Veròla
La variòla (var. picòta, pigòta, vairòla, vairoleta, veròla[1][2]) es una malautiá infecciosa contagiosa causada per un poxvirús. A l'origina de plusors epidemias mortalas, son taus de mortalitat èra d'aperaquí 20% dins lei regions frequentament expausadas mai podiá passar 90% dins lei territòris onte la malautiá èra novèla. En particular, foguèt lo factor principau de disparicion de mai d'un pòble indigèn quand leis Europèus la difusèron en America, dins lo sud d'Africa e en Oceania.
La malautiá debutava après un periòde d'incubacion de 7 a 17 jorns. Lei simptòmas principaus èran una fèbre fòrta amb una erupcion cutanèa qu'entraïnava la formacion de pustuculas e de vesiculas duras e dolorosas sus la totalitat dau còrs. Après 4 a 5 jorns, lo liquid contengut dins aqueleis elements se trebolava. Puei, apareissián de supuracions amb una fèbre novèla. A partir dau 10en jorn, leis elements cutanèus començavan de tombar laissant de cicatritz blancas e definitivas. La garison s'amorsava après lo 15en jorn e durava generalament doas setmanas. La convalescéncia èra lònga.
Lei complicacions de la variòla èran nombrosas amb de problemas oculars grèus (cecitat) e articulars. D'organs vitaus (còr, ren...) podián tanben subir d'inflammacions. Enfin, existiá de variantas de la forma ordinària de la malautiá. La mens rara èra la variòla malina que tuava generalament lo pacient a la fin de la premiera setmana après l'aparicion dei simptòmas.
En l'abséncia de tractament medicamentós, la lucha còntra la variòla repausava sus la prevencion. Lo premier metòde èra la variolizacion, probablament apareguda en China durant l'Edat Mejana. Tecnica de vaccinacion primitiva relativament dangeirosa, consistiá a inocular la malautiá a un individú san a partir d'una mòstra pichona prelevada sus un malaut. Permetèt de demenir la mortalitat fins a la descubèrta dau premier vaccin vertadier concebut en 1796 per Edward Jenner. Melhorat, aqueu vaccin venguèt obligatòri dins fòrça país e foguèt utilizat per atacar lei fogaus epidemics a partir deis ans 1950. Gràcias a un important sostèn internacionau, aquò permetèt d'eradicar la malautiá en 1979.
Istòria
modificarAparicion de la malautiá
modificarLa variòla seriá apareguda durant lo periòde neolitic amb la domesticacion. Segon lei fònts arqueologicas e istoricas, l'epidemia pus anciana sembla de datar dau millenari IV avC[3]. D'efiech, existís de trachs comuns entre lei genòmas dau virús variolós uman e aquelei a l'origina de divèrsei formas animalas (monkeypox per lei moninas, cowpox per lei bovins... etc.). En particular, de similituds amb un virús tocant de rosigaires africans permèton d'imaginar una origina situada en Egipte ò en Mesopotamia[4]. Una origina indiana es tanben possibla car aquela region concencrèt rapidament una populacion agricòla importanta[5][6].
La difusion mondiala de la malautiá
modificarLeis epidemias anticas
modificarSegon lei vestigis descubèrts per leis arqueològs, l'Antiquitat veguèt d'epidemias regularas de variòla que comencèron precòçament dins l'espaci situat entre Egipte e leis Índias. Plusors momias egipcianas datant d'epòcas anterioras a 3 000 avC mòstran ansin de traças de cicatritz probablament causats per la malautiá. Pauc a pauc, lo virús avancèt lòng dei rotas marchandas e arribèt en China en 49 apC. Se propaguèt en Japon au sègle VI ò au sègle VII[7]. La premiera descripcion precisa de l'infeccion foguèt l'òbra dau mètge Aaron d'Alexàndria (mòrt au sègle VII)[8].
Mai d'una epidemia grèva mencionada per lei tèxtes ancians es probablament causada per la variòla. Dins aquò, la manca de detalhs dins lei testimoniatges dei cronicaires empedís generalament de determinar d'un biais segur la natura dei malautiás regardadas. Per exemple, la pèsta antonina que decimèt l'Empèri Roman entre 165 e 190 es probablament una epidemia de variòla. Pasmens, lo senepion ò la varicèla son de còps incriminadas[9].
