Istòria de Mongolia

L’Istòria de Mongolia es l'istòria de l'actuala Mongolia qu'es l'eiretiera dei tribüs mongòlas a l'origina de l'Empèri Mongòl.

De la Preïstòria a Gengis Khan

La Preïstòria

La preséncia umana sus lo territòri mongòl sembla datar d'au mens 100 000 ans e aquela d’Homo sapiens d'au mens 40 000 ans. Lo Neolitic i comencèt entre lei millenaris VII e V av. JC. Entre 1100 e 800 av. JC, una cultura a l'origina a la bastida de monuments megalitics dichs pèiras de cèrvi dominava la region. Entre lei sègles VIII e II av. JC, foguèt remplaçada per una cultura caracterizada per la bastida de tombèus de lausas. Lo norrigatge èra l'activitat principala e lo mestritge dau chivau sembla precòça coma per un nombre important d'autrei pòbles de l'estèpa. De descubèrtas d'objèctes semblan indicar l'existéncia de rets marchands ambé de pòbles alunchats e l'existéncia d'una activitat artistica pròcha de l'art escite. Dins lo corrent d'aqueu periòde, a una data mau coneguda, se desvolopèt la metallurgia dau bronze qu'èra ben conegut au sègle V av. JC. La metallurgia dau fèrre apareguèt au sègle III av. JC e se difusèt rapidament.

Lei Xiongnus

Article detalhat: Xiongnu.

Lei Xiongnus son lo premier pòble ben identificat sus lo territòri mongòl. Son centre politic èra installat dins la vau d'Orkhon que venguèt per la seguida lo còr de plusors empèris nomadas ulteriors. A partir de 245 av. JC, lei Xiongnus menèron d'incursions còntra China e infligiguèron plusors desfachas ai fòrças imperialas. En 201 av. JC, l'emperaire Gaozu (202-195 av. JC), fondator de la dinastia Han, foguèt obligat de negociar, çò que venguèt generalament la regla dei sobeirans chinés seguents car la poissança militara de cavaliers-arquiers nomadas unificats sota la direccion d'un cap unic èra una menaça fòrça seriosa per la seguretat de l'Empèri.

Lei principis d'aquelei negociacions foguèron de pagar de tributs regulars per defugir d'invasions, de donar de títols ai caps de l'estèpa, de conclure de maridatges politics ambé lei caps pus importants, sostenir la division dei tribüs per empachar l'emergéncia d'un cap unic e encoratjar lei guèrras entre pòbles diferents. En parallèl, lei Chinés renforcèron sei defensas e organizèron d'expedicions punitivas còntra lei reguitnaires. Pasmens, quand lo poder imperiau èra afeblit, lei nomadas ataquèron sistematicament lo territòri chinés per obtenir mai de concessions.

Fins au sègle I ap. JC, lei Xiongnus demorèron una menaça importanta per China. En mai d'aquò, menacèron tanben la Rota de la Seda e lei Chinés foguèron obligats d'intervenir dins lo Bacin de Tarim per gardar sota son contraròtle leis itineraris comerciaus. Dins lo corrent d'aqueu periòde, lei Xiongnus se devesiguèron entre Xiongnus Meridionaus, installats lòng de la frontiera chinesa que se sinizèron e se reconoguèron vassaus de l'emperaire, e Xiongnus Septentrionaus que gardèron sa cultura. Pasmens, a partir dau sègle I ap. JC, foguèron pauc a pauc dominats per lei Xianbeis.

Lei Xianbeis e lei Ruanruan

Lei Xianbeis establiguèron a son torn un empèri nomada centrat sus lo territòri de la Mongolia actuala que dominèt leis autrei pòbles locaus, compres lei tribüs xiongnus. Dins lo corrent dau sègle III, ataquèron regularament China qu'èra devesida e afeblida après la disparicion de la dinastia Han. Lei Xiongnus Meridionaus aprofichèron tanben lo declin dei dinastias chinesas per demandar de concessions suplementàrias puei se jonhèron ai pilhards. Au sègle IV, la resisténcia s'afondrèt e la China Septentrionala foguèt ocupada per lei Xianbeis, lei Xiongnus Meridionaus e divèrseis autrei pòbles nomadas. Puei, entre 386 e 439, un pòble nomada turc, lei Tobas, unifiquèt lei reiaumes formats per leis envaïsseires, fondèt la dinastia Wei dau Nòrd e se sinizèt rapidament.

