Tópac Amaro

Tópac Amaro (? - Cusco, 24 de setembre de 1572) foguèt lo darrièr sobeiran indigèna modèrne de l'Empèri Inca de Peró. Lo filh de Manco Inca Iopanqui (conegut tanben coma Manco Capac II), venguèt prèire e gardacòs de son paire.

Tópac Amaro, darrièr inca de Vilcabamba.

Captura de Tópac Amaro per Felipe Guamán Poma de Ayala

Aquesicion

Après que son frairastre, l'Emperaire inca (Titu_Cusi_Iopanqui), moriguèsse en 1570, Tópac Amaro assumiguèt lo títol imperial. Los incas cresián que los capelans espanhòls que son frairastre se vegèsse forçat a admetre en Vilcabamba l'avián enverinat. Foguèron capturats e executats e las frontièras que los espanhòls avián ocupat de Peró èran tampadas. En aqueles temps los espanhòls encara sabián pas la mòrt de l'anterior Sapa Inca e avián mandat de rotina dos ambaissadors per tal de contunhar las negociacions en cors. Foguèron tuats totes dos a la frontièra per un capitani inca.

En usar la justificacion que los incas avián "roto la inviolable ley de todas las naciones del mundo: respeto a los embajadores" lo vicerei novèl, Francisco de Toledo, decidiguèt d'atacar e conquistar Vilcabamba. Declarèt la guèrra lo 14 d'abril de 1572 e en doas setmanas doas pichòtas partidas de soldats espanhòls avián capturat un pont estrategic a la frontièra e dempuèi aquel ponch Toledo poguèt porgir d'armas a son armada.

La guèrra finala amb Espanha

Lo primièr de junh lo primièr anfrontament guerrièr comencèt dins la val de Vilcabamba. Los incas ataquèron los primièrs amb fòrça volontat malgrat que foguèssen armats leugièrament. Mai d'un còp ensagèron de levar lo sèti mantengut pels espanhòls e sos aliats nadius pasmens cada còp èran obligats de se retirar. Lo 23 de junh lo fòrt de Huayna Pucará se rendèt victima de l'artilharíá espanhòla. L'armada inca, que se retirava, decidiguèt d'abandonar sa darrièra vila e de se dirigir cap a la selva per se regropar. Lo 24 de junh los espanhòls dintrèron dins Vilcabamba, la trobèron desèrta e lo Sapa Inca èra partit. La vila foguèt desbastida del tot.

Tópac Amaro se n'èra anat lo jorn abans amb un grop d'aperaquí 100 personas e se dirigiguèt a l'oèst, dins los bosques de las tèrras bassas. Lo grop, que compreniá sos generals e los membres de sa familha, s'èra devesit en còlas pichonetas per tal d'evitar d'èsser capturats.

Tres grops de soldats espanhòls los secutèron. Un d'eles capturèt l'esposa e lo filh de Tuti Cusi. Lo segond tornèt amb de presonièrs militars e amb d'aur, d'argent e d'autras gemmas preciosas. Lo tresen tornèt amb los dos fraires de Tópac Amaro, d'autres parents e sos generals. Lo Sapa Inca e son comandant contunhèron d'èsser liures.

La fugida de Vilcabamba

Puèi un grop de quaranta soldats causits personalament sortiguèron en persecución de estos. Seguiguèron lo riu de Masahuay pendent 170 milas, on trapèron un depaus Inca amb fòrça aur e vaissèla. Los espanhòls capturèron un grop d'indians chonco e los obliguèron de dire çò qu'avián vist, e s'avián vist lo Sapa Inca. Aqueles informèron qu'èra anat riu aval, en bote, cap a un endrech sonat Momorí. Los espanhòls construiguèron aprèp cinc balsas e continuèron la persecucion.

A Momorí descobriguèron que Tópac Amaro s'èra escapat per la tèrra. Contunhèron amb l'ajuda dels Indians Mamarí, que informèron del camin qu'avián pres los Incas e indiquèron que Tópac èra alentit per encausa de sa femna qu'èra a mand de far nàisser son filh. Aprèp una caminada de 50 milas vegèron una fogal a l'entorn de nòu oras de la nuèch. Trobèron lo Sapa Inca Tópac Amaro e sa femna que se caufavan l'un l'autre. Los assegurèron que pas cap de mal lor seriá fait e securizèron sa reddicion. Tópac Amaro foguèt arrestat.

Los captius foguèron menats puèi a las roinas de Vilcabamba e amassa dintrèron dins Cuzco lo 21 de setembre. Los venceires desclapèron tanben los restes momificats de Manco Cápac e Titu Cusí e una estatua d'aur de Punchao, una representacion del linhatge Inca que conteniá los restes mortals dels còrs dels Incas defuntats. Aqueles objèctes sacrats foguèron puèi destruches.

Execucion

Se faguèt mai d'un ensag per convertir Tópac Amaro al cristianisme pasmens, se pensa que, aqueles ensages foguèron rechazados per un òme qu'èra preparat per acceptar sa fe. Los cinc incas capturats recebèron un jutjament somari ont res foguèt pas dit per sa defensa e foguèron condemnats a la pendeson. D'unes que moriguèron de las severas torturas que recebèron foguèron pasmens tanben penjats.