La difusion medievala
modificar
A partir de l'Edat Mejana, leis epidemias de variòla vènon mai e mai documentadas. Seguissent l'expansion aràbias, se difusèt largament en Africa dau Nòrd e dins la Peninsula Iberica. Puei, lo retorn dei combatents aguent participat ai crosadas permetèt a la malautiá de se difusar en Euròpa Centrala e en Escandinàvia. Agantèt Islàndia en 1241[10]. Cada arribada de la variòla dins una region novèla entraïnèt d'epidemias fòrça grèvas causant la mòrt d'una importanta proporcion d'abitants. Dins aquò, au sègle XV, lo virús èra ben establit en Eurasia e la variòla i venguèt una malautiá sasoniera depintada coma la « malautiá deis enfants » en Euròpa Occidentala.
Lei mètges dau periòde marquèron quauquei progrès gràcias au destriament realizat per Al-Razi (865-925) entre la variòla e lo senepion. Aquò permetèt pauc a pauc de diferenciar lei diferentei infeccions caracterizadas per de fèbres eruptivas. En revènge, ges de tractament foguèt descubèrt.
La difusion de la variòla dins lei colonias
modificarA partir dau sègle XV, la variòla conoguèt doas evolucions importantas. La premiera es un ensemble de mutacions qu'agravèt fòrtament la viruléncia de l'infeccion. La malautiá tocava desenant la màger part deis abitants entraïnant de pèrdas sevèras au sen de cada generacion. Per exemple, durant lo sègle XVIII, 95% dei Francés la contractèron amb un taus de mortalitat de 10%[11]. De valors similaras foguèron observadas en Anglatèrra, en Anglatèrra e en Russia. Durant aqueu periòde, la variòla es ansin la premiera causa de mortalitat en Euròpa.
En parallèl, la descubèrta d'America i entraïnèt la difusion de plusors socas viralas. L'irrupcion dei virús novèus dins de regions qu'avián encara jamai rescontrat aquela malautiá foguèt a l'origina d'epidemias que causèron la mòrt de desenaus de milions de personas. Dins certaneis endrechs, 80% a 90% de la populacion foguèron tuats, çò que facilitèt la conquista deis empèris precolombians per leis Espanhòus[7]. Puei, lo desvolopament de la colonizacion favorizèt la propagacion de l'infeccion en America dau Nòrd (premiera mitat dau sègle XVII), en Siberia (a partir de 1610), dins lo sud d'Africa (ans 1710) e en Austràlia (ans 1770-1780). Lo virús arribèt pereu en Africa Centrala gràcias a de guèrras entre reiaumes saharians e mediterranèus. Toteis aquelei regions conoguèron de catastròfas sanitàrias similaras a aquelei d'America.
Vèrs la disparicion de la malautiá
modificarLa variolizacion
modificar
La variolizacion foguèt la premiera tecnica de lucha còntra la variòla. Es un metòde de vaccinacion primitiu que consistís a inocular la malautiá a un individú san a partir d'una mòstra prelevat sus un pacient tocat per una forma pauc virulenta. La fisabilitat èra limitada amb un taus de mortalitat compres entre 1% e 2%. Pasmens, èra un progrès important. Benlèu coneguda per certanei mètges indians, la tecnica foguèt probablament adoptada per lei Chinés au sègle XI[12]. La generalizèron pauc a pauc e lo metòde se difusèt pauc a pauc en defòra de l'Empèri[13]. Es realizat per lo premier còp a Constantinòble en 1701.
Lo succès dei variolizacions menats dins l'Empèri Otoman entraïnèt sa difusion dins lo rèsta d'Euròpa. Lei sobeirans dau continent, qu'èran tanben tocats per la malautiá, la favorizèron[14]. Dins aquò, lo metòde foguèt fòrça contestat per la populacion e una partida de l'elèit medicau. D'efiech, la variolizacion podiá iniciar d'epidemias car lei personas inoculadas èran contagiosas durant plusors setmanas. Per lei mitans pus conservators, èra d'enebir car s'opausava a la volontat de Dieu.
