Roergàs (sosdialècte)

Lo roergàs o roergat es un sosdialècte lengadocian parlat en Roergue.

Definicion

Lo roergàs es lo parlar romanic tradicional d'Avairon, aquel departament recobrissent quasi exactament l'espandida de l'ancian Roergue. Constituís un sosdialècte del lengadocian, el meteis dialècte de l'occitan. En 1954 lo canonge Josèp Salvat, autor d'una gramatica occitana, descrich lo roergàs atal: «Es situat entre los parlars d'Orlhac, d'Auvèrnhe, de Gavaudan, de Montpelhièr, d'Albigés e de Carcin. De totes aqueles parlars vesins se diferéncia sustot per la fonetica, per la tendéncia a barrar l' a atòna, quitament l' a tonica, en [ɔ], e a transformar l' ò tonica en [wɔ]: se dirà [nɔ'dal] per «Nadal», [kɔm'pɔnɔ] per «campana», [yn 'kwɔp], [lɔ 'fwɔn] per «un còp», «la fònt». S'enseguís un ensordiment continual que torna lo parlar roergàs un pauc pesuc, amb de vocalas sovent indistintas. L'abat Vayssier distinguís los pateses en [e] del nòrd (Espaliu), ont se ditz [ej'ma], [pej'ri], [kɔm'pɔnɔ], los pateses en [ɔ] del centre (Milhau e Rodés) ont se ditz [ɔj'ma], [pɔj'ri], [kɔm'pɔnɔ], e los pateses en [a] del sud (Sant Africa e Vilafranca) ont se ditz [aj'ma], [paj'ri], [kam'panɔ].»

Blason de Roergue

En despièch de qualques variantas, coma dins lo terrador del parlar carladesenc, l'ensemble del departament d'Avairon (del Mur de Barrés al Pònt de Camarés e de Najac a Nant ) possedís un vocabulari comun.

Istòria de son estudi

Lo parlar roergàs es citat, sota la forma pejorativa de « patois », en junh de 1794 (16 prairial de l'an II) per l'abat Henri Grégoire dins son Rapport sur la nécessité et les moyens d'anéantir les patois et d'universaliser la langue française.

L'abat Aymé Vayssier (14 d'abril de 1821, Canet d'Òlt - 27 d'agost de 1874, Recolas e Previnquièiras), dins son Dictionnaire patois-français du département de l'Aveyron, presenta notadament:

• Un estudi de las 23 letras de l'alfabet e la prononciacion de caduna;

Puèi, en abordant directament l'estudi del parlar roergat:

• son rapòrt amb lo latin, l'italian, l'espanhòl, l'anglés,
• los repròches que li son faits e los merits que li cal reconéisser,
• los autors locals que l'an escrit,
• l'ortografia a adoptar aitant com las règlas gramaticalas a aplicar.

Un dels autors occitans màgers qu'escriguèt en aquesta varietat foguèt Joan Bodon.

Demest los autres escrivans importants del país conven de citar l'abat Justin Besson, Enric Molin e Calelhon.

Fonetica

Otra la barradura de la vocala a dels parlars del Nòrd o del Centre de Roergue e la diftongason de la ò tònica senhaladas per l'abat Salvat, se pòt remarcar las particularitats foneticas seguentas:

• Confusion gaireben generala entre b e v (betacisme), manten del fonèma [v] solament dins qualques mots tals coma Norvègia, vèlo, Velux™.
• Amudament frequent de la consonanta g intervocalica, sustot al vesinatge d'una i, coma dins los mots aiga, brigalh, diga-me, ligam, agost, fogassa, Entraigas que venon donc aia, brialh, diá-me, liam, òst, foassa, Entraias o per error Entralhas.
• Las letras j e g davant e o i son generalament prononciadas [d͡ʒ] mas la prononciacion non africada [ʒ] es correnta en Aubrac.
• Tendéncia a transformar d'unes e en i coma dins los mots cencha, dimenge, melhor, penchenar, penjar, vendenhas que venon cincha, diminge, milhor, pinchinar, pinjar, vendinhas.
• Mania, mai o mens recenta segon los cases, qu'an de locutors a ajustar d' s dins d'unes mots ont ne cal pas: De qual despartament venes, tus?
• Transformacion de la sillaba al d'unes mots en diftong au. Al sègle xx se podiá ausir de còps autre, quauques, cantaués en plaça d'altre, qualques, cantalés mas totjorn alçar, Altan, Aubrac e pas jamai auçar, Autan, Albrac.
• Realizacion indeferenciada en [ju] de las diftongues eu , iu, ion e de la triftong ieu.

