Wikipèdia

Sègle X

sègle
(Redirigit dempuèi 903)

../.. | sègle VIII | sègle IX | sègle X | sègle XI | sègle XII | ../..

Istòria

modificar

901 : revirada d'una incursion ongresa còntra lo nòrd d'Itàlia. La multiplicacion d'aqueleis expedicions entraïnèt de discussions entre sobeirans occidentaus per formar una aliança comuna còntra leis Ongrés.
902 : acabament de la conquista de Sicília per leis Arabes. En revènge, en Anatolia Orientala, lei Bizantins capitèron de conquistar divèrsei territòris.
902-904 : trèbols importants en Siria en causa de la revòuta dei Carmatas, una sècta inspirada per lo kharigisme (→ 907].

 
Representacion dau pilhatge de Tessalonica dins un manuscrit bizantin dau sègle XI ò XII.

904 : importanta desfacha bizantina amb la presa de Tessalonica per lo pirata grèc Leon de Trípols que capturèt 22 000 abitants e 60 naviris[1].
904-905 : aprofichant de trèbols intèrnes grèus, leis armadas abbassidas reconquistèron l'Egipte dei Tulunides.
907 : incursions dau Rus' de Kiev còntra Constantinòble. Lei Bizantins acceptèron de pagar un tribut important per defugir una ataca novèla (→ 911).
907 : importanta victòria ongresa còntra lei Francs a la batalha de Bratislava. Arrestèt l'expansion dei Francs vèrs l'èst durant 50 ans e permetèt ais Ongrés d'organizar liurament seis incursions còntra lei regions francas.
908 : mòrt dau califa Al-Muktafi qu'es considerat coma lo darrier califa de la dinastia abbassida aguent un poder reau avans la renaissença dau Califat au sègle XII. Foguèt remplaçat per Al-Muqtadir, un enfant plaçat sota la direccion d'una regéncia.

Article detalhat: Califat Fatimida.

