Wikipèdia

Edat del Bronze

(Redirigit dempuèi Edat deu Bronze)

Edats preïstoricas
O   La Tène   Protoïstòria
  Hallstatt
Edat del Fèrre
  Bronze final  
  Bronze mejan
  Bronze ancian
Edat del Bronze
    Calcolitic    
  Neolitic Preïstòria
Mesolitic / Epipal.
P     Paleolitic superior  
    Paleolitic mejan
    Paleolitic inferior
  Paleolitic
Edat de la Pèira

Lo Temps, Edat o Atge dau Bronze (var. del, deu, deth, etc.)[1] es un periòde istoric que succediguèt au Temps de la Pèira entre lei millenaris IV e II avC dins una region anant de la Peninsula Iberica ais illas de Japon en passant per Egipte, Mesopotamia, Pèrsia e Índia. Es caracterizat per lo desvolopament de la metallurgia qu'entraïna un renforçament de l'especializacion sociala (aparicion de l'artesanat, etc.), una intensificacion dau comèrci internacionau (encaminament dei mineraus, dei metaus, etc.) e una aumencion deis activitats guerrieras (fortificacions, formacion d'armadas, etc.).

Lo Temps dau Bronze veguèt l'emergéncia de plusors Estats e civilizacions anticas dins de regions coma Mesopotamia, Egipte, Anatolia, Grècia e China. S'acabèt a partir de la fin dau millenari II avC amb la generalizacion progressiva de la metallurgia dau fèrre. Se fau nòtar que certanei regions, especialament en Africa, passèron dirèctament dau Temps de la Pèira au Temps dau Fèrre. Tanben, lei civilizacions mesoamericanas e andinas agantèron de nivèus importants d'especializacion sociala sensa aver lo mestritge de la metallurgia. L'aspècte scientific dau tèrme Temps dau Bronze foguèt ansin contestat e es pas ò pauc utilizat dins certanei regions dau mond.

L'istòria de la nocion

modificar
 
Christian Jürgensen Thomsen (1788-1865).

L'idèa de gropar un ensemble d'artefacts dins de categorias fondadas sus lor materiau de basa foguèt probablament emesa per lo premier còp en 1723 per lo botanista francés Antoine de Jussieu (1686-1758) dins son estudi De l'Origine et des usages de la Pierre de Foudre (« De l'Origina e deis usatges de la Pèira de Tròn »). En 1734, son concèpte foguèt alargat per l'istorian Nicolas Mahudel (1673-1747) que definiguèt tres « Temps » dichs Temps de la Pèira, Temps dau Bronze e Temps dau Fèrre dins l'òrdre cronologic. Après quauquei refús, sei trabalhs foguèron acceptats per l'Acadèmia en 1740 sota lo títol Les Monuments les plus anciens de l'industrie des hommes, des Arts et reconnus dans les pierres de Foudre (« Lei Monuments pus ancians de l'industria deis òmes, deis Arts e reconeguts dins lei pèiras de Tròn »)[2]. Aguèron una certana influéncia en Euròpa e de personalitats, coma lo geològ e naturalista anglés William Borlase (1695-1772), la desvolopèron e la difusèron pauc a cha pauc.

Pasmens, son lei trabalhs de l'arqueològ e istorian danés Christian Jürgensen Thomsen (1788-1865) que menèron a l'adopcion dau concèpte de Temps dau Bronze per la màger part de la comunautat scientifica. D'efiech, sensa formacion especifica, Thomsen deguèt trobar un mejan per classar de colleccions d'objèctes antics divèrs tengudas per lo Musèu Nacionau de Danemarc[3]. Per aquò, escotèt una suggestion de l'istorian Lauritz Schebye Vedel Simonsen (1780-1858), professor de l'Universitat de Copenaga, qu'aviá prepausat que lei pòbles escandinaus antics foguèsson inicialament utilizaires d'otís de fusta e de pèira avans d'adoptar d'otís de bronze e de fèrre[4][5]. La premiera presentacion publica deis artefacts organizats d'aqueu biais, dins tres gabinets diferents, se debanèt en 1819. Puei, Thomsen formalizèt sa teoria dei tres periòdes preïstorics en 1836 dins Ledetraad til nordisk Oldkyndighed (« Guida deis antiquitats nordicas »). Son successor a la direccion dau musèu, Jens Jacob Asmussen Worsaae (1821-1885), organizèt de recèrcas sus plusors sites per demostrar, gràcias a de mesuras estratigraficas, la validitat d'aquela intuicion[6].