Morfologia

Lo plural dels mots es sensible coma dins totes los parlars lengadocians mas es redoblat a la fin dels mots masculins acabats per una l. Aquelses ostalses son mai decorats que pei Nadalses d'un còp èra.

Tendéncia dels locutors a acordar de mots invariables de costuma tals coma cap, plus, pro, mai, tant... De flors rojas ? N'i a pas capas, n'i a pas plussas, n'i a pas prossas. I a pas maites cotèls dins lo tirador. De fedas sul causse n'i a tantas.

Conjugason influenciada pel modèl auvernhàs en Aubrac. Exrmples al present de l'indicatiu:

• Parlar, v.tr. Parle [ˈparle], parlas [ˈparlɔs], parla [ˈparlɔ], parlam [pɔrˈlɔn], parlatz [pɔrˈlaj], parlon [ˈparlu]. Parle mal anglés.
• Anar, v.int. Vau [baw], vas [bas], va [bɔ], vam [bɔn], vatz [baj], van [bɔw]. Vam anar a la fièira.
• Ausir, v.tr, conjugason non incoativa. Ause, auses, aut, ausèm, ausètz, auson. Te cal cridar qu'aut pas res.
• Causir, v.tr, conjugason incoativa. Causisse, causisses, causitz, causissèm, causissètz, causisson. Causisse lo chaudèl per anuèch.
• Saupre, v.tr. Sabe (sai-pas [sɛj'pa(s)]), sabes, sap, sabèm, sabètz, sabon. Sai-pas quand tenèm uèi.
  
  

Çai jos qualques autres exemples fòra nòrma:

• En(d'), (d')endont, d'olant: adv.int, ont, d'ont. En vas? En d'avèm lo cat? (En insistint: D'endont sètz? D'olant venètz?)
• Ieu [ju], tu, el/ela, nantres/nantras, vos/vautres/vautras, elses/elas: pron.pers, formas emplegadas en Aubrac. S'i a pas de Rei en França, nantres i renharem.
• Ladon, d'olant: pron.rel, ont, d'ont, « — En vas?
  — Me'n tòrne d'olant vene.
  — Endont?
  — A Spaliu, ladon ère aqueste matin! »
• Los / las: art.def.pl.m/f. En Roergue central la s de los / las s'aflaquís davant las vocalas e se vocaliza davant d'unas consonantas. [luz] òmes, [lɔj] femnas, [luj] nebots, [lɔz] ainadas, [lus] cans, [luz] braus, [lɔz] anhèlas, [lɔj] vacas...
• Lus, lu / las, lei: art.def.pl.m/f, los / las. En Aubrac, la forma modèrna de l'article càmbia atal segon lo fonèma que lo sèc. Lus òmes, lei femnas, lu nebots, las ainadas, lus cans, lu braus, las anhèlas, lei vacas...

Sintaxi

La sintaxi del roergàs s'aluènha pas gaire de la del lengadocian descricha dins la Gramatica occitana segon los parlars lengadocians.

Lexic

Lo lexic roergàs conten de mots manlevats a l'auvernhàs coma fònt, pònt o encara chaique o chai (a la fin d'una frasa) per dire saique.

