unes establiments puntual dins l'isla de Nòva Guinèa.

Controvèrsia: lo primièr empèri global

Se considèra lo portugués coma lo primièr e mai duradís empèri colonial qu'aja jamai existit; dempuèi la presa de Ceuta en 1415, fins a la devolucion de Macau als chineses l'an 1999. Foguèt a l'encòp lo primièr empèri en aver de colònias per totes los continents, qu'establiguèt de possessions al Brasil, en Africa, en Índia, e al sud-èst asiatic, arribant fins a l'Ocean Pacific per l'illa de Nòva Guinèa alara que l'Empèri Espanhòl prenguèt pas cap de possession en Oceania, e s'establiguèt quitament pas cap permanent en Asia (furtivament illas Filipinas, en 1565).

Ligams extèrnes

• Bibliotèca d'informacion iberica en linha de Stanley G. Payne, Istòria d'Espanha e Portugal, Vòl.1 Cap. 13: «L'Empèri espanhòl» (anglés).
• Estenduda dels empèris de l'istòria (anglés).
• Independéncia de las colònias de l'Empèri espanhòl.
• L'empèri iberic, "ont se pondiá jamai lo solelh" (vidèo).