La vaccinacion de Jenner
modificarA partir deis ans 1770, plusors personas comencèron de s'interessar a la vaccina, una malautiá variolosa dei bovins qu'es benigna per l'èsser uman. Assaièron de melhorar la variolizacion amb l'utilizacion de mòstras prelevadas sus de vacas. Lo pus famós es lo mètge britanic Edward Jenner (1749-1823). En 1796, inoculèt la vaccina a un enfant. Tres mes pus tard, li inoculèt la variòla e l'enfant resistiguèt a l'infeccion. Premier vaccin vertadier, lo metòde de Jenner presentava d'avantatges fòrça importants a respècte de la variolizacion. Èra pus fisabla, pus simpla e entraïnava mens de riscs de contagion de part de l'individú inoculat. De mai, lei país europèus principaus la sostenguèron, especialament França e lo Reiaume Unit. Dins aquò, la variòla demorèt endemica en Euròpa fins a la Premiera Guèrra Mondiala.
La vaccinacion modèrna e l'eradicacion de la malautiá
modificar
Lei vaccins modèrnas còntra la variòla foguèron concebuts après de la descubèrta dau fenomèn de conservacion dei proprietats patogènas dau virús conservat dins la glicerina. Aquò permetèt pauc a pauc de securizar lei vaccins e de lei produrre d'un biais industriau. Dins mai d'un país desvolopat, la vaccinacion venguèt obligatòria per totei leis enfants. La malautiá i venguèt relativament rara amb d'epidemias localas rapidament arrestadas per leis autoritats.
En 1958, après lo succès d'un programa d'eradicacion de la malautiá en America, l'Union Sovietica prepausèt a l'Organizacion Mondiala de la Santat de menar una campanha similara dins lo rèsta dau mond. D'efiech, la malautiá tuava encara dos milions de personas cada an e lei capacitats industrialas permetián de considerar un tau projècte[15]. Pasmens, lei campanhas de vaccinacion generala, mau coordenadas, mau capitèron. Lo cas pus complèx èra aqueu d'Índia ont una partida de la populacion indó refusava de participar au programa en crenhença d'ofensar la divessa Shitala Devi, associada a la variòla. Un autre cas problematic foguèt Sodan qu'èra devesit per de combats murtriers entre lo Nòrd e lo Sud.
En 1967, l'OMS decidiguèt donc de cambiar d'estrategia. Preferiguèt desenant isolar estrictament lei fogaus epidemics e i a vaccinar totei leis abitants. Aquò permetèt de ciblar lei zònas de circulacion dau virús d'un biais pus precís. La darriera epidemia europèa aguèt luòc en 1972 en Iogoslavia. Puei, en 1975, foguèt enregistrat lo darrier cas grèu en Asia. Enfin, lo cas ultim de variòla naturala foguèt diagnosticat en Somalia lo 26 d'octòbre de 1977. L'eradicacion totala foguèt certificada en decembre de 1979 e oficialament declarada per l'OMS lo 8 de mai de 1980.
La variòla dempuei son eradicacion
modificarDempuei son eradicacion, la variòla es pas tornada aparéisser dins lo mond e la vaccinacion còntra la malautiá es plus obligatòria franc de certanei situacions[16]. La màger part dei socas viralas son estadas destruchas ò transferidas dins lei dos laboratòris encara autorizats a conservar lo virús (Atlanta ais Estats Units e Koltsovo en Russia). Pasmens, la recèrca sus la variòla es pas totalament acabada car un retorn de l'infeccion es pas totalament impossible. Podriá tornar venir amb lo passatge d'una forma animala vèrs l'òme. Dempuei leis atemptats de setembre de 2001, existís tanben una crenhença regardant una utilizacion coma arma biologica.
La recèrca regarda donc lo melhorament dei vaccins. L'objectiu es de demenir seis efiechs segondaris. Un autre aisse pertoca lo desvolopament de medicaments antivariolós. Lei dos pus estudiats son lo brincidofovir e lo tecovirimat que mòstran de resultats interessants dins d'assais in vitro. Son d'antiviraus que trebolan lei mecanismes de replicacion dau virús. Dins aquò, semblan d'entraïnar l'aparicion de fenomèns de resisténcia. De recèrcas novèlas son en cors per assaiar de concebre de medicaments pus eficaç.
Segon l'OMS, es necessari de se preparar a una reemergéncia de la malautiá. Per aquò, divèrseis estats mantènon de resèrvas de vaccins. En 2016, representavan 600 a 700 milions de dòsis. De mai, plusors país an de plans especifics per faciar un retorn de la variòla[17].