Çai jos qualques mots ausits entre Boraldas, Òlt e Aubrac dins las annadas 70, 80 e 90 del sègle xx e que se tròban pas totes dins lo diccionari de l'abat Vayssier:

• Aüc: n.m, cridadissa dels vaquièrs dins las montanhas. Se sinhalèt al luènh per un aüc.
• Bèl, -ses, -a, -as: adj.q, grand. Mos fraires son pus bèlses qu'ieu.
• Belcòp: adv, plan, fòrça. I a belcòp de fruches aquesta annada.
• Cabriboc: n.m, cabra estèrla, omosexual (pejoratiu). Se maridarà pas jamai qu'es un cabriboc.
• Chas: prep, a cò de. Cadun dintra chas se.
• Còrcoissor: n.m, cremason (cremadura d'estomac). Ai còrcoissor.
• Cuècha: n.f, aligòt. Vam manjar una brava cuècha.
• (Di)luns, (di)mars, (di)mècres, (di)jòus, (di)vendres, (di)sabte(s), diminge: n.m, jorns de la setmana. Prèsta me ton carri per deman, te lo tornarai lo sabtes que ven.
• Embludar [emply'da]: v.tr, oblidar. Ai embludat lo pòrtafuèlha.
• Escarcinar: v.tr, inquietar, daissar pas tranquil. Ma sòrre m'escarcina.
• Far: v.tr, far; v.int, jogar. Lu vesins fan a las quilhas.
• Gavach, -es, -a, -as: n, Loseròt e mai particularament maquinhon de Gavaudan. La fièira de La Guiòla pòt començar que lu gavaches son arribats.
• Gente, -es, -a, -as: adj.q, bèl, polit. Aquelas flors son pro gentas.
• Grand, -s, -a, -as: adj.q, grand dins los idronims, odonims, toponims e dins los noms dels membres de la familha (francismes) o encara dins los noms pròpris. Tamèsi es lo pus grand fluvi de Granda Bretanha. La Carrièira Granda es pas tan bèla qu'aquò. Lo grand fraire e la bèla-sòrre son anats veire las Aias-Grandas de Versalhas.
• Jacassar: v.i, francisme per barjacar. Lu joves an jacassat pendent tota la messa al fons de las tribunas.
• Majofla: n.f, majofa, fraga. Ieu aime lei majoflas.
• Patanon: n.m, trufa (patana) pichona. Aquelses patanons son bons a la padena.
• Petita, -s: n.f, mena de tripon. Tripons d'Aurilhac, petitas de La Guiòla, trenèls de Milhau, tot es bon.
• Rabala saca: n.m, pòrtafais (pejoratiu), del vèrb rebalar. Es pas qu'un rabala saca!
• Sauva raça: n.m: filh unic. Esperam un sauva raça. Se ditz tanben d'una planta en via de disparicion. Aquel pè vièlh de tomatas es un sauva raça.
• Se si nani: loc.adv, absoludament. Jovenet voliá venir postièr se si nani.
• Siòu: n.m, francisme que designa un ferrat modèrn. Un siòu de plastic o d'alu es belcòp pus leugièr qu'un farrat de boès e de fèrre.
• Sonson: n,m, fanga entretenguda puèi amassada per carrièras un còp èra. Quand comencèt la guèrra, lu Santcosmenèls fasián encara lo sonson.
• Tison: n.m, coquin. Aquel trace es un tison.
• Trace / traça: n.m/f, enfanton o nena. Lo trace qu'es trace!
• Tréfon / trufe: n.m, trufa (patana), del vèrb trefonar. Tu dises tréfon e ieu trufe.
• Vivre: v.int, viure. Francisme utilizat a l'infinitiu per remplaçar viure que se compren beure en roergàs. Ara me cal vivre sol.

¿ Veniatis: n.m, convocacion oficiala, o comandament de faire quicòm ?