909 : en Magrèb Orientau, presa de Raqqada, capitala deis Aglabidas, per lo cap religiós chiita Ubayd Allah al-Mahdi. Lo venceire fondèt lo Califat Fatimida (→ 911).
910 : batalha de Rednitz que s'acabèt amb una importanta victòria ongresa còntra lei tropas de la Francia Orientala. Per empedir d'autreis incursions, lo rèi Loís l'Enfant deguèt acceptar lo pagament d'un tribut anuau.
911 : incursion probabla dau Rus' de Kiev còntra la region de Constantinòble. De negociacions permetèron de conclure un acòrdi comerciau amb lei Bizantins. Respectat per lei dos partits, foguèt a l'origina de relacions bònas entre lei dos pòbles fins au sègle XIII (→ 941).
911 : en Magrèb, descubèrta de divèrsei complòts dirigits còntra lo califa Ubayd Allah al-Mahdi. Aquò li permetèt de purgar l'aristocracia e de pacificar la region.
911-912 : revirada d'una expedicion bizantina còntra Creta. Durant sa retirada, la flòta subiguèt de pèrdas en causa d'una ataca menada per Leon de Trípols e Damian de Tir (→ 924).
912 : dins la Peninsula Iberica, lei tropas dau Reiaume deis Astúrias capitèron de desplaçar la frontiera amb Al-Andalús lòng dau riu Douro. La capitala foguèt transferida a Leon.
912 : mòrt de l'emperaire bizantin Leon VI l'Avisat (çò qu'entraïnèt l'abandon de l'expedicion de Creta). Son successor, Alexandre, refusèt de mantenir lo tribut anuau pagat ai Bulgars entraïnant una guèrra novèla (→ 913).
913-914 : mòrt de l'emperaire bizantin Alexandre que foguèt remplaçat per son nebòt Constantin VII. Una regéncia foguèt organizat e de negociacions permetèron de restablir la patz amb lei Bulgars. Pasmens, lei condicions foguèron duras amb l'obligacion de coronar emperaire lo rèi bulgar Simeon Ièr. Fòrça impopular, aqueu tractat permetèt a Zoe Carbonopsina, maire de Constantin VII, d'eliminar la regéncia e de prendre lo poder. Decidèt de reprendre la guèrra còntra lei Bulgars (→ 917).
913-915 : revirada d'una campanha fatimida còntra Egipte Abbassida. Dins aquò, lei Fatimidas capitèron de mantenir sei posicions en Cirenaïca (→ 919).
914-917 : guèrra entre Bizantins e Bulgars. Largament batuts, lei Bizantins deguèron concedir de privilègis economics importants a seis adversaris.
916-917 : aprofichant lei dificultats intèrnas de Francia Orientala, leis Ongrés menèron divèrseis incursions dins lo reiaume pilhant Brema, Amborg e Basilèa.
918 : encoratjats per lei victòrias bulgaras còntra lei Bizantins, leis Arabes menèron tornarmai d'incursions en Anatolia.
918-922 : en Caucàs, a l'iniciativa de l'emir Munis al-Muzaffar, guèrra entre leis Abbassidas e lei Sajides. Son objectiu èra d'eliminar un emirat de facto independent e de restaurar l'autoritat de Bagdad dins la region. Lo cap de la dinastia, Yusuf Ibn Abi'l-Saj, foguèt capturat e acceptèt de reconoisser tornarmai l'autoritat dau califa en cambi de sa liberacion en 922.
919 : dins l'Empèri Bizantin, còp d'Estat menat per l'amirau Roman Lecapèn per restaurar l'autoritat de l'emperaire Constantin VII e arrestar la regenta Zoe Carbonopsina. Dins lei fachs, prenguèt lo contraròtle de l'Empèri amb lo títol de cesar. L'an seguent, se proclamèt coemperaire.
919-920 : incursions ongresas en Itàlia. Incapable de leis arrestar, l'emperaire Berenguer de Friol deguèt negociar lo pagament d'un tribut e li permetre de pilhar lei vilas rebèlas.
919-920 : revirada d'una novèla expedicion fatimida còntra l'Egipte Abbassida.
921 : mòrt sus lo prat batalhier dau duc Vratislav Ièr de Boèmia durant una campanha defensiva còntra una incursion ongresa.
922 : capitada d'una importanta incursion ongresa en Germania (pilhatge de Saxònia, de Franconia, de Soabia, de Soïssa, d'Alsàcia e de Lorena. Dins aquò, leis Ongrés foguèron batuts durant una temptativa de captura dau rèi Enric Ièr. Un cap nomada important foguèt capturat per lei Francs que negocièron una trèva de 9 ans en cambi de sa liberacion (→ 933).
922 : començament de la conquista de Magrèb per lei Fatimidas. Dins lei fachs, sei fòrças capitèron d'ocupar quauquei vilas importantas mai foguèron jamai capablas d'establir son autoritat dins lei campanhas.
922-924 : represa de la guèrra entre Bizantins e Bulgars. Lo conflicte s'acabèt per una victòria bulgara novèla e Constantinòble deguèt confiermar lo títol imperiau de Simeon Ièr e acceptar lo pagament d'un tribut anuau.
924 : importanta victòria navala bizantina a l'entorn de l'illa de Lemnos. Permetèt de redurre l'activitat dei piratas installats dins l'Emirat de Creta.
  924-925 : a la demanda de l'emperaire Berenguer de Friol, leis Ongrés prenguèron, pilhèron e cremèron Pàvia qu'èra en revòuta còntra eu. Puei, passèron en Provença onte pilhèron Nimes.
925 : fondacion dau Reiaume de Croàcia per lo rèi Tomislav Ièr.
926 : presa de Melitèn per lei Bizantins. Aquò li permetèt de plaçar l'emir de la region sota son protectorat e de desvolopar tornarmai son influéncia en fòra d'Anatolia.
926-928 : revirada d'una campanha militara abbassida còntra l'illa de Bahrayn tenguda dempuei 898 per lei Carmatas.
927 : mòrt de l'emperaire bulgar Simeon Ièr. Foguèt remplaçat per son fiu Pèire Ièr que concluguèt rapidament d'acòrdis comerciaus e politics amb Constantinòble.
928 : incursion bizantina còntra lei regions d'Armenia tengudas per lei musulmans. L'abséncia totala de reaccion de part deis Abbassidas i illustrèt lo declin de la poissança deis emirs locaus que foguèron pauc a pauc expulsats ò obligats d'acceptar la senhoriá de Constantinòble.
929 : guèrra civila au sen dau Califat Abbassida entre lei partisans dau califa Al-Muqtadir e aquelei d'Al-Qahir (→ 932). Lo conflicte s'acabèt amb la victòria dei lealistas mai afebliguèt grèvament l'armada. Permetèt tanben lo pilhatge de La Mèca per lei Carmatas. En particular, raubèron la Pèira Negra e la gardèron fins au pagament d'un recapte en 952.