Descripcion
modificarCausas
modificar
La variòla es causada per dos tipes de virús que son dichs « variola major » (fòrça patogèn) e « variola minor ». Fan partida de la familha virala dei Poxviridae. Son de virús d'ADN bicatenari protegits per una capsida e una envolopa. Fòrça resistents, son capables de subreviure plusors setmanas dins lo mitan exterior. An un cicle de vida complèx compausat de plusors operacions implicant l'usatge d'ARN polimerasa e d'emaglutinina per assemblar lei particulas viralas creadas au sen dei cellulas parasitadas.
La contagion es importanta car una febla quantitat de virús permet d'assegurar l'infeccion de l'òste[18]. La transmission es principalament aeriana (fins a 1,8 m). Lei fluids corporaus d'un malaut son tanben patogèns[19]. Aquelei trachs se tòrnan trobar dins leis epidemias de variòla. Tòcan generalament la màger part de la populacion d'un endrech donat en causa de sa contagiositat fòrta. En revènge, sa velocitat de desplaçament es relativament lenta car necessita una proximitat entre individús sans e contaminats. Dins lei regions temperadas, leis infeccions èran pus frequentas durant lei periòdes fregs (ivèrn e prima). Dins lei zònas tropicalas, l'aspècte sasonier èra mens prononciat e d'epidemias pòdon aver luòc tota l'annada[20].
Evolucion naturala
modificarLa variòla se presenta sota l'aspècte d'una dermatòsi pustulosa que pòu retraire a una forma grèva de varicèla. Èra una patologia redobtada que tuava un malaut sus cinc. De mai, per lei subrevivents, laissava sovent de cicatritz importantas.
Forma classica
modificar
La forma classica (egalament dicha regulara ò ordinària) de la variòla constituís 80% a 90% dei cas. Lo periòde d'incubacion dura 12 jorns en mejana (de 7 a 17 jorns per lei valors extrèmas). La fasa d'invasion es rapida e brutala. Dura 3 jorns e es acompanhada per una fèbre important (au mens 40°C), de frenisons, de dolors (tèsta, esquina), de nausèas e de vòmits frequents. De mai, d'erupcions precòças de tipe rash, localizadas ò generalizadas, pòdon s'observar durant aquela etapa.
Lo periòde eruptiu comença amb una demenicion de l'intensitat dei simptòmas. Dins aquò, après lo quatren jorn d'aparicion de la malautiá, se fòrma un exantèma sus la fàcia e leis extremitats. Sa mesa en plaça es quasi simultanèa sus totei lei partidas dau còrs. Totei leis elements d'un territòri cutanèu donat son donc au meteis estadi d'evolucion. Pòu s'acompanhar d'un enantèma qu'evoluciona per formar de vesiculas dolorosas. Leis elements eruptius son inicialament constituïts d'una macula que se transforma en papula de 2 a 3 mm. Au tresen jorn de l'erupcion, vèn una vesicula de 2 a 5 mm emplidas d'una serositat clara. Au cinquen jorn, aqueu liquid se trebola e lei vesiculas evolucionan en pustulas de 4 a 6 mm. Son caracterizadas per una basa fòrça inflamatòria. Sei zònas centralas an alora tendància de s'aflaquir (fenomèn d'ombilicacion). Istoricament, aqueu periòde d'ombilicacion èra la fasa pus critica de la malautiá amb un retorn de la fèbre e dei dolors.
Uech jorns après lo començament de la malautiá, lei vesiculas començan de se dessecar e de tombar. La fèbre demenís tanben pauc a pauc per disparéisser definitivament entre lo 15en e lo 30en de l'erupcion. La convalescéncia es lònga e la rompedura de cada element laissa una cicatritz aflaquida, blanca e definitiva[21].
Lei complicacions pus frequentas èran leis infeccions bacterianas cutanèas, pulmonaras ò ocularas[22]. Dins lei situacions pus grèvas, podián causar un sepsis generalizat. La malautiá podiá pereu tocar divèrseis organs (còr, ren, cervèu...) e leis articulacions. Per lei femnas gròssas, lo virús podiá aisament contaminar lo fètus entraïnant generalament una jacina prematurada.
Autrei formas
modificarD'autrei formas de variòla existisson. Doas son fòrça perilhosas per lo malaut. La premiera es la « variòla malina » que representava 6% a 7% dei cas. Leis elements passan pas l'estadi dau vesicula car lei simptòmas son fòrça intens entraïnant la mòrt durant la premiera setmana (taus de letalitat de 97%). La segonda es la « variòla emorragica » que toca principalament lei femnas gròssas. Es caracterizada per d'emorragias cutanèas grèvas e son taus de letalitat èra de 96%.
