Velai

Velai
Velay (fr)

Bandièra de Velai

Escut de Velai

Lo Naut Léger e las províncias davant la Revolucion:

Auvèrnhe (verd)
Gavaudan, Lengadòc (entre gris e castanh)
Velai, Lengadòc (viulet),
Vivarés, Lengadòc (ròse)
Forés, (entre castanh e burèl)

Capitala

Lo Puèi de Velai

Vilas principalas

Lo Puèi de Velai - Sinjau

Païses istorics

Lengadòc (restachat a la region d'Auvèrnhe

entre 1941 e 2016)

Lengas

- occitan (auvernhat - principalament velaiés; lo nòrd-èst parla vivaroaupenc)
- francés (per l'administracion francesa)

Gentilici

velaiés -esa, velaiós -osa o velaiat, -a

Velai es una region istorica d'Occitània, e mai un parçan^[1], dins lo Massís Centrau. Tèrra de cultura occitana, Velai es estat fòrt longtemps restachat a la província de Lengadòc.

Lo gentilici es velaiés -esa o velaiós -osa o velaiat -a.

La capitala istorica es Lo Puèi de Velai.

Dempuèi la Revolucion Francesa, Velai forma la màger part dau departament dau Naut Léger, a l'entorn dau Puèi au centre e de Sinjau a l'èst (mas inclutz pas Briude a l'oèst). Velai fai pas partida de la region istorica e tradicionala d'Auvèrnhe mas l'an restachat pasmens a la region administrativa d'Auvèrnhe.

Geografia

Lo Puèi de Velai.

Velai es situat au sud-èst dau Massís Centrau, entre la valada d'Alèir a l'oèst e los abòrds montanhòus de la riba dreita de Ròse a l'èst. Es una region de mejana montanha que son punt culminant es lo Mont Mesenc, a 1754 m.

Lo relèu de Velai s'articula a l'entorn dau massís de Maigau que constituís lo centre dau país.

A l'èst e au nòrd-èst, lo plan granitic de Tença.
Au sud, lo plan basaltic dau Mesenc.
A l'oèst e au sud-oèst, lo bacin dau Puèi de Velai e lo plan volcanic de Velai.
Au nòrd, lo plan granitic de Crapona d'Arzon.

Lo relèu de plans es interromput per de valadas prigondas, especialament la de Léger o la dau Linhon velaiós.

Istòria

Fòrça toponims gallés (Fins-Sent-Genèis , Rofix, la Duranda, Aiguranda, Malmaranda, Muserand... *Randa vòl dire « frontièra » en gallés) long dels limits amb Auvèrnha, Vivarés e Forés mòstran que los limits de Velai eran ja establits dins lo monde celtic.

Juli Cesar parla del pòble dels "vellavi" coma client dels "arverni". La carta de Claudi Ptolemèu los sona "vellauni".

Pendant lo periòde galloroman, es traversat per la « Via Bolena »: la rota romana Lugdunum-Divona (Caors)-Burdigala (Bordèu) .

La capitala èra Ruessio (Sant Pàulhan). Lo Puèi ne venguèt capitala al sègle X.

Pendant la Nauta Edat Mejana, la Civitas Vellavorum o Pagus Vellaicus es lo limit èst de las anticas províncias d’Aquitània (Gàllia Aquitània, Ducat d'Aquitània...)

Lo comtat de Velai es mencionat en primièr per escrich en 1162. Lo Comte de Tolosa dona al rei lo comtat de Velai lo 12 abril 1229, que venguet independent. Lo comtat teniá uèit baronias.

Vèrs 1350 Velai es ligat a la província de Lengadòc. Mes garda sos estats (que acampavan 8 vilòtas : Crapòna, Lo Monestier, Monistròl, Sinjau, Montfaucon , Sant Desdèir, Solanhac, Ròcha de Renier) e donc una autonomia. La senescauciá era Bèucaire e la generalitat Montpelhièr.

Las guèrras de religion marcan la region. Lo Maset de Sent Vòi e lo Chambon son completament protestants dempuèi lo sègle 16 e son los vilatges de Velai ont lo culte es autorizat en 1598. La repression (las "Dragonadas") après l'Edicte de Fontainebleau ("revocacion de l'Edicte de Nantas") es terrible e fai pas res. Lo "plan cevenòl " es ara lo país mai protestant d'Occitània e de l'estat francés.

Al sègle XVIII, i a força trabalh per rendre las rotas passables. Lo servici de pòsta per cabalièr es establit amb Lion e Montpelhièr en 1750 (aquờ se fasiá a peses de davans).

La tropa de contrabandièrs de Loís Mandrin cora mai d'un còp per lo país en 1754.

Voltaire parla^[2] dels "vinharons de Velai".Que mostra que lo país èra cubèrt de vinhas, los bòrds del bacin del Puèi avià las vinhas las mai nautas d'Occitània.

Velai èra reputat èstre "catolic e conservatur" mès qualques personatges que n'en sortan an d' escorregudas tipicas del sègle de las Luses. Robèrt (dit Roberto) Michèl nascut al Sant Gèire en 1720, aprendis dins un atalièr d'escultura a Tolosa venguet "primièr escalpraire de la cor d'Espanha" e president de la Real Academia de Bellas Artes de San Fernando a Madrid. Lo general Roqueplant, nascut al Puèi en 1729, combat pendent la guèrra de Sèt Ans, la guèrra d'Independéncia dels Estats Units d'America e acaba sa corsa coma general de la Revolucion. Francés Peirard nascut vèrs Monistròl en 1759, estudiant al collegi del Puèi sará un ardent revolucionarí e un fondator de l'Escòla politecnica. "Tant volcanic coma son país", aquel matematician poliglòte escriurá la mai completa edicion dels Elements d' Euclides.

Lo comtat e los estats de Velai s’acaban en març 1790. Es botat dins lo novel departament de la Naut Léger, mes pèrd 8 "parròchias" per Léger e lo Puèi de Doma.

Lenga

Article detalhat: Velaiés (sosdialècte).

Lo nòrd-èst (èst de Sinjau) es reputat èstre dialectalament vivaroaupenc, mès las formas de lenga permeton aisidament la compreneson amb l'auvernhat. Crapòna parla lo "nòrd-auvernhat". La rèsta es de "sud-auvernhat". Los "parlars protestants" foguèron estudiats tardivament (annadas oitanta) e èran ignorats dels dialectològs istorics (Juli Ronjat, Pèire Bèc, Albèrt Dauzat...). Lo "plan cevenòl " seriá lo sol luòc d'Occitània ont la lenga es tala coma èra al sègle XVI.

Lo trobador Pèire Cardenal, Natalís Cordat (s.XVI, autor de "Nadals") e Antòni Clet (s.XVIIII, teatre) son los "classics" de las lètras occitanas de Velai.