 
Representacion de la conquista de Melitèn per lei Bizantins.

930-936 : importanta campanha bizantina en Anatolia Orientala e dins lo nòrd de Siria. Permetèt a Constantinòble de reconquistar Melitèn e Samosate.
932 : per de rasons desconegudas, l'emir Munis al-Muzaffar e lo califa Al-Muqtadir intrèron en guèrra. Lo conflicte s'acabèt amb la mòrt dau segond. Munis nomèt Al-Qahir per lo remplaçar (→ 933).
933 : represa deis incursions ongresas còntra lei territòris germans.
933 : descubèrta d'un complòt organizat còntra lo califa abassida Al-Qahir. Entraïnèt l'arrestacion e l'execucion de plusors caps dau Califat, compres l'emir Munis (→ 934).
933-934 : en Pèrsia, conquista de Fars, de Khuzestan e de Kerman per lei Buyides.
934 : assassinat dau califa abassida Al-Qahir qu'èra jutjat tròp tiranic e crudèu. Foguèt remplaçat per Ar-Radi que laissèt totalament la gestion deis afaires de l'Estat a sei visirs. Aprofichant la situacion, lei governadors de Basra venguèron independents.
934 : mòrt dau califa fatimida Ubayd Allah al-Mahdi. Foguèt remplaçat per son fiu e generau, Al-Qaim bi-Amr Allah.

Article detalhat: Eldgjá.