Aqueu destriament en tres « Temps » foguèt pauc a cha pauc contestat amb l'aprigondiment dei sabers istorics. D'efiech, de societats desvolopèron de conoissenças scientificas relativament avançats amb un nivèu tecnologic generau correspondent au Temps de la Pèira. Per exemple, lei Maias èran capables de realizar de calculs astronomics pus precís que Ptolemèu sensa aver lo mestritge de la ròda[7][8]. Ansin, lo Temps dau Bronze venguèt lentament lo periòde d'aparicion de la metallurgia e dei cambiaments sociaus associats. Pasmens, son usatge es encara fòrça frequent en Eurasia onte lei vestigis descubèrts respèctan generalament ben la cronologia tradicionala Pèire-Bronze-Fèrre.

Lei caracteristicas principalas dau Temps dau Bronze

modificar

L'aparicion e lo desvolopament de la metallurgia

modificar
Article detalhat: Metallurgia.

L'utilizacion dau coire natiu per curbir e renforçar un objècte es atestada tre lo Neolitic, mai sa mesa en òbra èra rara e realizada a freg[9][10]. La fonda d'aqueu metau se desvolopèt en Bulgaria durant lo millenari V avC e permetèt la fabricacion d'objèctes massís coma de destraus de coire. Dins d'autrei regions, apareguèron vèrs lo meteis periòde d'aliatges de coire e d'arsenic que son dichs bronzes arseniats[11]. Aqueleis aliatges presentan de proprietats interessentas e foguèron utilizadas en parallèl dei bronzes fachs de coire e d'estanh durant tota l'Antiquitat. Pasmens, sa fabricacion es sovent perilhosa en causa de la toxicitat dei vapors d'arsenic emesas a partir de 615 °C[12][13].

Lo bronze vertadier, aliatge de coire e d'estanh, apareguèt per lo premier còp dins lo nòrd-oèst d'Anatolia au començament dau millenari III avC[14]. Se difusèt dins totei lei direccions en defòra d'aquela region, mai foguèt benlèu descubèrta d'un biais independent dins d'autrei regions[15]. Son interès major èra un ponch de fusion pron bas per èsser agantat per lei forns disponibles a aqueu periòde, de proprietats permetent la fabricacion aisada d'objèctes per motlatge e de proprietats mecanicas superioras a la pèira[16]. De mai, lei mineraus cuprifèrs e estannics son pas rars e seis afloraments son sovent aisadas de trobar en causa de sa color caracteristica[17]. Ansin, èra possible de produrre de bronze en caufant una mescla de malaquita e de cassiterita.

Tre l'Antiquitat, d'aliatges diferents foguèron desvolopats en foncion de l'aplicacion cercada. Per exemple, l'aliatge pus utilizat èra compausat de 90 % de coire e de 10 % d'estanh. Mai per la fabricacion d'armas, d'aliatges a basa de 6 % d'estanh èran preferits. L'utilizacion de bronzes « plastics », integrant una certana quantitat de plomb, per lei Grècs es egalament possibla durant l'Antiquitat[18].