Expressions

Expressions ausidas entre Boraldas, Òlt e Aubrac dins las annadas 70, 80 e 90 del sègle xx:

• Vira que viraràs, a Rodés totjorn montaràs: maxima populara.
• Lòng coma Mandalhas: se ditz de quicòm que sembla tan lòng coma lo vilatge de Mandalhas que s'estira pel caminòl que non jamai s'acaba per lo que lo puja.
• Cada cent ans la mèma vaca brama dins l'estable: frasa per illustrar un constat d'atavisme.
• Luna me(r)cruda, femna barbuda, cada cent ans n'i a pro amb una: provèrbi cargat de supersticion.
• De la raça lo can caça: los cans fan pas de cats, sembla sos aujòls o fa coma eles.
• Trobariás pas d’aiga a z’Òlt: tròbas pas jamai res, i veses pas gaire.
• Siás totjorn lo primièr pòrc al nauc! Passas totjorn davant tot lo monde.
• Diá-me? Te sovenes d'antan? Quand la pola blanca te caguèt sul frònt! Monològa adreçat a taula a un barjacaire pretensiós per lo far calar.
• A cada pic son ascla: cada tustada fa un soc, se ditz davant un trabalhador adrech.
• Nos vòl dire tu: se ditz quora quauqu'un comanda sens o far semblant.
• Qual comanda? L'ase o Martin? Expression d'autoritat davant una bèstia que reganha.
• Avèm pas lo temps de sanar que tuam lo pòrc deman: biais imatjat de dire que sèm terriblament en retard.
• Es pro vièlh per far un mòrt: se ditz d'un vièlh qu'a pas jamais rendut lo mendre servici a degun.
• Far las telas: bolegar pès e mans, convulsions de l'agonia.
• Far d'açai alai: anar d'un costat e de l'autre, trantolar bravament.
• Per quicòm o per quicòm mai: per una rason o per una autra.
• A Nadal lu jorns alòngon d'un salt de gal: maxima populara (lu per los).
• Rojairòla del matin, pluèja pel despartin: prevision meteo de l'Aubrac.
• L'altan de la nuèch passa pas lo puèg: l'autan de la nuèch dura pas gaire, prevision meteo.
• Plòu a gadas: plòu a ferrats, plòu a vèrsa.
• I a pas de sabte sens solelh ni mai de vièlha sens conselh: cal escotar los ancians que an totjorn quicòm a nos aprene.
• A cadun son gost, la mèrda a lo sieu: nos cal acomodar de las causidas dels autres e mai se nos semblan marridas.
• De qué se passa a Laubenc? Frasa equivalenta a la de Bugs Bunny: Eh... What's up, doc? Laubenc es una bòria del Cairòl.
• I a malgasta! / Malgasta i es! Aquò vira mal (del vèrb malgastar).
• En siás? Ont ès? Question pausada a un mainatge o un can que sembla endormit o desorientat.
• Dieu me damne! Macassiu! Macariu! Eufemismes per pas dire macarèl!
• Fai tirar! En avant!
• Ten-te regde!
• Mainatjatz-vos! Tenètz-vos fièrs!

Bibliografia

• Marcelle Sabatier, Le parler de l'Aveyron, Ed. Lacour, 1996, 95 paginas
• Aimé Vayssier, Dictionnaire patois-français du département de l'Aveyron, 14,8 x 21 cm, broché. Reimpression de l’edicion de Rodés, 1879 [legir en linha]
• Hans Stroh, Remarques sur l'emploi du pronom personnel sujet en rouergat moderne, RLiR t. 35 n°139-140, 271-278, actes del VIen congrès international de langue et littérature d'oc et d'études franco-provençales, Montpelhièr 25-30 d'agost de 1970, 1971
• Hans Stroh, L'accord du participe passé en occitan rouergat et en français : étude comparative. Rodés, Grelh Roergàs, 2002
• 200 ans de littérature occitane millavoise. De Claude Peyrot à Georges Girard, Grelh roergàs, n°14, 1976

Ligams extèrns

• Dictionnaire patois-français du département de l'Aveyron, per l'abat Vayssier, 1879
• Nòtas sul dialècte avaironés
• Proverbes patois en dialecte du Rouergue, Jules Duval, Rodés, 1845. Presentacion completa del parlar roergat
• Colleccion Al canton a Bèlmont de Rance