934-940 : erupcion dau complèx volcanic islandés d'Eldgjá. A l'origina de l'emission de 21 km3 de materiaus volcanics, aguèt d'efiechs importants sus lo clima mondiau en causant un refrejament globau durant quauqueis annadas.
935 : capitada d'una expedicion ongresa d'amplor còntra lei reiaumes d'Euròpa Occidentala. Pilhèt Soabia, Alsàcia, Lorena, Borgonha e Itàlia fins a la region de Nàpols. Puei, sus lo camin dau retorn, pilhèt Borgonha un segond còp, Turíngia, Franconia e Bavièra (→ 937).
935-936 : en Egipte, lei governadors locaus aprofichèron l'afebliment deis Abbassidas per venir independents. En parallèl, revirada d'una campanha militara abbassida per mantenir lei Hamdanides dins son esfèra d'influéncia. Aquò entraïnèt l'independéncia totala de l'emirat.
937 : incursion ongresa novèla en Euròpa Occidentala entraïnant lo pilhatge de Lorena, de Borgonha, de Sàvoia e dau nòrd d'Itàlia (→ 939).
938 : signatura d'un tractat de patz entre Bizantins e Abbassidas. Lei Hamdanides e leis emirs locaus situats lòng de la frontiera bizantina èran pas regardats per aqueu tractat.
938-939 : guèrra dins lo Califat Abbassida entre lo visir Muhammad ibn Ra'iq e lo generau turc Bajkam. Lo conflicte entraïnèt de destruccions considerablas e s'acabèt amb la victòria dau segond. Lei Hamdanides aprofichèron la situacion per s'estendre en Siria e en Iraq. P
939 : pagament d'un tribut per lo duc de Lombardia per defugir una incursion ongresa.
940 : mòrt dau califa abbassida Ar-Radi que foguèt remplaçat per Al-Muttaqi. Lo generau Bajkam demorèt lo cap vertadier dau Califat.
941 : revirada quasi totala d'una incursion dei Rus' còntra la region de Constantinòble.
941-944 : après la mòrt dau generau Bajkam, trèbols intèrnes grèus dins lo Califat Abbassida. Lei Hamdanides aprofichèron la situacion per annexar la totalitat de Siria. Assaièron tanben sensa succès d'ocupar Bagdad. Finalament, lo califa Al-Muttaqi foguèt reversat per un generau turc, Tuzun, que prenguèt lo contraròtle de Bagdad e nomèt un califa fantòche.
941-945 : guèrra entre lo Rus' de Kiev e l'Empèri Bizantin. S'acabèt per un succès bizantin que permetèt de tornar equilibrar lei clausas dau tractat signat en 911. Pasmens, aquò empachèt pas lo restabliment rapide dei relacions entre lei dos Estats (→ 969).
943 : incursion ongresa còntra Tràcia. Lei Bizantins acceptèron de pagar un tribut en cambi d'una trèva de 5 ans.
943-944 : menaçadas per lei Bizantins, lei vilas d'Alèp e d'Edessa acceptèron de venir tributàrias de Constantinòble.
943-947 : en Magrèb, importanta revòuta menada per lo teologian ibadita Abu Yazid còntra lei Fatimidas. Federèt totei lei maucontents de la region, compres du sunitas, e conquistèt Tunis avans d'èsser batut e capturat.
944-945 : tiera de còps d'Estat dins l'Empèri Bizantin amb lo reversament de Roman Lecapèn per sei fius, Estève Lecapèn e Constantin Lecapèn. Pasmens, foguèron a son torn reversat per lei partisans de Constantin VII Porfirogènit. Aqueu darrier laissèt lo poder a sei generaus e sa frema, Elena Lecapèn.
945 : presa de Bagdad per lei Buyides que fondèron lo sieu emirat e placèron lo califa abbassida sota tutèla. Aquò marquèt la fin de l'independéncia dei califas abbassidas fins a la fin dau sègle XI.
946 : mòrt dau califa fatimida Al-Qaim bi-Amr Allah que foguèt remplaçat per son fiu Al-Mansur.
949 : revirada d'una expedicion navala bizantina còntra l'Emirat de Creta.
Segonda mitat dau sègle X : abandon definitiu dei ciutats-estats maias de Tikal e de Calakmul.
952-953 : combats entre Bizantins e Hamdanides dins la vau d'Eufrates.

 
Representacion medievala (1457) de la batalha de Lechfeld.

955 : importanta victòria dau rèi Oton de Francia Orientala còntra leis Ongrés a la batalha de Lechfeld. Aquela batalha marquèt la fin progressiva deis incursions ongresas en Euròpa e lo començament de l'estructuracion dau reiaume medievau d'Ongria.
958-959 : conquista bizantina de divèrsei territòris dins lo nòrd de Siria e de Mesopotamia.

 
Representacion de la campanha bizantina de Creta.

960-961 : reconquista de Creta per lei Bizantins.
962 : pilhatge d'Alèp per lei Bizantins.
965 : revirada d'una expedicion navala bizantina dirigida còntra Sicília.
965 : importanta victòria dau grand-duc de Kiev, Sviatoslav Ièr, còntra lei Bulgars. Aquò li permetèt de protegir sa frontiera sud mai precipitèt una intervencion bizantina dins la region (→ 969).
966 : conquista de Cilícia per lei Bizantins.

 
Tribüs principalas deis Eslaus Occidentaus ai sègles IX e X.