Lei consequéncias socialas de la metallurgia

modificar

Lo renforçament de l'especializacion sociala

modificar

Se d'indicis d'especializacion sociala son decelables durant lo Neolitic, avans lo desvolopament de la metallurgia, la produccion èra generalament assegurat au sen d'unitats correspondent a la familha estenduda. Amb la metallurgia, leis activitats d'artesans (fabres, etc.), de minaires e de marchands prenguèron una importància novèla en causa de la complexitat creissenta d'aquelei pretzfachs. Dins mai d'un cas, aqueleis activitats venguèron de mestiers a temps plen, çò que necessitèt la mesa en plaça de cambis li permetent d'obtenir de manjar e, lèu, una proteccion[20]. Aquela especializacion s'obsèrva dins l'organizacion de sites coma aqueu de Fort Harrouard onte lei metallurgistas son installats dins un quartier ben protegit[21].

  •  
    Masca de Sargon, tèsta dau rèi de Niniva (vèrs 2250 avC)
  •  
    Belura de bronze illustrant lo trabalh deis artesans metallurgistas dau periòde
  •  
    A drecha, tauleta mesopotamiana tractant d'una planh emesa per un artesan après lo liurament d'un cargament de coire de qualitat marrida
  •  
    Minas de coire de Great Orme que foguèron l'objècte d'una esplecha tre lo Temps dau Bronze

Lo desvolopament dau comèrci internacionau

modificar

Lo desvolopament de la produccion d'objèctes de bronze necessitèt l'encaminament de mineraus cuprifèrs e estannics vèrs lei centres de produccion. Aquò participèt a la creissença dau comèrci internacionau, ja existent durant lei periòdes finaus dau Temps de la Pèira, car lei regions d'extraccion miniera èran de còps fòrça alunchadas dei regions de fabricacion. L'amplor d'aquelei rets marchandas es atestada per plusors descubèrtas arqueologicas coma aquela de l'espava d'Uluburun que contèn un cargament de lingòts de coire e d'estanh[22][23]. Plusors tèxtes mencionan tanben l'existéncia de minas de cassiterita, minerau principau d'estanh, en Afganistan e en Cornoalha que foguèron importantas pendent lei periòdes protoïstoric e antic[24][25]. Per lo coire, de sites miniers majors se situavan dins lei Balcans, en Cheshire[26]. Lei sites locaus èran frequents.

L'aumentacion de l'inseguretat e dau ròtle de l'Estat

modificar

Lo desvolopament dau comèrci interregionau s'acompanhèt d'una aumentacion de l'inseguretat dins mai d'una region. D'efiech, en causa dei competéncias e dei mejans necessaris a lor fabricacion, lei produchs metallurgics avián una valor relativament importanta. Lo Temps dau Bronze es ansin marcat per una aumentacion deis activitats guerrieras e dei construccions defensivas, especialament a partir dau millenari III avC. Certaneis Estats desvolopèron pereu de mejans per protegir lei rotas permetent lo transpòrt dei mineraus ò dei metaus. La crisi dei Pòbles de la Mar, que marca la fin dau Temps dau Bronze dins la mitat orientala de la mar Mediterranèa, es una illustracion d'aquela importància novèla de la guèrra entre Estats[27].

Aquò renforcèt leis efiechs de l'especializacion sociala dirèctament eissida de l'aparicion de la metallurgia coma activitat economica. Lo Temps dau Bronze es ansin un periòde caracterizat per l'emergéncia d'Estats novèus ò, au mens, de comunautats pus ierarquizadas per gerir la construccion e l'entretenença de refugis fortificats. L'escritura e l'administracion se difusèron ansin pus rapidament amb l'aparicion de problemas complèxs coma la gestion dei pes e mesuras dins la vau d'Indus. Pasmens, se lo Temps dau Bronze correspònd a una multiplicacion deis escrituras anticas, es tornarmai pas una condicion necessària a l'escritura. D'efiech, plusors civilizacions aguent pas lo mestritge de la fabricacion dau bronze concebèron de sistèmas d'escritura e desvolopèron una literatura diversificada.

