Ans 1780
IstòriaModificar
1778-1781 : segonda partida de la Guèrra d'Independéncia deis Estats Units d'America. Leis insurgents capitèron de conclure una aliança amb França e d'obtenir lo sostèn d'autrei poissanças (Espanha, Províncias Unidas...). De son caire, la flòta britanica, mobilizada per lo transpòrt de l'avitalhament necessari ai tropas terrèstras, aguèt de dificultats per s'opausar a la marina francesa. En particular, la victòria francesa a la batalha de la Chesapeake menèt l'enceuclament e a la capitulacion de l'armada anglesa blocada dins lo pòrt de Yorktown. Après aquela desfacha, de negociacions de patz comencèron (→ 1783).
1782-1787 : en Japon, famina grèva que tuèt entre 200 000 e 900 000 abitants.
1783 : en Islàndia, erupcion dau volcan Laki. Pus gròssa erupcion de lava de l'Istòria umana, la catastròfa entraïnèt una famina importanta dins l'illa que tuèt un quart de sa populacion (aperaquí 9 300 abitants). De mai, lei gas desgatjats per l'erupcion foguèron a l'origina de perturbacions climaticas lòngas en Euròpa.
1783 : dins la region dau Golf de Guinèa, revirada saunosa d'una campanha militara d'Oyo còntra Borgo.
1783 : signatura dau Tractat de París que marquèt la fin de la Guèrra d'Independéncia deis Estats Units d'America. Entraïnèt l'independéncia deis Estats Units d'America e la cession de divèrsei colonias per lei Britanics permetent ai Francés e ais Espanhòus de restaurar una partida de sei posicions americanas.
1786 : mòrt de Frederic II que foguèt remplaçat per Frederic Guilhèm II.
1786-1788 : insureccion de Formosa après la descubèrta e la repression d'un complòt anti-Qing per lo governador de l'illa. Pasmens, la societat secrèta a l'origina dau complòt aviá gardat de fòrças importantas e poguèt organizar una revòuta que prenguèt lo contraròtle dau sud de l'illa. En reaccion, lo govèrn mandèt una fòrça de 10 000 òmes per restablir l'òrdre.
1787 : en França, signatura de l'edicte de Versalhas per lo rèi Loís XVI. Èra un tractat de tolerància religiosa que permetiá ai personas non catolicas (protestants e josieus) d'obtenir un estat civiu. Marquèt oficialament la fin dei persecucions religiosas organizadas per la monarquia.
1787 : en Pèrsia, revòuta d'Agha Mohammad Chah que se proclamèt chah còntra Jafar Khan.
1788 : destruccion de Kyoto per un incendi e esmogudas grèvas a Edo e Osaka en causa dau pretz dau ris. Per agravar la premiera catastròfa, la destruccion dau palais imperiau empachèt la reconstruccion de la ciutat avans la rebastida dau castèu de l'emperaire.
1788-1789 : començament d'una intervencion chinesa dins leis afaires intèrnes de Vietnam. D'efiech, aprofichant una demanda d'ajuda de part dau darrier emperaire de la dinastia Le qu'èra estat reversat per lei fraires Tayson, l'emperaire Qianlong assaièt de restaurar l'influéncia chinesa dins aqueu país. Lei tropas Qing foguèron batudas mai lo venceire Nguyen Hue, acceptèt de reconoisser la senhoriá nominala de Pequin. Aquò permetèt ai Chinés de trobar una eissida oficialament victoriosa mai, dins lei fachs, Vietnam demorèt independent.
1788-1789 : començament d'una guèrra entre Tibet e Nepal a prepaus dei pèças de moneda nepalesas en circulacion. Poissança protectritz de Tibet, China deguèt participar au conflicte. Lei Chinés liberèron aisament lo territòri tibetan. Dins aquò, reconoguèron la responsabilitat tibetana dins l'origina dau conflicte e Nepal obtenguèt lo pagament d'una importanta indemnitat (→ 1791).
1789 : tocada per una crisi economica e financiera grèva, França reüniguèt leis Estats Generaus dau Reiaume per lo premier còp dempuei 175 ans. Pasmens, lei tensions fòrça importantas de la societat francesa transformèron l'institucion en assemblada revolucionària demandamnt de cambiaments importants. Lo refús dau rèi Loís XVI entraïnèt una insureccion populara (presa de la Bastilha lo 14 de julhet) e l'instauracion d'una monarquia constitucionala amb l'abandon de totei lei privilègis. L'ensemble deis avançadas obtengudas per lo movement foguèt sintetizat dins la Declaracion dei Drechs de l'Òme e dau Ciutadan, tèxte fòrça important qu'es una basa de la democracia modèrna.