966 : conversion dau prince Mieszko Ièr de la tribü dei Polans au cristianisme. Aquò li permetèt de normalizar sei relacions ambé lo Sant Empèri Roman Germanic e de renfòrçar son autoritat. Per la Glèisa de Roma, aquò permetèt la creacion dau premier evescat polonés en 968.
967-971 : encoratjats per Constantinòble, lei Rus' de Kiev ataquèron e pilhèron lo nòrd dau Khanat Bulgar. Dins aquò, lei Bizantins foguèron rapidament obligats d'intervenir per empedir la conquista totala de Bulgaria per lei Rus'. Capitèron d'annexar totei lei regions au sud de Danubi. Lo rèsta dau Khanat deguèt acceptar la senhoriá de Kiev.
969 : invasion e conquista d'Egipte per lei Fatimidas. Lei venceires ordonèron la construccion dau Caire coma capitala e desplacèron lo centre de son territòri de Magrèb vèrs Egipte. Aquò permetèt pauc a pauc ai governadors fatimidas de Magrèb de venir independents.
969 : assassinat de l'emperaire bizantin Nicèfor II Focas que foguèt remplaçat per lo generau Joan Zimisces.
969 : en Euròpa Orientala, importanta victòria dau grand-duc de Kiev, Sviatoslav Ièr, dins l'estèpa. Li permetèt de vassalizar lei Cazars, un important pòble nomada.
969-971 : en causa de l'expansionisme de l'emperaire Joan Zimisces dins lei Balcans, guèrra dins la region entre l'Empèri Bizantin e una aliança gropant Bulgars e Rus'. S'acabèt per una victòria bizantina. Pasmens, lei Rus' obtenguèron de condicions favorablas (→ 1024).
970 : conquista de Jerusalèm per lei Fatimidas.
972 : en China, restabliment de l'examen imperiau d'intrada dins l'administracion per lo govèrn Song.
972-974 : revirada d'una campanha militara dei Carmatas còntra l'Egipte Fatimida.
  973 : batalha de Tortor qu'entraïnèt la conquista dei fortalesas provençalas tengudas per lei Sarasins per lo còmte Guilhèm Ièr de Provença. Permetèt tanben au còmte de tornar establir son autoritat sus lei regions orientalas dau comtat.
974 : vassalizacion de l'Emirat de Mossol per lei Bizantins. Un an pus tard, una armada bizantina ocupèt Damasc, Trípol, Sidon e plusors autrei vilas de Siria. Pasmens, poguèt pas se mantenir dins tota la region (→ 983).
976 : mòrt de l'emperaire Joan Zimisces que foguèt remplaçat per Basili II.
979 : nominacion d'Ibn Killis coma visir dau Califat Fatimida. Sa politica permetèt de redreiçar la situacion economica d'Egipte e d'assegurar la prosperitat de la dinastia.
980 : començament d'una guèrra novèla entre l'Empèri Bizantin e un Khanat Bulgar restaurat.
983 : avançada dei Fatimidas en Siria ont prenguèron Damasc e intrèron en contacte amb lei Bizantins (→ 988).
987 : en Francia Occidentala, eleccion d'Uc Capet coma rèi per l'aristocracia. Aquò marquèt lo començament de l'estructuracion dau reiaume de França.
988 : conversion au cristianisme dau grand prince de Kiev, Vladimir lo Grand. Aquò entraïnèt la conversion de la màger part de la noblesa de la Rus' e, pauc a pauc, dau rèsta de la populacion.
988 : signatura d'una trèva entre Bizantins e Fatimidas. Organizèt un cambi de presoniers e reconoguèt l'emperaire bizantin coma lo protector dei crestians vivent sus lo territòri fatimida e, reciprocament, lo califa fatimida coma lo protector dei musulmans vivent sus lo territòri bizantin. Lo nom dau califa abbassida foguèt tanben remplaçat per aqueu dau califa fatimida dins l'apèu de la mosqueta de Constantinòple (→ 994).
988 : fondacion d'una universitat dins la Mosqueta Al-Azhar dau Cairo per lo califa Abu Mansur Nizar al-Aziz Billah.
990 : data tradicionala de la fondacion dau reiaume d'Etiopia per Mara Takla Haymanot.
994-995 : combats entre Bizantins e Fatimidas en Siria.
996-997 : guèrra civila dins l'Empèri Gaznevida per la succession de Sebüktigin. S'acabèt per la victòria de Mahmud de Ghazni.
998-1000 : combats novèus entre Bizantins e Fatimidas en Siria. Lei dos camps mantenguèron sei posicions e signèron una trèva de 10 ans.
999 : annexion de Moràvia per Polonha.
1000 : annexion d'Ibèria per Constantinòble en cambi de la distribucion de títols prestigiós au sen de l'aristocracia locala.
1000 : batalha de Svold entre la flòta d'Olafr Tryggvason e lei flòtas coalizadas de Danemarc, de Suècia e dei jarls de Lade. S'acabèt per la destruccion ò la captura dei naviris d'Olafr e sa mòrt. Après aqueu resultat, Norvègia foguèt partejada entre lei diferents venceires sota la senhoriá dei rèis danés e suedès. Aquò marquèt l'aplant dei temptativas d'unificacion de Norvègia a l'entorn d'un prince crestian fins a l'assai d'Olaf II.
1000 : fondacion d'un arquevescat en Polonha.