Lo Temps dau Bronze dins lo mond

modificar

Lo Temps dau Bronze au sens estricte

modificar
 
Difusion de l'agricultura, de la metallurgia e de l'escritura de 8000 a 1000 avC

Iniciada en Orient Mejan, dins lei Balcans, en Egipte e en China, la metallurgia dau bronze se difusèt dins un espaci anant de l'ocean Atlantic a l'ocean Pacific e dei regions temperadas de Siberia a l'ocean Indian. Dins aquelei regions, lei cambiaments sociaus engendrats per son desvolopament entraïnèron la formacion de plusors civilizacions famosas coma la Mesopotamia, Egipte, Grècia ò China. Pasmens, i aguèt fòrça civilizacions ò culturas arqueologicas pus localas coma la cultura de Bonnanaro en Sardenha, coma la cultura de Maikop au nòrd-oèst de Caucàs ò la cultura de Siba au nòrd-èst d'Imalaia.

La fin dau Temps dau Bronze es tradicionalament fixada amb l'aparicion de la metallurgia dau fèrre, començament dau Temps dau Fèrre. Dins certanei regions, la transicion entre lei dos periòdes es associada amb una crisi caracterizada per d'abandons ò de destruccions de vilas. Per exemple, es lo cas dei regions de Mediterranèa Orientala tocadas per leis invasions dei Pòbles de la Mar a la fin dau sègle XIII e au començament dau sègle XII avC. Dins aquò, i a de regions coma China ò Egipte onte la transicion foguèt lònga e pas violenta[28]. D'un biais generau, la metallurgia dau fèrre renforcèt lei tendàncias engendradas per la metallurgia dau bronze, especialament lo ròtle tengut per lei diferentei classas de guerriers. Aumentèt tanben l'eficacitat deis otís agricòlas, çò que favorizèt l'expansion de la populacion, e menèt dins certanei regions a l'adopcion de politicas expansionistas (colonias grègas, fenicianas, etc.)[29][30].

Lei metallurgias dau bronze pus tardivas

modificar
 
Destrau de bronze utilizada coma moneda en Mesoamerica entre lei sègles XIV e XV.

La metallurgia dau bronze es apareguda dins d'autrei regions en defòra dei procès a l'origina dau Temps dau Bronze observat en Eurasia e dins lo nòrd d'Africa. Lei cas pus coneguts son aquelei dei civilizacions andinas que desvolopèron aquela tecnologia, benlèu tre lo periòde de la cultura de Chavín (vèrs 1000-200 avC). D'efiech, la fonda dei metaus e lo principi deis aliatges èran ben conegudas dins leis Andes e lei metallurgistas locaus mestrejavan la fabricacion de bronze arseniats, de bronzes coire-estanh e de tumbaga (un aliatge d'aur, d'argent e de coire)[31][32][33]. Pasmens, lei civilizacions andinas utilizèron rarament lo bronze per fabricar d'otís, probablament en causa d'una abséncia de besonhs car de pèiras localas permetián de produrre pus aisament d'objèctes d'une qualitat quasi identica[34]. Aquò cambièt unicament amb l'Empèri Inca, mai leis otís ansin produchs semblan d'aver subretot un interès sociau en afichant publicament son reng. Per aquela rason, leis artesans incas semblèron mai que mai estudiar lei proprietats visualas e sonòras de sei bronzes.

La metallurgia andina se difusèt lentament vèrs lo nòrd e agantèt Mesoamerica vèrs 800 apC. Aquò menèt au desvolopament rapida d'una metallurgia complèxa e, a l'arribada deis Espanhòus, lei Tarascs avián un mestritge avançat de la fabricacion d'objèctes de bronze[35]. Leis Astècs s'interessèron pus tardivament a la metallurgia, mai èran capables de produrre d'aliatges de bronze a la fin dau sègle XV. Dins aquò, leis objèctes metallics foguèron tanben globalament utilizats coma ornaments.

