Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/genièr
| decembre | febrièr |
Aquesta pagina e sas sospaginas mesadièras son consacradas a l’organizacion e a la mantenença del quadre Lutz sus... de la pagina d’acuèlh.
Aquesta es emplena per l'apèl de {{Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/{{CURRENTDAY}} de {{CURRENTMONTHNAME}}}} (çò que significa que son contengut es lo del Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/jorn, ont jorn es lo jorn e lo mes del jorn corrent (ora UTC)). La frequéncia de renovelament dels quadres es quotidiana.
- Los articles presentats dins los diferents quadres son unicament los promouguts als labèls « Articles de qualitat » e « Bon article ».
- Evitatz de metre mai de 500 caractèrs/100 mots dins los quadres per fin de manténer l'equilibri de las colomnas sus la pagina d'acuèlh ont aquestes quadres son transcluses.
Calendièr per genièr de 2024
Articles « Lutz sus... » ja pareguts sus l’acuèlh del mes de genièr de 2024 :
1èr de genièr de 2024 veire/modificar Clarmont-Ferrand z-es ’na vila d’Occitània, capitala d’Auvèrnhe. Z-es maitot ’na vila dau centre de l’estat francés, chapluòc dau departament dau Puèi Domat, dinc la region administrativa d’Auvèrnhe Ròse Aups. A l’est de Clarmont (’pelacion populara) comença la plana de Limanha banhada pel riu d’Alèir. La vila actuala de Clarmont-Ferrand resulta de la fusion de las doas vilas de Clarmont (nommat tanben Clarmont d'Auvèrnhe) e de Montferrand en 1633. Sos abitants son nommats los clarmodaires o clarmontés, e mai especificament los dau quartèir de Montferrand los montferrandés. |
2 de genièr de 2024 veire/modificar L’estela de mar es un animal equinodèrme qu’a abitualament cinc braces a partir d’un centre (simetria pentaradiala) que pòt aténher 45 cm de largor. Existisson almens 1600 espècias repartidas en mai de 30 familhas dins totes los oceans. A pas d’esqueleta movedís mas de pseudopòdis, pichons tubes presents tanben dins los orsins, que pòdon projectar d’aiga dempuèi la fàcia ventrala e que servisson per la locomocion e l’alimentacion. L’estela de mar es un predator. Se noirís gràcias a son orifici bucal, situat sus sa fàcia ventrala. Sas pèças bucalas son un element que servís per lor classificacion. La digestion es facha dins dos estomacs separats, l’estomac cardiac e l’estomac piloric. | ||||||
3 de genièr de 2024 veire/modificar Lo pan es l’aliment de basa de fòrça societats. Es fabricat a partir de farina, de sal e d’aiga. Quand s’apond de levat o levadura, la pasta del pan es somesa a un conflament degut a la fermentacion. Lo pan es atal una mossa solida. La farina ven principalament de cerealas: blat e segal. S’i pòdon apondre, en quantitat moderada, d’autras farinas: òrdi, milh, castanha, notz… Las cerealas panificablas se caracterizan amb la preséncia de glutèn, amassament de proteïnas de proprietats elasticas, qu’empresonan las bullas de dioxid de carbòni produchas par la fermentacion que permet la levada de la pasta (pasta levada) e crean la mica. |
4 de genièr de 2024 veire/modificar Lo grasal (var. grasau) o lo Sant Grasal (var. Sant Grasau) es un objècte mitic de la legenda arturiana, tòca de la quista dels cavalièrs de la Taula redonda. A partir del sègle XIII, es assimilat al Sant Calici (la copa que recebèt lo sang del Crist) e pren lo nom de Sant Grasal. La natura del grasal e la tematica de la quista que li es associada faguèron naisser fòrça interpretacions simbolicas o esotericas, e a d’illustracions artisticas multiplas. L’associacion de Montsegur al grasal pels nazis es deguda a una confusion etimologica: dins son òbra Parzival, Wolfram von Eschenbach plaça lo castèl del rei Pellès sul Munsalwäsche (Mont Salvatge), que revirèron en Montsegur. | ||||||