En leis individús vaccinats, existís una forma dicha « variòla modificada ». Similara a la variòla ordinària, es pauc intens amb una erupcion pus febla d'evolucion rapida. La letalitat èra quasi nulla mai lo subjècte èra contagiós. En teoria, una autra forma podriá aparéisser dins de personas vaccinadas. Es la « variòla sensa erupcion » que son existéncia sembla demostrada per d'experiéncias de laboratòri. Enfin, lo virús menor de la variòla pòu congrear d'epidemias fòrça rapidas que son dichas « alastrim ». Aguent un taus de letalitat de 1%, èran frequentas en America dau Sud e dins lo sud d'Africa[23].
Immunizacion
modificarL'immunizacion èra fòrta per lei subrevivents que podián pas contractar la malautiá avans plusors annadas ò decennis. Gràcias ai similituds entre lei doas socas viralas, la variòla menora conferís l'immunitat còntra la forma majora.
Diagnostic
modificarLo diagnostic positiu èra aisada dins un contèxte epidemic. Pasmens, venguèt pus malaisat durant lo sègle XX car la malautiá, pus rara, foguèt sovent confonduda amb de formas grèvas de varicèla. Dins lo corrent deis ans 1950, lo diagnostic èra realizat gràcias a l'observacion d'una mòstra de serositat amb un microscòpi electronic. Uei, es menat amb de metòdes PCR que permèton de verificar la natura de la soca virala[24].
Lo diagnostic diferenciau necessita de destriar la variòla de plusors autreis infeccions, especialament a l'estadi preeruptiu onte lei simptòmas son similars a la gripa, a la meningita e a divèrsei fèbres tropicalas coma lo paludisme. Au començament de l'erupcion, dèu èsser realizat amb la varicèla. La diferéncia principala s'obsèrva dins leis arribadas de la fèbre e de l'erupcion que son quasi simultanèas dins lo cas de la variòla. De mai, per la varicèla, l'aparicion deis elements cutanèus es progressiva entraïnant la coexisténcia d'elements crostós e joves dins un meteis territòri. Enfin, lei vesiculas de la variòla son encastradas dins lo dèrma mentre qu'aquelei de la varicèla son superficiaus.
Tractament e prevencion
modificarTractament
modificarDurant lo periòde d'existéncia de la malautiá, i aviá ges de tractament còntra la variòla. L'objectiu èra donc de luchar còntra lo risc d'infeccions bacterianas susceptiblas d'intervenir a partir dei lesions cutanèas. Uei, existís au mens dos medicaments que son eficaç (tecovirimat e brincidofovir) còntra de formas variolosas animalas. Pasmens, son pas estats experimentats sus d'èssers umans e necessitan encara de melhoraments car semblan de crear un fenomèn de resisténcia virala [25].
Vaccinacion
modificar
Lo vaccin còntra la variòla existís dempuei la fin dau sègle XVIII. Eficaç, foguèt melhorat mai d'un còp e permetèt l'eradicacion de la malautiá durant leis ans 1950-1970. Pòu pasmens entraïnar de complicacions coma l'aparicion d'una forma generalizada de vaccina, un eczemà vaccinatum, una vaccina progressiva e una encefalita postvaccinala. Aquelei problemas son grèus en leis individús ja tocats per un eczemà ò immunodeprimits.
Epidemiologia
modificar
La variòla es una malautiá qu'es considerada coma eradicada dempuei 1980. Durant lo sègle XX, son airau de difusion foguèt pauc a pauc reducha amb lo desvolopament de la vaccinacion obligatòria e gràcias ai campanhas de vaccinacion de l'Organizacion Mondiala de la Santat. Lo darrier cas conegut foguèt enregistrat en 1978 au Reiaume Unit après un accident dins un laboratòri conservant de socas viralas de l'infeccion.
Pasmens, avans sa disparicion, èra una malautiá fòrça frequenta amb 50 milions de cas anuaus durant leis ans 1950 e encara 10 a 15 milions en 1967[26]. De mai, èra totjorn una patologia fòrça letala. Ansin, segon lei darriereis estimacions, seriá la causa de la mòrt d'au mens 500 milions de personas entre leis ans 1870 e 1970[27].