En Africa, l'ipotèsi d'una utilizacion dau bronze en defòra dei regions dau nòrd dau continent (Egipte, Nubia e Magrèb) sembla desenant largament abandonada. D'efiech, una metallurgia dau coire es estada descubèrta dins mai d'una region. En certaneis endrechs, aquò es probablament liat a una difusion dei sabers egipcians ò nubians, mai dins d'autrei zònas, una descubèrta independenta es possibla car lei tecnicas emplegadas, fòrça primitivas, son gaire compatiblas amb l'aquisicion d'un saber exterior ben desvolopat[36]. En revènge, lo coire foguèt largament exportat vèrs lo nòrd. La màger part d'Africa passèt ansin dirèctament dau Temps de la Pèira au Temps dau Fèrre coma lo mòstra l'evolucion de la cultura de Nok que se desvolopèt entre 1500 avC e la fin dau sègle I avC dins lo Nigèria actuau[37].

Annèxas

modificar

Liames intèrnes

modificar

Bibliografia

modificar
  • (fr) Alain Blondy, « Les Temples de Malte et l’émergence de la notion de Préhistoire en France (1770-1840) », Dossier d’archéologie, n° 267,‎ octòbre de 2001.
  • (fr) Jacques Briard, L'Âge du Bronze en Europe : économie et société, 2000-800 av. J.-C., París, Errance, 1985.
  • (en) J. A. Charles, « Early Arsenical Bronzes – A Metallurgical view », American Journal of Archaeology, vol. 71, n° 1,‎ genier de 1967, pp. 21–26.
  • (en) A. Giumlia-Mair e F. Lo Schiavo, (dir.), The Problem of Early Tin, Oxford, Archaeopress, 2003.
  • (fr) Jean Guilaine, La Préhistoire d'un continent à l'autre, Larousse, 1989.
  • (de) Svend Hansen, « Von den Anfängen der prähistorischen Archäologie : Christian Jürgensen Thomsen und das Dreiperiodensystem », Praehistorische Zeitschrift, vol. 76, n° 1,‎ 2001, pp. 10-23.
  • (en) Charles Keith Maisels, Early civilisations of the Old World : formative histories of Egypt, the Levant, Mesopotamia, India and China, Londres, Routledge, 1999.
  • (en) R. E. Murowchick, The Ancient Bronze Metallurgy of Yunnan and its Environs: Development and Implications, Ann Arbour, 1991.
  • (fr) Catherine Louboutin, « Naissance de la métallurgie », Les fiches pédagogiques du Musée des Antiquités nationales, Saint-Germain-en-Laye, 1988.
  • (da) Christian Jürgensen Thomsen, Ledetraad til nordisk Oldkyndighed, 1836.
  • (en) Bernd Scheel, Egyptian Metalworking and Tools, Haverfordwest, Shire Publications Ltd, 1989.
  • (en) Bruce G. Trigger, A history of archaeological thought, Cambridge, Cambridge University Press, 1990.
  • (fr) Jean Vercouter, L’Égypte et la vallée du Nil, t. I, Des origines à la fin de l’ancien empire, Nouvelle Clio, Presses universitaires de France, 1992.