Aqueu procès se debanèt mai d'un còp a l'eissida deis invasions nomadas seguentas car lei venceires èran generalament numericament gaire nombrós a respèct de l'importanta massa representada per leis abitants chinés. De mai, sensa conóissença de la gestion d'un estat sedentari, adoptavan lo modèl politic chinés e s'impregnèron de sa cultura sofisticada. Enfin, aquel efècte èra accelerat per lei contactes ambé lei foncionaris chinés qu'èran necessaris per la gestion de l'administracion, de la burocracia e dau govèrn. Fòrça rapid, aquela evolucion durava generalament una ò doas generacions e lei venceires abandonavan alora totalament lo mond de l'estèpa ont èran remplaçats per d'autrei pòbles eissits dei prefondors de l'estèpa.

Ansin, tre lo sègle IV, Mongolia èra venguda lo centre de la confederacion dei Ruanruan (que se donavan lo nom « d'Avars »). Lei mèstres novèus de l'estèpa representèron rapidament una menaça per China fins au sègle VI quand lei Chinés capitèron de formar una aliança amb un autre pòble nomada, lei Tujue d'origina turca, per leis anientar en 552.

Lei Tujue

Lo vuege laissat per la disparicion dei Ruanruan durèt gaire car lei Tujue fondèron lo sieu khanat de la Mar Caspiana a Mongolia. La vau d'Orkhon ne'n foguèt tornarmai lo centre politic. Per lei Chinés, venguèron rapidament una menaça pus seriosa que lei Ruanruan. Per exemple, en 626, una incursion tujue agantèt la capitala Chang'an. Pasmens, lo govèrn chinés capitèt de lei devenir entre Tujue Occidentaus, installats en Asia Centrala, e Tujue Orientaus, installats en Mongolia.

Au sègle VII, la dinastia Tang, qu'aviá tornat unificar China en 618, contunièt aquela politica e suscitèt de divisions entre tribüs turcas. En 630, sei fòrças capitèron de capturar lo cap suprèm dei Tujue entraïnant la fragmentacion de son empèri que demorèt devesit fins ais annadas 680. Un segond khanat tujue se formèt a partir deis annadas 680 mai sa poissança demorèt inferiora a aquela dau premier khanat. Fòrça afeblits a partir de 710, lei Tujue foguèron vencuts en 745 per leis Uigurs.

Leis oigors

Leis oigors son un pòble d'origina turca que dominèt l'estèpa mongòla fins ais annadas 840. Aliats de la dinastia Tang, intrèron en China a la demanda de l'emperaire per luchar còntra la revòuta d'An Lushan. Aprofichèron la situacion per pilhar lo territòri chinés. Au contacte dei rets marchands de la Rota de la Seda, adoptèron divèrsei trachs culturaus d'autrei pòbles asiatics coma lo bodisme, lo nestorianisme e un sistèma d'escritura. Organizèron pauc a pauc un reiaume amb una administracion, relativament desvolopada per un pòble nomada, qu'èra totjorn en plaça au moment de l'emergéncia dei Mongòls de Genghis Khan. Ansin, maugrat un declin precòç de sa poissança, tre leis annadas 840, leis oigors gardèron un ròtle administratiu e culturau important au sen dei khanats ulteriors.

Lo periòde de division de l'estèpa de 840 a 1206

Après la disparicion deis oigors coma poissança dominanta, l'estèpa eurasiatica e Mongolia conoguèron un periòde marcat per una succession d'empèris nomadas que mau capitèron de dominar lòngtemps la region. Ansin, lei venceires deis oigors, lei Quirguizs mau capitèron d'establir d'un biais duradís sa dominacion e foguèron desfachs per lei Khitans en 924.