Lo jutjament del Sapa Inca comencèt un parelh de jorns mai tard. Tópac Amaro foguèt condamnat per l'assasinat dels prèires a Vilcabamba, del qual èra probablament innocent. Foguèt condemnat a la decapitacion. Foguèt reportat per mai d'una fonts que de nombroses clèrgues, convençuts de l'innocéncia de Tópac Amaro, supliquèron de genolhons que l'Inca foguèsse mandat cap a Espanha per un jutjament en luòga d'èsser executat.

Un testimòni ocular del jorn lo remembrava montant una muòla amb las mans ligadas dins son esquina e una còrda a l'entorn de son còl. D'autres testimònis diguèron que i aviá de grandas massas de personas e que lo Sapa Inca èra enrodat de centenats de gardas armats amb de lanças. De cara a la catedrala principala sus la plaça centrala de Cuzco una poténcia èra estat erigit. Se reportèron entre 10 000 e 15 000 testimònis presents.

Tópac Amaro montèt sus la poténcia acompanhat pel avesque de Cusco. Mentre qu'èra a montar, se ditz per los quites testimònis qu'"una multitud d'indians, qu'emplenavan completament lo plan, vegèron lo lamentable espectacle [e sabián] que son senhor e Inca anava morir, eissordèron lo cèl, lo fasent ressondir amb sos plors e lamentacions." (Murúa 271)

Coma es reportat per Baltasar de Ocampa e Friar Gabriel de Oviedo, Prior dels dominicans a Cuzco, amb testimònis oculars, lo Sapa Inca auborèt sa man per far taisar la multitud, e sas darrièras paraulas foguèron;

"Ccollanan Pachacamac ricuy auccacunac yahuarniy hichascancuta."

"Maire Tèrra, testimònia coma mos enemics escampan ma sang."

Descendents

Cerca de quaranta ans aprèp que la conquista de Peró comencèsse a partir de l'execucion d'Atahualpa, aquò s'acabèt amb l'execucion de son nebot. Lo vice rei d'Espanha amassèt los descendents reials. Mantunas dosenas de personas, incluent lo filh de tres ans de Tópac Amaro, foguèron fòrabandidas a Mexic, Chile, Panamà e d'autres endreches. A d'unes foguèt permés de tornar en cò sieu e lo reirefelen de Tópac, Tópac Amaro II, capitanegèt una rebellion indigèna en 1780 contra la preséncia espanhòla continua en Peró.

Ligams extèrnes

• Tupac Amaru, la vida, los tiempos, y la ejecución del último inca (en anglés)
• Historia del Perú Colonial

Vejatz tanben

• Tópac Amaro II
• Empèri inca
• Peró
• Cusco
• Titu Cusi Yupanqui

Referéncias

• James Q. Jacobs, Tupac Amaru, The Life, Times, and Execution of the Last Inca
• Cobo, Bernabe, Historia del Nuevo Mundo, bk 12.
• Colección de documentos inéditos relativos al descubrimiento, conquista y organización de las antiguas posesiones españolas de Ultramar, ed. Angel de Altolaguirre y Duvale and Adolfo Bonilla y San Martin, 25 vols., Madrid, 1885-1932, vol.15. In Hemming.
• García de Castro, Lope, Despatch, Lima, Mar. 6, 1565, Gobernantes del Perú, cartas y papeles, Siglo xvi, Documentos del Archivo de Indias, Colección de Publicaciones Históricas de la Biblioteca del Congreso Argentino, ed. Roberto Levillier, 14 vols., Madrid, 1921-6. In Hemming.
• Guillen Guillen, Edmundo, La Guerra de Reconquista Inka, Histórica épica de como Los Incas lucharon en Defensa de la Soberanía del Perú ó Tawantinsuyu entre 1536 y 1572, Primera edición, impreso en Lima, Perú.
• Hemming, John, The Conquest of the Incas, Harcourt, Brace, Jovanovich, Inc., Nueva York, 1970.
• Markham, Sir Clements, The Incas of Peru, Segunda edición, John Murray, Londres, 1912.
• Métraux, Alfred, The History of the Incas, Traducido del francés por George Ordish, Pantheon Books, Nueva York, 1969.
• Mura, Martín de, Historia General del Perú, Origen y descendencia de los Incas (1590 - 1611), ed. Manuel Ballesteros-Gaibrois, 2 vols., Madrid, 1962, 1964. In Hemming.
• Ocampa, Baltasar de, Descripción de la Provincia de Sant Francisco de la Vitoria de Vilcapampa (1610). Trad, C. R. Markham, The Hakluyt Society, Second Series, vol. 22, 1907. In Hemming.
• Sender, Ramón J. Túpac Amaru
• Salazar, Antonio Bautista de, Relación sobre el periodo del gobierno de los Virreyes Don Francisco de Toledo y Don García Hurtado de Mendoza (1596), Colección de documentos inéditos relativos al descubrimiento, conquista y colonización de las posesiones españolas en América y Oceanía sacadas en su mayor parte de Real Archivo de Indias, 42 vols., Madrid, 1864-84. In Hemming.
• Titu Cusi Yupanqui, Inca Diego del Castro, Relación de la conquista del Perú y hechos del Inca Manco II; Colección de libros y documentos referentes a la historia del Perú, ed. Carlos A. Romero and Horacio H. Urteaga, dos series, 22 vols., Lima, 1916-35. In Hemming.
• Valladolid, 29 April 1549, Colección de documentos para la historia de la formación social de Hispano-América, ed. Richard Konetzke, 4 vols., Madrid, 1953. In Hemming.
• Vargas Ugarte, Ruben, Historia del Perú, Virreinato (1551-1600), Lima, 1949, p. 258.