Nòtas e referéncias

modificar
  1. ↑ Lo Congrès Permanent de la Lenga Occitana, Dicod'Òc, cèrca « âge », consultat lo 2 de novembre de 2023, [1].
  2. ↑ (fr) Ernest-Théodore Hamy e Nicolas Mahudel, « Matériaux pour servir à l'histoire de l'archéologie préhistorique », Revue archéologique, n° 7, març-abriu de 1906, pp. 239-259.
  3. ↑ (fr) Daniel Boorstin, Les Découvreurs, éd. Robert Laffont, coll. « Bouquins », 1985.
  4. ↑ (en) Bruce G. Trigger, A history of archaeological thought, Cambridge, Cambridge University Press, 1990, p. 75.
  5. ↑ (en) Charles Keith Maisels, Early civilisations of the Old World : formative histories of Egypt, the Levant, Mesopotamia, India and China, Londres, Routledge, 1999, p. 11.
  6. ↑ (de) Svend Hansen, « Von den Anfängen der prähistorischen Archäologie : Christian Jürgensen Thomsen und das Dreiperiodensystem », Praehistorische Zeitschrift, vol. 76, n° 1,‎ 2001, pp. 10-23.
  7. ↑ (en) Miguel Leon-Portilla, Time and Reality in the Thought of the Maya, University of Oklahoma Press, 1990.
  8. ↑ (fr) Nikolai Grube (dir.), Les Mayas. Art et civilisation, Colonha, Könemann, 2000, p. 36.
  9. ↑ (fr) Marcel Otte, Mireille David-Elbiali et al., La protohistoire, Brussèlas, De Boeck université, 2008, pp. 8-11.
  10. ↑ (fr) Christian Strahm, « L'introduction de la métallurgie en Europe », dins J. Guilaine (dir.), Le Chalcolithique et la construction des inégalités, t. 1 : Le continent européen (compte-rendu du séminaire du Collège de France), París, Errance, coll. « Les Hespérides », 2007, pp. 49-71.
  11. ↑ (en) C. P. Thornton, C. C. Lamberg-Karlovsky, M. Liezers e S. M. M. Young, « On pins and needles: tracing the evolution of copper-based alloying at Tepe Yahya, Iran, via ICP-MS analysis of Common-place items. », Journal of Archaeological Science, vol. 29, n° 29, 2002, pp. 1451–1460.
  12. ↑ (en) M. Harper, « Possible toxic metal exposure of prehistoric bronze workers », British Journal of Industrial Medicine, vol. 44, n° 44,‎ 1987, pp. 652–656.
  13. ↑ D'efiech, dins lei condicions normalas de temperatura e de pression, l'arsenic a la particularitat de se sublimar a 615 °C, çò que complica son utilizacion dins un forn. Per un uman de 70 kg, son DL50 es de 53 g, mai de compausats pus letaus pòdon se formar en cas de caufatge de mineraus d'arsenic.
  14. ↑ (en) Christian Strahm e Andreas Hauptmann, « The metallurgical developmental phases in the Old World », dins Tobias L. Kienlin e Ben W. Roberts (dir.), Metals and Societies: studies in honour of Barbara S. Ottaway, Bonn, Rudolf Habelt, 2009, pp. 116-128.
  15. ↑ En particular, de traças de bronze son estadas trobadas dins de vestigis incas.
  16. ↑ (en) Heather Lechtman, « Arsenic Bronze: Dirty Copper or Chosen Alloy? A View from the Americas », Journal of Field Archaeology, vol. 23, n° 4,‎ 1996, p. 477.
  17. ↑ Per exemple, fòrça mineraus cuprifèrs an una color blava ò verda.
  18. ↑ (en) Jonathan R. Adams, « The Belgammel Ram, a Hellenistic-Roman BronzeProembolionFound off the Coast of Libya: test analysis of function, date and metallurgy, with a digital reference archive », International Journal of Nautical Archaeology, vol. 42, n° 1, 2012, pp. 60-75.
  19. ↑ Per lo bronze, la valor indicada es una approximacion aplicabla ai bronzes utilizats durant l'Antiquitat. En realitat, lo ponch de fusion d'un bronze varia segon sa composicion de 830 a mai de 1 100 °C.