Cultura

modificar

  Sègle X : periòde probable de la redaccion dau conjur Tomida femina qu'es l'òbra pus anciana ben identificada coma escricha en occitan.
977 : en Iraq, acabament dau premier sanctuari de la Mosqueta de l'imam Ali a l'iniciativa dei Buyides.

Sciéncias e tecnicas

modificar

v. 900 : desvolopament de l'algèbra d'Al-Khwarizmi per lo matematician egipcian Abu Kamil que tractèt de poissanças superioras a 2.
v. 900-930 : descripcion de la variòla e dau senepion per lo sabent iranian Al-Razi. Aquò permetèt de destriar lei doas malautiás.
v. 900-930 : critica de la teoria deis umors de Galian per Al-Razi.
v. 912 : redaccion d'un tractat sus l'engordiment dei membres per lo mètge arabe Qusta ibn Luqa.
912 : mòrt dau sabent arabe Ahmad ibn Yusuf, autor de recèrcas sus lei relacions de proporcionalitat e sus de questions liadas ais impòsts.
v. 920 : descubèrta dei principis matematics dau foncionament de l'astrolabi per lo sabent arabe Al-Battani.
v. 925 : tractat d'Al-Farabi sus la musicoterapia.
v. 932 : descripcion de la fèbre dau paludisme per lo mètge judieu Isaac ben Solomon.
v. 950-979 : redaccion de tractats regardant la geriatria e lei trèbols dau som per lo mètge arabe Ibn Al Jazzar.
964 : publicacion per l'astronòm arabopersan Abd al-Rahman al-Sufi dau Libre deis Estelas Fixas que depintava la posicion, la magnitud e la color deis estelas dins cada constellacion. De dessenhs e d'esquèmas permetèron tanben d'illustrar lei diferentei constellacions.
965 : au nòrd de la Mar Negra, importanta victòria dau prince Sviatoslav Ièr que prenguèt la fortalesa de Sarkel. Durament batuts, lei Cazars venguèron una poissança segondària de la region au profiech dei Rus' e, subretot, dei Pechenègs.
969 : trabalh sus la trisecccion d'un angle dau matematician iranian Al-Sijzi.
976-977 : fabricacion d'un relòtge astronomic mecanic utilizant dau mercuri liquid per mòure una ròda de palas per lo Chinés Zhang Sixun.
v. 979-984 : descubèrta d'una lèi sus la refraccion de la lutz per lo Chinés Zhang Sixun.
980 : viatge dau sabent occitan Gerbèrt d'Orlhac a Còrdoa. I descurbiguèt lo sistèma decimau arabe e favorizèt son introduccion en Euròpa Occidentala.

 
Pagina dau tractat d'Ibn Sahl presentant lei lèis de la refraccion.

983 : publicacion per lo matematician persan Ibn Sahl d'un tractat sus lei miraus que presentava tanben lei lèis de la refraccion.
v. 990 : introduccion de la nocion d'abac en Euròpa per Gerbèrt d'Orlhac.
994 : descubèrta de la demenicion de l'enclinason de l'aisse de rotacion de la Tèrra per l'astronòm iranian Al-Khujandi.
1000 : publicacion de Sus la construccion d'un pentagòne eqüilaterau dins un carrat conegut dau matematician arabi Abu Sahl al-Quhi (vèrs 940 - 1000). En particular, son autor i donèt la solucion d'una equacion dau quatren gras.

Decès

modificar

Liames intèrnes

modificar

Bibliografia

modificar

Nòtas e referéncias

modificar
  1. ↑ Liberèt tanben 4 000 presoniers musulmans
Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/w/index.php?title=Sègle_X&oldid=2424071 »