Cultura
modificarEn causa de son importància dins l'istòria umana, la variòla aguèt una influéncia sus la cultura de mai d'una societat. En particular, fòrça cultes protectors apareguèron dins lei regions onte la malautiá èra endemica. Per exemple, en Euròpa, Sant Nicasius, evesque de Reims durant la premiera mitat dau sègle V, foguèt considerat coma lo sant protector de la variòla durant l'Edat Mejana[28]. En China, la religiosa bodita T'ou-Shen Niang-Niang, considerada coma l'inventritz de la variolizacion, èra tanben la protectritz populara còntra la malautiá[28].
Dins d'autrei regions, de divinitats foguèron associats a la variòla. La pus famosa es probablament Shitala Devi, divessa indiana anciana que foguèt associat a la malautiá a partir dau sègle XVIII. Objècte de romavatges importants, son culte foguèt un obstacle a la vaccinacion de plusors populacions dau soscontinent dins leis ans 1960-1970. Una autra divinitat importanta associada a la variòla es Sakpata. Originari de Nigèria, son culte prepausava de servicis de variolizacion. Amb la colonizacion, se difusèt en Brasil[28].
Enfin, en Japon, un racònte pus originau se metèt en plaça a l'entorn de l'arquier Minamoto no Tametomo (1139-1170). Objècte de mai d'una legenda, es considerat coma lo protector de l'archipèla còntra la malautiá gràcias au racònte d'un combat victoriós còntra lo demòni de la variòla[28].
Armament biologic
modificarEn causa de sa letalitat, la variòla foguèt mai d'un còp utilizada coma arma biologica. En particular, lei Britanics difusèron la malautiá per eliminar lei fòrças amerindianas durant lo sètge de Fort Pitt (1763). Durant la Segonda Guèrra Mondiala e la Guèrra Freja, lei grandei poissanças estudièron la variòla coma arma ofensiva. Pasmens, aquelei recèrcas foguèron limitadas per la formacion d'arsenaus nuclears gigants. En 1968 e en 1972, leis Estats Units declarèron ansin redurre sei recèrcas sus lo subjècte car dispausavan ja d'una poissança de fuòc sufisenta per se defendre ò per atacar. De mai, d'accidents aguèron luòc a l'entorn d'usinas de produccion d'armas biologicas. En particular, en 1971, una forma militarizada de variòla se difusèt dins un vilatge de la Mar d'Aral entraïnant la mòrt de tres abitants[29][30]. Dins aquò, amb la fin de la Guèrra Freja, la màger dei resèrvas d'armas biologicas foguèron destruchas.
Uei, la variòla es totjorn estudiada coma arma biologica. Pasmens, lo problema es diferent car leis Estats actuaus s'inquietan puslèu d'una utilizacion per de grops terroristas. D'efiech, lo genòma dei poxvirús, ben coneguts, pòdon èsser tornats constituïr per de laboratòris genetics modèrnes. Aquò justifica lo mantenement de resèrvas importantas de vaccins e la preparacion de plans de reaccion.
Annèxs
modificarLiames intèrnes
modificar- Arma biologica.
- Edward Jenner.
- Epidemia de Cocoliztli.
- Epidemia japonesa de variòla de 735-737.
- Epidemia nòrd-americana de variòla de 1775-1782.
- Pèsta antonina, epidemia supausada de variòla durant la segonda mitat dau sègle II apC.
- Poxvirús.
- Vaccina.
- Variolizacion.
Bibliografia
modificar- (fr) Pierre Darmon, La Longue Traque de la variole. Les pionniers de la médecine préventive, Perrin, 1986.
- (en) Franck Fenner e Donald Henderson, Smallpox and its eradication, WHO, 1988.
- (fr) Jean-François Saluzzo, La variole, PUF, collection « Que sais-je ? » n°3690, 2004.
Nòtas e referéncias
modificar- ↑ Lo Congrès permanent de la lenga occitana, Dicod'Òc, cèrca « variole », consultada lo 8 d'abriu de 2020, [1].
- ↑ Lo Congrès permanent de la lenga occitana, Dicod'Òc, cèrca « veròla », consultada lo 8 d'abriu de 2020, [2]
- ↑ (en) Franck Fenner e Donald Henderson, Smallpox and its eradication, WHO, 1988, pp. 210-217.