5 de genièr de 2024 veire/modificar George Washington (22 de febrièr de 1732 — 14 de decembre de 1799), foguèt lo primièr president dels Estats Units d’America (1789 – 1797) e comandant en cap de l’armada continentala de las fòrças revolucionàrias pendant la Guèrra d’Independéncia (1775–1783). Washington comencèt de ganhar de trofèus, en armant de tropas de Virgínia per apiejar l’Empèri Britanic pendent la Guèrra francesa e indiana (1754–1763), un conflicte qu’el a l’amagat aviá ajudat a provocar. Après aver menat a la victòria nòrd-americana dins la Guèrra d’Independéncia, renoncièt a las cargas militaras e tornèt a la vida de plantaire, çò que li portèt encara mai de renom. En 1787, presidiguèt la Convencion de Filadèlfia qu’esbossèt la Constitucion dels Estats Units d’America e en 1789, foguèt elegit a l’unanimitay coma primièr president. Sos dos mandats establiguèron fòrça politicas e tradicions qu’existisson fins a uèi. Abans la fin del periòde de govèrn, Washington se retirèt dins la vida civila, en establir aital un important precedent de cambiament de govèrn pacific que serviguèt d’exemple non solament als Estats Units mas tanben dins d’autras futuras republicas. |
6 de genièr de 2024 veire/modificar Jupitèr es la cinquena planeta dau Sistèma Solar, en foncion de sa distància au Soleu, e la pus granda. Sa massa es solament un milen d’aquela dau Soleu mai dos còps e mieg la massa combinada deis autrei planetas dau Sistèma Solar. Es una planeta giganta gasosa ambé Saturne, Uranus e Neptun. Aquelei quatre planetas son de còps dichas «planetas jovianas». La planeta es coneguda dempuei l’Antiquitat. A uelh nus, pòu quasi ajónher la magnitud de –2,94 essent adonc per òrdre de luminositat aparenta lo tresen objècte dins lo cèu nocturne après la Luna e Vènus. Lei Romans li donèron lo nom de Jupitèr, lo rèi de sei dieus. A 67 satellits coneguts e es tanben provesida d'anèus de polvera (e non de glaç coma Saturn). | ||||||
7 de genièr de 2024 veire/modificar La region de Nòva Aquitània es una region administrativa de l’estat francés. Es la resulta de la fusion de las regions Aquitània, Lemosin e Peitau-Charantas, lo 1èr de genièr de 2016. Compausada de 12 departaments, la region es majoritàriament occitana, mas s’i parla tanben basco e peitavin. Lo nom provisòri èra compausat dels noms de las regions fusionadas, dins l’òrdre alfabetic. Lo nom definitiu e la prefectura de region, Bordèu foguèron causits a la fin de setembre de 2016. Se reclama la reünion del departament peitavin de Vendèa, qu'es pel moment dins la region dels País de Léger. |
8 de genièr de 2024 veire/modificar Lucile Randon (nascuda l'11 de febrièr de 1904 a Alès), tanben coneguda coma Sòrre Andrieu (en francés: Sœur André), es una supercentenària occitana. A l'atge de 118 ans e 329 jorns, es la persona viva mai vièlha del mond dempuèi lo 19 d'abril de 2022. Tanben es la mai vièlha subreviventa coneguda de la pandèmia de COVID-19. Es una monja catolica. Retirada, viu a Tolon dempuèi 2009. | ||||||
9 de genièr de 2024 veire/modificar Loís Alibèrt (1884-1959) (Louis Alibert en francés) foguèt un lingüista occitan, autor especialament d’una gramatica, e accessòriament d’un diccionari, que fondan la nòrma classica de l’occitan. Nasquèt a Bram, en Lauragués, lo 12 d'octobre de 1884, dins una familha de païsans ont se parlava occitan. Felibre manteneire (de l’Escòla mondina, puèi de l’Escòla occitana), foguèt cap redactor de La Tèrro d’Oc. Comencèt de s’interessar a la normalizacion linguistica de l’occitan après la Primièra Guèrra Mondiala. Dins Le lengodoucian literari, fa servir una grafia sucursalista e l’article local le. |
10 de genièr de 2024 veire/modificar La region d’Auvèrnhe Ròse Aups es la fusion de las regions administrativas d’Auvèrnhe e de Ròse-Aups dempuèi lo 1èr de genièr de 2016. Compausada de 12 departaments e de la metropòli de Lion, es majoritàriament arpitana, mas s’i parla tanben occitan e francés. La prefectura de la region es a Lion.