D'origina mongòla, aqueu pòble èra centrat teniá lo contraròtle de Manchoria e de Mongolia. Conquistèron tanben una partida dau nòrd de China onte fondèron la dinastia Liao (907-1125). Se sinizèron rapidament e se preocupèron gaire de l'estèpa. La fondacion en 1036 d'un reiaume, egalament rapidament sinizat, per lei Tanguts entre lo còr de China e l'estèpa permetèt de protegir lo territòri chinés deis incursions nomadas e agravèron la manca d'interès dei Khitans per leis afaires eurasiatics.

En 1125, lei Khitans foguèron batuts per lei Jurchens (nom ancian dei Manchós) que fondèron tanben una dinastia sinizada, la dinastia Jin. Pasmens, coma sei predecessors, s'interessèron subretot ais afaires chinés. Aquela manca d'interès entraïnèt de combats entre lei tribüs turco-mongòlas desirosas d'establir sa primautat dins l'estèpa.

L'Empèri Mongòl

Article detalhat: Empèri Mongòl.

Lei Mongòls avans Genghis Khan

Benlèu originaris de Manchoria occidentala segon de documents chinés dau sègle IV, lei Mongòls migrèron pauc a pauc vèrs l'oèst. Desvolopèron un liame important ambé lei Monts Khentii onte se troba Burkhan Khaldun, au nòrd d'Ulan Bator, qu'es sa montanha sacrada. Au sègle XII, vivián dins lo bacin de Kerulen. Èran devesits entre plusors tribüs principalas : lei Kereit ocupavan la vau auta d'Orkhon, lei Merkit èran installats entre Selenga e lo lac Baikal, lei Naiman vivián a proximitat d'Altai e lei Ongut se desplaçavan lòng de la Granda Muralha. De 1130 a 1160, lei Mongòls formèron una premiera confederacion, fondada per Qabul Khan, que foguèt destrucha per leis atacas dei Tatars, installats au sud dau domeni mongòl. Après aquela revirada, lei diferentei tribüs demorèron devesidas fins a l'arribada de Genghis Khan.

Lo rèine de Genghis Khan

Article detalhat: Genghis Khan.

Genghis Khan ò « khan universau » èra un títol donat en 1206 a un cap mongòl dich Temudjin nascut dins lo corrent deis annadas 1150 ò 1160. A la fin dau sègle XII, aviá capitat de reünir lo pòble mongòl sota son autoritat. Totjorn en 1206, someteguèt tanben leis Uigurs que sei letruts formèron lei premiers personaus administratius mongòls e foguèron cargats de l'educacion intellectuala dei fius de l'elèit mongòla. Enfin, dotèt son pòble d'una lèi estricta que favorizèt la disciplina e l'obeïssença ai caps. Formada de soudats disciplinats, fòrça mobils gràcias ai capacitats fisicas excepcionalas dei chivaus de l'estèpa e tenent una poissança de fuòc quasi inegalada gràcias ais arcs composits caracteristics dei pòbles nomadas, l'armada mongòla agantèt ansin una fòrça encara desconeguda dins l'Istòria.

A partir de 1209, Genghis Khan acomencèt la conquista dei territòris vesins. Ataquèt premier lei Tanguts mai maugrat mai d'una victòria, poguèt pas prendre lei vilas. Lei Tanguts poguèron donc negociar la partença dei Mongòls en cambi d'una aliança per sei projèctes futurs d'expansion. En 1211, foguèt lo torn dei Jins de venir la buta deis atacas mongòlas. Pasmens, en despiech de plusors desfachas e de la pèrda de Pequin, capitèron de resistir a partir dau sud de son reiaume.