- ↑ (fr) J-F. Saluzzo, La variole, PUF, coll. « Que-sais-je ? », 2004, pp. 7-20.
- ↑ (en) A.W Crosby, Smallpox, Cambridge University Press, 1993, pp. 1008-1013.
- ↑ Segon lei recèrcas pus recentas, una populacion umana d'au mens 200 000 abitants es necessària per mantenir una circulacion permanenta de la malautiá.
- ↑ 7,0 et 7,1 (en) Frank Fenner, Smallpox and Its Eradication, History of International Public Health, N°6, 1988, World Health Organization.
- ↑ Pasmens, existís de descripcions pus ancianas de la malautiá. La pus anciana sembla de datar de 1500 avC.
- ↑ (en) W.H. McNeill, Plagues and Peoples, New York Anchor Press, 1976.
- ↑ (en) Franck Fenner e Donald Henderson, Smallpox and its eradication, WHO, 1988, pp. 237-240.
- ↑ (fr) Pierre Miquel, Mille ans de malheur : Les grandes épidémies du millénaire, Éditions Michel Lafon, 1999, p. 124-126 e 129-130.
- ↑ (en) Joseph Needham, Science and Civilisation in China: Volume 6, Biology and Biological Technology, Part 6, Medicine, Cambridge University Press. p. 154.
- ↑ (en) Robert Temple, The Genius of China: 3,000 Years of Science, Discovery, and Invention. With a foreword, Simon and Schuster, 1986, pp. 135–37.
- ↑ Plusors sobeirans importants d'Euròpa foguèron tuats durant lo sègle XVIII per la variòla : la rèina Maria II d'Anglatèrra en 1694, l'emperaire Josèu Ièr en 1711, lo rèi Loís Ièr d'Espanha, lo tsar Pèire II de Russia en 1730, lo rèi Loís XV de França en 1774... etc.
- ↑ (fr) Patrick Berche, L'histoire secrète des guerres biologiques: Mensonges et crimes d'État, Robert Laffont, 2011.
- ↑ Per exemple, en França, demòra obligatòria per lei personaus dei fòrças armadas e dei laboratòris medicaus.
- ↑ (fr) « La variole dans l'ère postéradication », Relevé épidémiologique hebdomadaire, 20 de mai 2016, pp. 257-264.
- ↑ (en) D.A. Henderson, « Smallpox as a Biological Weapon, Medical and Public Health Management », The Journal of American Medical Association, vol. 281, n°22, 1999, pp. 2127-2137.
- ↑ En particular, lo virús pòu subreviure plusors annadas dins lei crostas formadas per la [(malautiá]].
- ↑ (en) W. Atkinson, J. Hamborsky, L. McIntyre, S. Wolfe, "Smallpox", Epidemiology and Prevention of Vaccine-Preventable Diseases (The Pink Book) (9th ed.), 2005, Public Health Foundation, pp. 281–306.
- ↑ (fr) M. Gentilini, Médecine Tropicale, Flammarion, 1993, pp. 397-401.
- ↑ 1% dei subrevivents gardavan de lesions ocularas permanentas grèvas (cecidat...).
- ↑ Avans l'aparicion de la vaccinacion, aqueleis epidemias podián atraire de populacions interessadas per la possibilitat d'èsser contaminada per una soca pus letala.
- ↑ (en) Centers for Disease Control and Prevention, ficha « Smallpox », Diagnosis & Evaluation, consultada lo 9 d'abriu de 2020, [3].
- ↑ (en) D.W. Grosenbach, K. Honeychurch, E.A. Rose EA et al., Oral tecovirimat for the treatment of smallpox, N Engl J Med, 2018, 379:44-53.
- ↑ (en) WHO Factsheet, "Smallpox", consultada lo 21 de setembre de 2007.
- ↑ (en) D. Henderson, Smallpox : the death of a disease, Prometheus Books, 2009, p. 12.
- ↑ 28,0 28,1 28,2 et 28,3 (en) Frank Fenner e Donald Henderson, Smallpox and its eradication, WHO, 1988, p. 219.
- ↑ (en) D. Shoham D, Z. Wolfson, "The Russian biological weapons program: vanished or disappeared?", Crit. Rev. Microbiol., 2004, 30 (4) : 241–61.
- ↑ Uech ans pus tard, un autre incident pus grèu entraïnèt una epidemia de carbon (entre 60 e 600 victimas) dins la vila de Sverdlovsk.