| ||||||
11 de genièr de 2024 veire/modificar Marselha (Marseille en francés) es una vila d'Occitània, en Provença, en riba de la mar Mediterranèa. Es la vila mai poblada e lo primier pòrt d'Occitània. Tanben es la segonda o tresena vila de França e n'es lo primier pòrt. Es lo capluèc de la Metropòli d'Ais Marselha Provença, dau departament francés dei Bocas de Ròse e de la region de Provença-Aups-Còsta d'Azur. Son escaisnom, la Ciutat Focèa, ramenta que foguèt fondada en 600 avC. per de marins grècs de Focèa. A 868 277 abitants e n'a 1 516 340 dins l'aglomeracion. Lo nom de la vila s'escriu Marselha e se pronóncia [maʀˈsejɔ] o [maʀˈsijɔ] segon la nòrma classica. Lo gentilici es marselhés -esa. |
12 de genièr de 2024 veire/modificar | ||||||
13 de genièr de 2024 veire/modificar Periguers [peri'gœ: / peri'gʏ:] (nom corrent) o Peireguers [pejre'gœ: / pejre'gʏ:] (nom classicizant) (Périgueux en francés) es una vila occitana francesa de la region d'Aquitània, prefectura dau departament de Dordonha. Es la capitala istorica de Perigòrd. Lo gentilici es pergosin -a. La vila s'estend dins una bocla d'Eila environada de set costaus (Escornabuòu, la Boissiera o Curada, Beu Puei, l'Arsaut, las Cebradas...) L'etimologia de Periguers ven daus Petrocorii ("las quatre armadas"), pòble gallés que demorava aquí avant la conquista romana. A l'epòca galloromana, l'emplaçament de la vila actuala era ocupat per Vesona. |
14 de genièr de 2024 veire/modificar La lavanda es un aubret dicotiledonèu de la familha dei Lamiacèas e dau genre Lavandula, de flors lo pus sovent mauvas o violetas dispausadas en espigas, coma la majoritat deis espècias, fòrça nolentas; s'utilizan largament dins totei lei brancas de la perfumariá. Vènon subretot sus lei sòus calcaris secs e solelhós, a l'excepcion de L. stoechas, que preferís lei sòus siliciós. Totei lei lavandas son de plantas mellifèras, fòrça recercadas per leis abelhas. | ||||||
15 de genièr de 2024 veire/modificar Aran o era Val d'Aran (mens locaument era/la Vath d’Aran, la Vau d’Aran) ei un parçan d’Occitània, situat ena region istorica de Gasconha, e formant ua comarca semiautonòma, administratiuament e istoricament assignada ath Principat de Catalonha e ar Estat espanhòu. Eth caplòc ei era vila de Vielha. Era Val d’Aran se trape ena part centrau dera sarrada pirenenca e ei era soleta val des Pirenèus de l’Espanha d’aiguavessant atlantic. Era sua estenuda ei de 620 km2, era poblacion ei de 10 268 abitants (2019). |
16 de genièr de 2024 veire/modificar L’èuro es la moneda comuna dels 27 estats de l’Union Europèa (UE) — e la moneda unica de 18 estats membres pel moment que succedís a l’ECU (European Currency Unit, o « unitat de compte europèa ») que n’èra la moneda comuna. Es la moneda comuna de facto de certans estats e territòris, coma Kosovo. L’èuro es administrat per la Banca Centrala Europèa que ne’n contraròtla l’emission. | ||||||
17 de genièr de 2024 veire/modificar En astronomia, l’extincion designa lo fenomèn, liat a la matèria situada entre l’observator e l’objècte celèst observat, responsable de l’absorpcion e de la difusion de la lutz emesa per leis objèctes astronomics. Per un observator terrèstre, l’extincion es causada per lo mitan interstellar, generalament en causa de la preséncia de gas ò de poussas, e per l’atmosfèra terrèstra. Certanei domenis de l’espèctre electromagnetic (rais X, ultraviolets e infraroges) son ansin quasi inobservables dempuei la superficia dau glòbe e necessitan l’utilizacion de telescòpis espaciaus. Dins lo domeni visible, la lutz blava subís una extincion pus importanta que la lutz roja. |
18 de genièr de 2024 veire/modificar | ||||||
19 de genièr de 2024 veire/modificar Drona ['drunɒ] (en francés Dronne, ancianament Drône) es una ribiera occitana dau sud-oest de França (region d’Aquitània Lemosin Peitau e Charantas). Drona a per origina la rasiga preceltica e idronimica °Dur- (que donet tanben Dordonha, Durença...), e lo sufixe °-ona (que donet tanben Dordonha, Lisona...) |