En 1218, lei Jins foguèron sauvats per l'execucion d'una ambaissada mongòla per lo sultan de Khwarezm. D'efèct, aquò entraïnèt una intervencion generala de l'armada mongòla en Asia Centrala en 1219-1220. Khwarezm foguèt ravatjat e plusors vilas qu'avián assaiat de resistir foguèron pilhadas e cremadas. En 1221, la màger part de Khwarezm èra conquistat e Genghis Khan s'entornèt en Mongolia. I preparèt una campanha novèla còntra lei Tanguts qu'avián refusat de l'ajudar còntra Khwarezm. Après doas annadas de resisténcia, foguèron batuts e annexats a l'Empèri Mongòl. Genghis Khan moriguèt la meteissa annada.

Lo rèine d'Ogedei

A sa mòrt, l'Empèri foguèt partejat entre lei fius de Genghis Khan e seis eiretiers segon la volontat dau fondator de l'Empèri. L'Asia Centrala occidentala foguèt fisada a Batu (fiu dau fiu ainat de Genghis Khan), l'Asia Centrala orientala a Chagatai, la Mongolia occidentala a Ogedei e la Mongolia orientala a Tului. Designat per son paire per assegurar sa succession, Ogedei foguèt elegit en 1229 per dirigir l'ensems per l'assemblada dau pòble mongòl (lo kurultai). Lo sobeiran novèu creèt una administracion e una burocracia permetent de dirigir e d'administrar l'Empèri Mongòl en formacion. A partir de 1230, acomencèt tanben la bastida de Karakorum que venguèt la capitala de l'Empèri fins ais annadas 1260.

Durant lo rèine d'Ogedei, l'expansion mongòla contunièt. A l'èst, destruguèron lo reduch de la dinastia Jin entre 1233 e 1234. Puei, ataquèron l'Empèri Song marcant l'acomençament d'una guèrra lònga e saunosa còntra lei Chinés que resistiguèron amb acarnament a partir de sei rets de fortificacions. A l'oèst, menèron campanha còntra Pèrsia, Caucàs, l'Euròpa Orientala e l'Euròpa Centrala. Pasmens, leis armadas mongòlas deguèron se retirar de Polonha e d'Ongria en causa de la mòrt d'Ogedei en 1241 que necessitèt la reünion dau kurultai.

La division de l'Empèri

Après la mòrt d'Ogedei — fenomèn classic e recurrent au sen deis empèris nomadas — l'Empèri Mongòl se fragmentèt rapidament entre leis eiretiers de son fondator car leis apanatges de cada branca de l'ostau de Genghis Khan venguèron pauc a pauc independents. Après lo rèine brèu de Guyuk (1246-1248), Mongke (1251-1259) foguèt lo darrier khan mongòl que son autoritat èra vertadiera sus la totalitat de l'Empèri. La conquista de territòris novèus contunièt dins lo corrent de son rèine ambé la conquista de Pèrsia e de Mesopotamia per son fraire Hulegu que fondèt l'Ilkhanat, divèrsei campanhas en Asia dau Sud-Èst, la conquista de Tibet e l'estructuracion dau Khanat de l'Òrda d'Aur en Asia Centrala Occidentala.

La disparicion de Mongke entraïnèt una crisi de succession entre lei descendents de Tului, sostenguts per Kubilai, e lei descendents d'Ogedei. Lo premier partit ganhèt lo combat gràcias a la victòria de Kubilai còntra Arik Borke, un felen d'Ogedei. Pasmens, maugrat lo mantenement nominau de l'unitat mongòla sota l'autoritat de Kubilai, elegit grand khan, l'Empèri èra devesit entre quatre khanats independents. Tre 1279, Kubilai se preocupèt principalament de son domeni chinés, se proclamèt emperaire de China e fondèt la dinastia Yuan. Gardèt tanben lo contraròtle de Mongolia.