CulturaModificar
Sciéncias e tecnicasModificar
1781 : descubèrta de la planeta Uranus per l'astronòm britanic William Herschel (1738-1822).
1781 : experiéncia dau quimista anglés Henry Cavendish (1731-1810) que cremèt una mescla d'oxigèn e d'idrogèn e constatèt la formacion d'una massa d'aiga egala ai massas de reactius cremadas.
1781 : descubèrta d'un element quimic novèu, lo tungstèn, per lo quimista Carl Wilhelm Scheele (1742-1786).
1782 : publicacion de Lavoisier sus l'existéncia de dos gas principaus dins l'atmosfèra (→ 1783).
1783 : après lei trabalhs publicats per Lavoisier en 1782, lo quimista anglés Henry Cavendish capitèt de menar la premiera estimacion precisa dau rapòrt entre lei dos. Trobèt 20,8% d'oxigèn, 79,2% d'azòt e aperaquí 1% d'un gas desconegut (identificat en 1894 coma l'argon).
1784 : desvolopament dau premier obús de balas per l'oficièr britanic Henry Shrapnel (1761-1842). Aquel obús permetèt d'aumentar la portada de tir de l'artilhariá e son poder de destruccion còntra l'infantariá. Es totjorn fòrça utilizat au començament dau sègle XXI e, dempuei la Premiera Guèrra Mondiala, lo tèrme Shrapnel s'es generalizat per designar aqueu tipe d'arma.
1784 : observacion dau cicle de variacion de la luminositat de Delta Cepheida per l'astronòm anglés John Goodricke (1764-1786). Aquò li permetèt d'identificar leis estèlas variablas cefeidas, estelas fòrça importantas a l'ora d'ara per mesurar lei distàncias espacialas. Lo meteis astronòm capitèt tanben de donar una explicacion – erronèa – au fenomèn a l'origina de la variabilitat d'Algol dins la constellacion de Persèu : lo passatge davans l'estèla d'un còrs pus sorn.
1784 : invencion dau puddlage per lo Britanic Henry Cort (1740-1800). Aqueu metòde permetiá l'afinatge de la fonda gràcias a l'utilizacion d'escòrias oxidantas. Aquò permetèt de produrre de quantitats gròssas de fèrre – dins de proporcions ineditas – de qualitat superiora a la fonda. Utilizat durant tot lo sègle XIX (per exemple per la construccion de la Torre Eiffel), lo fèrre eissit d'aqueu procès foguèt pauc a pauc remplaçat per l'acier produch per lei procès Bessemer ò Martin-Siemens.
1785 : publicacion per Charles-Augustin de Coulomb (1736-1806) dau resultat de sei recèrcas sus lo magnetisme e l'aimantacion, especialament de la lèi de Coulomb que venguèt una basa de l'electrostatica.
1787 : descubèrta de la lèi de Charles per lo Francés Jacques Charles (1746-1823). Aquela relacion permet d'estabilir un liame de proporcionalitat entre lo volum e la temperatura a pression constanta. Participèt a l'elaboracion dau modèl dau gas perfècte (→ 1834).
1789 : descubèrta dei proprietats de l'aiga de Javel per lo quimista francés Claude Louis Berthollet (1748-1822).
1789 : en astronomia, descubèrta d'Encelada, lo seisen satellit pus important de Saturne, per William Herschel.
DecèsModificar
- Adlan II, sultan de Sennar.
- Johann Christian Bach, compositor alemand.
- John Belchier, cirurgian britanic.
- Jean-Baptiste Charles Bouvet de Lozier, explorator francés.
- Sebastião José de Carvalho e Melo, ministre de Portugal.
- Émilie du Châtelet, matematiciana, fisiciana e escrivana francesa.
- Nicolas Chédeville, compositor francés.
- Adam Dietrich, botanista alemand.
- Leonhard Euler, matematician alemand.
- Frederic II, rèi de Prússia.
- Baldassare Galuppi, compositor italian.
- John Goodricke, astronòm britanic.
- Moses Mendelssohn, filosòf judieu alemand.
- Leopold Mozart, musician e compositor austrian.
- Pèire III, rèi de Portugau.
- Carl Wilhelm Scheele, quimista suedés.
- Tokugawa Ieharu, shogun de Japon.