  20. ↑ (fr) Catherine Louboutin, « Naissance de la métallurgie », Les fiches pédagogiques du Musée des Antiquités nationales, Saint-Germain-en-Laye, 1988, p. 6.
  21. ↑ (fr) Jean-Pierre Mohen e Gérard Bailloud, L'âge du bronze en France, t. 4 : La vie quotidienne. Les fouilles du Fort-Harrouard, París, A. et J. Picard, 1987.
  22. ↑ (fr) Bertrand Lafont, Aline Tenu, Philippe Clancier e Francis Joannès, Mésopotamie : De Gilgamesh à Artaban (3300-120 av. J.-C.), París, Belin, coll. « Mondes anciens », 2017, pp. 434-438.
  23. ↑ (fr) Caroline Sauvage, « The development of maritime exchange in the Bronze Age Eastern Mediterranean », dins Philippe de Souza e Pascal Arnaud (dir.), The Sea in History. The Ancient World/La mer dans l'Histoire. L'Antiquité, Woodbridge, The Boydell Press, 2017, pp. 151-164.
  24. ↑ (fr) Brigitte Le Guen (dir.), Marie-Cécilia d'Ercole e Julien Zurbach, Naissance de la Grèce : De Minos à Solon. 3200 à 510 avant notre ère, París, Éditions Belin, coll. « Mondes anciens », 2019, p. 46.
  25. ↑ (la) Juli Cesar, Commentarii de Bello Gallico, V, 12.
  26. ↑ (en) S. Timberlake e A. J. N. W. Prag, The Archaeology of Alderley Edge: Survey, excavation and experiment in an ancient mining landscape, Oxford, John and Erica Hedges, 2005, p. 396.
  27. ↑ (fr) Dominique Garcia (dir.), Anne Lehoërff, Raphaël Orgeolet, Maria Pomadère, Julien Zurbach, Claude Albore Livadie, Thibault Lachenal, Laurent Boudy, Alexandre Beylier, Kewin Peche-Quilichini, Romuald Mercurin, Sylviane Campolo e Philippe Boissinot, L'Âge du Bronze en Méditerranée : Recherches récentes (Séminaire d'Antiquités nationales et de Protohistoire européenne d'Aix-en-Provence), Errance, coll. « Les Hespérides », 2011.
  28. ↑ Pasmens, Egipte deguèt resistir ais atacas dei Pòbles de la Mar que foguèron vencuts après plusors batalhas malaisadas.
  29. ↑ (fr) Fabienne Gateau, Carte archéologique de la Gaule, Les Éditions de la MSH, 1996, p. 100.
  30. ↑ (fr) Pierre Lévêque, Bêtes, dieux et hommes : l'imaginaire des premières religions, Messidor/Temps Actuels, 1985, p. 189.
  31. ↑ (en) G. A. Fester, « Copper and Copper Alloys in Ancient Argentina », Chymia, vol. 8, 1962, pp. 21-31.
  32. ↑ (en) Heather Lechtman, « Arsenic Bronze: Dirty Copper or Chosen Alloy? A View from the America », Journal of Field Archaeology, vol. 23, n° 4, 1996, pp. 477-514.
  33. ↑ Dins leis Andes, i aviá tanben una metallurgia dau platin, metau desconegut en Euròpa avans l'arribada dei conquistadors en America.
  34. ↑ (en) K. O. Bruhns, Ancient South America, Cambridge University Press, 1994.
  35. ↑ (en) Dorothy Hosler, « Modelling early metallurgy I: West Mexican metallurgy, revisited and revised », Journal of World Prehistory, vol. 22, n° 3, 2009, pp. 185-212.
  36. ↑ (en) C. Ehret, The Civilizations of Africa : A history to 1800, Charlottesville, University Press of Virginia, 2002.
  37. ↑ (en) Bernard Fagg, « Recent work in west Africa: New light on the Nok culture », World Archaeology, vol. 1, n° 1, 1969, pp. 41-50.
 

v · d · m

Preïstòria

Protoïstòria

Istòria

Paleolitic Mesolitic Neolitic

Edat del Coire Edat del Bronze Edat del Fèrre

Antiquitat Edat Mejana Edat Modèrna

Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/w/index.php?title=Edat_del_Bronze&oldid=2421150 »