20 de genièr de 2024 veire/modificar | ||||||
21 de genièr de 2024 veire/modificar  Andòrra, oficialament en catalan lo Principat d’Andorra, es un pichon Estat independent de l’Euròpa sud-occidentala, situat dins los Pirenèus entre Espanha e França, en limitant amb la comunitat autonòma de Catalonha al sud, e amb los departaments dels Pirenèus Orientals (Catalonha Nòrd) e d’Arièja (Occitània) al nòrd. Andòrra es un dels Estats mai pichons del mond, amb solament 468 km2 e una populacion de 80 209 personas. Representa 0,54% de la populacion totala dels Païses Catalans. |
22 de genièr de 2024 veire/modificar_North_views_of_the_Ste_C%C3%A9cile_Cathedral_and_the_Old_Bridge.jpg) Albi (en francés, oficialament, Albi, autres còps Alby) es ua ciutat del centre d’Occitània. Administrativament, es la prefectura del departament de Tarn, dins la region francesa de Occitània (region administrativa). Es lo sèti del conselh departamental de Tarn, de la comunautat d’aglomeracion d’Albigés e d’un arquevescat catolic. Es escaissada la "Vila Roja" per la color de las bricas de la catedrala e del centre istoric. Lo 1èr d'agost de 2010, la ciutat episcopala es classificada al Patrimòni Mondial de l’Umanitat per l’UNESCO. Compta 50 741 abitants, albigesas e albigés. | ||||||
23 de genièr de 2024 veire/modificar Pèire Devoluy (nascut Pau Gròs Long a Chastilhon de Diés, lo 27 de junh de 1862, mòrt a Niça lo 6 de març de 1932) èra un escrivan e activista occitan. Politecnician, oficier dau Gèni que s’acabèt la carriera amb lo grade de coronèu, Pèire Devoluy s'illustrèt a partir de 1888 au sen dau movement simbolista ai costats de René Ghil e a partir de 1894 au sen dau Felibritge qu'a sa tèsta exerciguèt lei foncions de capolier de 1901 a 1909. Poèta, polemista, foguèt lo director dau jornau Prouvènço! vengut Vivo Prouvènço! de 1905 a 1914. Confident de Mistral, ne publiquèt lei Discours e Dicho (1906) e tanben lei Proso d'Armana (Ed. Grasset, 1926 et suiv.). Durant la revòuta dei vinhairons de Lengadòc de 1907, balhèt son sosten ai rebèls, causa que l'enfrontarà amb Frederic Mistral e que donarà lo còp de gràcia au pauc de prestigi politic qu'aviá lo Felibritge. En 1909 es butat a la demission dau capolierat. En 1912 demissiona pereu de sa foncion de majorau. Es autor d’una Istòri naciounalo de la Prouvènço e dóu miejour di Gaulo qu’es la primièra istòria d’Occitània en occitan. |
24 de genièr de 2024 veire/modificar.svg) La prefectura z-es a Molins. Lo còde estatistic e postau z-es 03. La populacion de la part occitana dau departament z-es de 249 259 abitants de 344 455 (2019). | ||||||
25 de genièr de 2024 veire/modificar Josèp Romanilha (Sant Romieg, 8 d’avost de 1818 - 24 de mai de 1891) foguèt un escrivan provençau, professor de Frederic Mistral e fondador amb eu dau Felibritge. Foguèt tanben lo segond capolier d’aquela organizacion. Naissut dins una familha paura de jardiniers e ainat de sèt enfants, recebèt una educacion classica au collègi de Tarascon per èsser mai tard curat. Chausiguèt pasmens un autre camin e prenguèt una plaça de mèstre d'estudis (susvelhant) dins un pensionat privat de Niom ont trabalhèt lo provençau amb de collègas trobaires. Frederic Mistral foguèt un de seis escolans (quand lo pensionat s'installèt a Avinhon) e Romanilha foguèt un dei premiers a descubrir e encoratjar sei talents literaris en provençau. Tre sa fondacion, foguèt una personalitat centrala dau Felibritge ont impausèt sa vision sus l’ortografia; conservator e catolic afogat, foguèt un important rivau de Teodòr Aubanèu. Grand contaire, faguèt mai qu’inspirar Anfós Daudet que son òbra es pauc mai qu’una traduccion au francés dei còntes de Romanilha (incompleta puèi que, per exemple, en mai dau curat, lo legeire provençau coneis lo mètge de Cucunhan). |