De l'Empèri Mongòl a la Mongòlia modèrna

Lo periòde oirat

La dinastia Yuan gardèt lo poder en China fins a 1368 e son expulsion per una revòuta dirigida per la dinastia Ming. Lei Yuans assaièron d'utilizar Mongolia per organizar la reconquista de China mai foguèron tornarmai vencuts. Aquela revirada marquèt l'abaissament dei descendents de Genghis Khan que foguèron remplaçats per lei Mongòls Occidentaus ò Oirat. Dins lo corrent dau sègle XV, leis Oirat ataquèron lo Khanat de Chagatai e l'Empèri Ming. Aquò entraïnèt lo renfòrçament de la Granda Muralha. Pasmens, la poissança oirat declinèt rapidament car poguèt pas redurre l'ostilitat persistenta dei Mongòls Orientaus. De mai, se devesiguèron entre elei.

Dayan Khan, Altan Khan e la conversion au bodisme

Dins lo corrent dau sègle XVI, lei tribüs mongòlas orientalas se redreiçèron e venguèron tornarmai una poissança militara seriosa durant lei rèines de Dayan Khan (1480-1543) e d'Altan Khan (1543-1583). Capitèron de luchar victoriosament còntra la primautat oirat e de menar d'incursions còntra lo territòri chinés. Lei Mongòls ocupèron d'un biais solid lei regions au nòrd de la Granda Muralha, çò qu'es a l'origina dei poblaments mongòls actuaus en China Septentrionala. Après una tiera de victòrias, Altan Khan obtenguèt de privilègis comerciaus fòrça importants en 1570. Fondèt alora la vila de Hohhot en 1581 que venguèt sa capitala.

Una autra evolucion liada au periòde de redreiçament dei rèines de Dayan Khan e d'Altan Khan foguèt la conversion dei Mongòls au bodisme. D'efèct, a partir dau sègle XVI, de liames importants se desvolopèron entre Mongòls e Tibetans. En 1566, lei premierei conversions aguèron luòc dins lei clans pus meridionaus. Puei, en 1578, un rescòntre entre Sonam Gyatso e Altan Khan permetèt au premier d'obtenir lo títol de dalai-lama e la conversion dau khan e au segond d'èsser reconegut coma reïncarnacion de Kubilai. A partir d'aquela annada, lo bodisme vajrayana venguèt la religion deis elèits que l'impausèron au pòble.

L'integracion dei Mongòls Meridionaus au sen de China

A la fin dau sègle XVI, lei Jurchens restaurèron sa poissança anciana. Capitèron rapidament de formar d'alianças solidas ambé mai d'una tribü mongòla, especialament au sen dei Mongòls Meridionaus, a partir de 1627. En 1634, lo khan manchó Abahai venquèt lo khan Ligdan qu'assaiava d'establir son poder sus lo rèsta dau pòble mongòl. Aquela victòria li permetèt d'obtenir lo raliment de la màger part dei Mongòls ai Jurchens e lo sagèu imperiau de la dinastia Yuan. Ansin, lei Mongòls Meridionaus faguèron partida de l'armada manchó e participèron a la fondacion de l'Empèri Qing.

Lei Khalkhas

Lei tribüs de Mongolia Septentrionala demorèron en fòra dau movement d'integracion manchó. La tribü dei Khalkhas dominèt la region e sa politica aguèt un ròtle important dins la formacion de la Mongolia modèrna. D'efèct, lo khan Gombodorj proclamèt son fiu Zanabazar coma la reïncarnacion de Genghis Khan e d'un letrut tibetan dich Taranatha. Après un viatge en Tibet, recebèt lo títol de « venerable e sant senhor incarnat » e fondèt en 1639 lo monastèri d'Urga que foguèt a l'origina d'Ulan Bator.

A partir deis annadas 1580, Zanabazar favorizèt un raprochament entre Khalkhas e Manchós quand Mongolia venguèt la buta deis atacas dei Jungars. En 1691, una assemblada dei caps mongòls orientaus acceptèt la senhoriá de la dinastia Qing. China aprofichèt aqueu succès diplomatic per consolidar sa frontiera septentrionala definida au tractat de Nerchinsk signat en 1689 ambé Russia. De garnisons foguèron ansin installadas dins lo nòrd de Mongolia.