26 de genièr de 2024 veire/modificar La mandolina qu’ei un instrument de còrdas puntejadas qui pòt muishar variacions de las granas segon los país, las epòcas e los genres musicaus. Lo musician que’n joga en picant las còrdas dab ua mena d'agulha aperada plèctre (o mediatòr). Las mandolinas que son mei que mei de duas menas (las duas acordadas deu medish biais): mandolina napolitana (la version classica) e mandolina bluegrass. L’acòrdi d’aquestas mandolinas qu'ei lo medish deu vriulon, valent a díser de la mei grava a la mei aguda: sol-re-la-mi. La còrdas de la mandolina que son doblas (dus sol, dus re...) e de metau. La familha de la mandolina gessida de mandolina napolitana que compta la mandòla, lo mandoloncèl e la mandobaisha. Aqueste instrument que pòt constituir ua orquèstra de plèctres en i bèth hornir guitarras e guitarras baishas. | ||||||
27 de genièr de 2024 veire/modificar Lo karate (pr. carate) es un art marcial d’ataca e de defensa, d’origina riuquiuana, que consistís a concentrar tota la fòrça del còs en un endrech determinat. Atal doncas, es un art d’autodefensa amb un aspècte espiritual predominant. Lo karate se desvolopèt dins l’illa d’Oquinava, ont los ocupants japoneses avián enebit l’us de las armas. Foguèt puèi introduch e espandit al Japon per Gichin Funakoshi. Lo karate (man nusa o vuèja) o karate-do (camin de la man vuèja) es una disciplina que se practica amb las mans vuèjas e desarmadas. Los braces e las cambas s’entrainan per aténher l’agilitat e la poissença d’una arma reala. Mas se ne tracha subretot d’acostumar còs e esperit amassa, per dire d’obténer un contaròtle total de la situacion. L’esséncia de totas las tecnicas utilizadas al karate se concentra dintre lo kime. Es una agarrida explosiva e subta que s’acompanha d’un còp (de punh, palmada, pautal...) |
28 de genièr de 2024 veire/modificar | ||||||
29 de genièr de 2024 veire/modificar Bordèu (Bordeaux en francés) es una de las vilas principaus de l’oèst d’Occitània. Administrativament aperten au departament francés de Gironda e a la region de Nòva Aquitània. A 260 958 abitants. La devisa latina de la comuna es Lilia sola regunt lunam, undas, castra, leonem. La vila es coneishuda dens lo monde tot entà son vinhau, sustot dumpuei lo sègle XVIII, que fut per era un vertadèir atge d'aur. Capitau de l'anciana Guiana (lo nòrd de l'Aquitània actuau), Bordèu hèi partida de la Gasconha linguistica e es situat au ras de las Lanas de Gasconha. |
30 de genièr de 2024 veire/modificar August, en latin Imperator Caesar Divi F. Augustus, (23 de setembre de 63 avC, Roma - 19 d'aost de 14 apC, Nola) foguèt lo fondator de l’Empèri Roman e son premier sobeiran de 27 avC a sa mòrt. Nascut dins una familha rica, August foguèt remarcat e adoptat coma eiretier per son oncle Juli Cesar. Après l’assassinat de Cesar, August revendiquèt l'eiretatge politic de son oncle e formèt lo Segond Triumvirat ambé Lepid e Marc Antòni en 43 avC. De 43 a 30 avC, una tièra de guèrras li permetèt d’eliminar sei rivaus politics e de venir l'autoritat unica de Roma après lo suicidi de Marc Antòni. Puei, après la fin dau Segond Triumvirat, restaurèt d’institucions republicanas de façada. Ansin, refusèt de restaurar la monarquiá per respectar la tradicion e lei sentiments romans fòrça ostils a la reiautat. En plaça, capitèt de renfòrçar pauc a pauc son autoritat, de concentrar lei cargas decisivas e de vujar lo rèsta deis institucions de sei poders. A l’exterior de l’Empèri, lo rèine d’August veguèt una tièra de conquistas coma Egipte, Dalmàcia, Illiria, Panònia, lo nòrd d’Ispània, la màger part deis Aups, una partida d’Anatòlia, una partida dau nòrd d’Africa e Judèa. Aqueu rèine foguèt tanben lo començament d’un periòde de patz intèrna que va venir la Pax Romana dins lo corrent dei rèines seguents. Au nivèu economic, capitèt tanben de redreiçar l’economia de l’Empèri e de sa capitala après d’annadas de dificultats causadas per la guèrra civila quasi permanenta de 44 a 30 avC. | ||||||
31 de genièr de 2024 veire/modificar | |||||||