Lei Jungars e la conquista chinesa

Dins lo corrent de la premiera mitat dau sègle XVII, lei Jungars, una tribü mongòla eissida deis Oirat, fondèron un empèri nomada en Tarbagatai. Dominèron l'estèpa d'Asia Centrala e venguèron pron poderós per intervenir dins leis afaires intèrnes de Tibet en 1642 e de la region de Kachgar en 1677. Puei, ataquèron lei Mongòls Orientaus, çò qu'accelerèt son raliment ai Manchós. En 1696, lei Jungars foguèron batuts per lei fòrças de l'emperaire Kangxi (1661-1722). Pasmens, lei Jungars poguèron se retirar dins l'estèpa.

Au començament dau sègle XVIII, organizèron d'atacas novèlas còntra China e Tibet. En 1717, prenguèron e pilhèron Lhasa. I demorèron fins a 1720 avans d'èsser desalotjat per una còntra-ataca chinesa. Pasmens, aquela desfacha demeniguèt gaire lo potenciau militar jungar que representèt una menaça seriosa per la dinastia Qing fins a una crisi de succession en 1745. A partir d'aquela annada, lei Jungars se devesiguèron e foguèron exterminats per lei Chinés en 1757. Son territòri foguèt repoblat ambé de populacions musulmanas.

Lo periòde Qing

Après l'anientament dei Jungars, la politica Qing en Mongolia foguèt basat sus un respèct estricte de l'organizacion e dau mòde de vida mongòls. Ansin, lei limits dau territòri de cada khan foguèron clarament definits, lo desvolopament dau clergat bodista (40% de la populacion adulta masculina a la fin dau sègle XIX) foguèt encoratjat e un governador manchó foguèt nomat per susvelhar lo país. L'accès au país èra defendut ais estrangiers e ai Chinés. Aquò favorizèt la formacion d'una societat fòrça conservatritz dominada per lei khans e lei monastèris qu'èran proprietaris dei tèrras.

Conjugat ambé la politica isolacionista de China, aqueu conservatisme bloquèt tota evolucion de la societat mongòla. Ansin, a la fin dau sègle XIX, la màger part de la populacion èra reducha a un estatut similar ai sèrvs europèus. Pasmens, dins lo corrent dau sègle XIX, la sarradura de Mongolia foguèt mens fèrma. L'immigracion chinesa se desvolopèt ansin en Mongolia Interiora e lei Rus poguèron durbir un consulat a Urga en 1860. De mai, la manca de sòus e la fin dei pilhatges, que permetián aperavans d'obtenir lei bens necessaris ai Mongòls, donèt un ròtle preponderant ais usuriers chinés.

La Mongòlia modèrna

L'independéncia

En octòbre de 1911, se debanèt una revolucion republicana en China. Lei khans mongòls, que s'estimavan liats a la dinastia Qing e non au govèrn chinés, proclamèron son independéncia en decembre. Obtenguèron una promesa russa d'ajuda militara per rebutar una eventuala ataca chinesa en 1912. Pasmens, un an pus tard, Russia cambièt de politica. Reconoguèt la senhoriá chinesa en cambi dau mantenement d'una autonòmia intèrna. Signat en 1915, aquel acòrd subrevisquèt pas a la Revolucion Russa de 1917 e, en 1919, China ocupèt militarament Mongolia.

Pasmens, la posicion chinesa èra menaçada per lo desvolopament d'un corrent revolucionari mongòl dirigit per Damdinguine Sükhe-Bator e Khorloguine Tchoibalsan. Deviá tanben faciar lei projèctes de Japon, ja establit en Manchoria de crear un estat mongòl plaçat sota son influéncia. Tòquio sostenguèt donc lei fòrças antibolchevicas dau baron von Ungern-Sternberg que gardèt lo contraròtle de Mongolia fins a 1921. En julhet, lei tropas de Sükhe-Bator e de Tchoibalsan, renforçadas per de soudats sovietics, ocupèron Urga e i fondèron un govèrn revolucionari dirigit — en teoria — per lo Bodgo Gegen, considerat coma la reïncarnacion de Taranatha. Son autoritat s'estendiguèt sus la Mongolia Exteriora mai pas sus la Mongolia Interiora que demorèt sota contraròtle chinés.

Après la mòrt de Sükhe-Bator e dau Bodgo Gegen, respectivament en 1923 e en 1924, la Mongolia Interiora venguèt la Republica Populara de Mongolia en novembre de 1924. Premier « estat satellit » de l'Union Sovietica, foguèt dirigida per lo manescau Tchoibalsan e lo Partit Popular Revolucionari Mongòl (PPRM). Urga venguèt Ulan Bator.

La Republica Populara de Mongolia

La Republica Populara de Mongolia demorèt dins l'esfèra d'influéncia sovietica fins a la fin de la Guèrra Freja. Lo regime comunista assaièt de modernizar lo país mai deguèt rapidament tenir còmpte dei particularitats liadas au nomadisme e au feble nivèu tecnologic dau país. Ansin, una premiera temptativa de collectivizacion dei tropèus entraïnèt una catastròfa au començament deis annadas 1930. Après aquela revirada, lo regime de Tchoibalsan venguèt pus flexible sus lei questions economicas. En revènge, lo caractèr autoritari demorèt viu e en 1937-1939, d'importantei purgas permetèron au govèrn d'eliminar l'oposicion dau clergat e dei khans.

Diplomaticament, lo país èra protegit per lei Sovietics que menèron en 1939 de combats durs còntra lei Japonés a Khalkhin Gol per defendre lo país còntra leis ambicions de Tòquio. Puei, en 1945, l'armada mongòla participèt a l'invasion sovietica de Manchoria. Totjorn en 1945, Mòscou donèt son acòrd per l'organizacion d'un referendum permetent au país de venir totalament independent.

Khorloguine Tchoibalsan moriguèt en 1952 e foguèt remplaçat per Yumjagiyn Tsedenbal que gardèt lo poder fins a 1984. Durant aqueu periòde, lo govèrn assaièt de modernizar lo país amb un desvolopament de l'urbanisme e de l'industria, l'adopcion de reformas dau sistèma judiciari (creacion d'un còdi civiu, d'un còdi penau, de tribunaus, d'òrdres d'avocats... etc.) e la fin de l'isolacionisme mongòl (adesion a l'ONUen 1961, creacion de relacions diplomaticas ambé d'autrei país... etc.). Per redurre lo nomadisme, Tsedenbal capitèt tanben de collectivizar una partida de l'agricultura. Pasmens, a partir deis annadas 1970, son regime venguèt pus autoritari e autocratic (creacion d'un culte de la personalitat... etc.) e Tsedenbal foguèt destituit en 1984 durant un viatge en URSS.

Son successor foguèt Jambyn Batmonkh que renforcèt lei liames ambé l'Union Sovietica per assaiar d'accelerar la modernizacion. Pasmens, ambé la crisi sovietica deis annadas 1980, Mongolia deguèt tanben faciar de dificultats economicas e de manifestacions en favor de la democracia. En 1990, Batmonkh deguèt laissar lo poder. Una constitucion novèla foguèt adoptada e la Republica Populara de Mongolia dispareguèt oficialament en junh de 1992.

Mongòlia dempuei 1992

La disparicion dau protector sovietic e la fin dau sistèma comunista aguèron de consequéncias importantas sus l'economia mongòla. En particular, la pauretat, l'inflacion e la criminalitat aumentèron e plusors avançadas dau periòde precedent, coma la reduccion deis inegalitats òmes-fremas, son fòrça menaçadas. De mai, en 2000, una secaressa causèt de pèrdas importantas au sen dei tropèus. Aquò accelerèt l'exòdi rurau en direccion de la capitala que conoís un desvolopament anarquic a l'origina d'una pollucion fòrça importanta. Politicament, lo PPRM e lei partits liberaus alternan au poder e forman regularament de coalicions comunas.

Liames intèrnes

• Cultura de Mongolia.
• Empèris nomadas.
• Geografia de Mongolia.