Azerbaitjan

Azerbaitjan (en azèri: Azərbaycan; retranscrich Azärbaycan), oficialament la Republica d'Azerbaitjan (en azèri: Azərbaycan Respublikası; retranscrich Azärbaycan Respublikası), es un país a las confinhas d'Asia e d'Euròpa, al sud de Caucàs; es un estat-nacion de lenga azèria. Confronta Iran al sud, Armenia e Georgia a l'èst e Russia al nòrd. Es limitat per la mar Caspiana a l'èst. Possedís l'enclava de Naxçıvan entre Armenia, Turquia e Iran.

Azerbaitjan Azərbaycan Respublikası
Bandièra Escut d'armas
Imne: Azərbaycan marşı (en occitan: Marcha d'Azerbaitjan)
Devisa: Bir kərə yüksələn bayraq, bir daha enməz!
Localizacion
Capitala Bakó 40° 18′ N, 47° 42′ E
Lengas oficialas Azèri
Gentilici Azèri Azerbaitjanés, Azerbaitjanesa
Forma de govèrn Dictatura ereditària
President Primièr ministre Ilham Aliyev Ali Asadov
Superfícia 90en
• Totala 86 600 km²
Populacion 90en
• Totala (2022) 10 353 296 ab.
Moneda Manat azerbaitjanés
Indicatiu telefonic +994
Fus orari UTC+4

La capitala n'es Bakó, sèti de las institucions. L'Azerbaitjan istoric e cultural despassa l'Estat d'Azerbaitjan; englòba tanben una zona vasta al nòrd-oèst d'Iran, a l'entorn de Tabriz.

Istòria

Article detalhat: Istòria de Caucàs.

Article detalhat: Istòria d'Azerbaitjan.

Situat au nòrd de Mesopotamia e de Pèrsia, lo territòri de l'Azerbaitjan actuau foguèt abitat per l'èsser uman d'un biais precòç. Son apelacion es eissida de la deformacion dau nom dau satrapa Atròpates que se refugièt dins la region dins lo corrent dau periòde d'Alexandre lo Grand. Annexat per l'Empèri Sassanida au sègle III ap. JC, lo país passèt sota contraròtle arabi vèrs 650. Pasmens, s'i interessèron gaire e au sègle X, la region aviá un poblament fòrça complèx qu'èra la consequéncia dei movements de populacions dei periòdes precedents. Au centre e au sud, se trobavan d'etnias iranianas, a l'oèst dominavan leis Armènis e lei Curds e au nòrd, èran installats divèrsei pòbles ancians originaris dei montanhas. La formacion dau pòble azèri acomencèt a partir dau sègle XI ambé l'arribada de nomadas turcs venguts de l'estèpa eurasiatica.

La formacion dau pòble azèri

Leis invasions turcas e mongòlas

Azerbaitjan dins lo corrent dau periòde deis invasions mongòlas.

L'origina dau pòble azèri se troba dins leis invasions turcas d'Orient Mejan e d'Iran que comencèron dins lo corrent de la premiera mitat dau sègle XI. Son iniciator principau foguèt una tribü de Turcs Seldjokides, dirigida per Toghrul Beg, que conquistèt pauc a pauc Pèrsia a partir de 1040. Quinze ans pus tard, ne'n contraròtlava la màger part e son cap poguèt i fondar lo Sultanat dei Grands Seldjokides. Aquel estat, inspirat dei principis de poder centralizat dei pòbles sedentaris dau Platèu Iranian, èra inicialament estrangier ai Seldjokides e l'abandon dau mòde de vida nomada suscitèt de tensions.

Menats per Arslan Israil, lei partisans dau mantenement dei tradicions nomadas se dirigiguèron vèrs l'oèst. Dichs Turcomans, aquelei Turcs tradicionalistas participèron ai guèrras dei Seldjokides còntra l'Empèri Bizantin. Après la batalha de Manzikert (1071), plusors grops de Turcomans intrèron en Anatolia Centrala onte fondèron rapidament un estat sedentari dich Sultanat de Rom. En revènge, aquela evolucion aguèt pas luòc en Anatolia Orientala e en Azerbaitjan onte lo nomadisme demorèt la nòrma per lei pòbles turcs.

En 1221, Azerbaitjan foguèt atacat per de Mongòls que decidèron de s'i installar. Un trentenau d'annadas pus tard, foguèron jonhats per leis òrdas de Hulegu. Après la destruccion de Bagdad en 1258, lei Mongòls fondèron l'Ilkhanat. Azerbaitjan ne'n venguèt lo còr e lo poblament turc de la region foguèt renforçat car lei soudats turcs èran fòrça nombrós au sen dei fòrças de Hulegu. Pasmens, aquela importància demografica aguèt pas d'efèct politic car fins a la disparicion de l'Ilkhanat en 1335, lo poder demorèt entre lei mans de l'aristocracia mongòla.

Lei Turcomans dau Moton Negre e dau Moton Blanc

La fragmentacion de l'Ilkhanat, devesit entre quatre estats rivaus a partir de 1335, e lei campanhas militaras timuridas de 1380-1405 entraïnèron de cambiaments prefonds dins l'estructura politica de la region. Lei nomadas turcomans ne'n foguèron lei beneficiaris principaus après la mòrt de Tamburlan. Azerbaitjan passèt sota lo contraròtle de la Confederacion tribala dau Moton Negre que dominèron lo territòri azèri e la Mesopotamia Auta fins a 1467-1468.

Foguèron remplaçats per lei Turcomans dau Moton Blanc que conquistèron l'Iran Orientau, lo rèsta de Mesopotamia e una partida de l'Anatolia Orientala. Azerbaitjan èra alora lo còr dau territòri turcoman ambé Tabriz coma capitala. La decision d'Uzun Hasan d'adoptar la legislacion islamica en plaça de la lèi mongòla — ja ben modificada — entraïnèt de revòutas au sen de mai d'una tribü de la confederacion. Afeblit, lo Moton Blanc foguèt finalament vencut per lei Safavidas entre 1502 e 1508.

L'emergéncia dau pòble azèri

Azerbaitjan dins l'encastre dei guèrras entre l'Empèri Otoman e l'Empèri Safavida.

Originari d'Azerbaitjan, la dinastia safavida unifiquèt tornarmai Pèrsia. Azerbaitjan venguèt lo centre politic de l'empèri novèu e demorèt un centre economic. Au començament dau sègle XVI, de revòutas turcomanas dirigidas en Anatolia còntra l'Empèri Otoman e sostengudas per lei Safavidas entraïnèt una guèrra entre lei dos empèris. Batuda a Chaldiran en 1514, Pèrsia perdiguèt la màger part de l'Anatolia Orientala.

Egalament vencuts, leis insurgents turcomans deguèron se refugiar en Pèrsia. S'installèron principalament en Azerbaitjan onte venguèron majoritaris. I impausèron pauc a pauc sa cultura e sa lenga ai minoritats de la region. Aqueu procès entraïnèt la formacion progressiva dau pòble azèri modèrne e la lenga turcomana evolucionèt a cha pauc per formar l'azèri. Lei populacions localas adoptèron tanben lo chiisme coma religion tant en causa de sa promocion activa per lei Safavidas que per afirmar son ostilitat ais Otomans sunitas.

L'autra consequéncia majora de la batalha de Chaldiran foguèt lo transferiment dei centres de poder iranians vèrs l'èst per leis alunchar de la frontiera. Azerbaitjan perdiguèt ansin son importància politica mai gardèt un ròtle important per la defensa de Pèrsia. Mai d'un còp, foguèt atacat per lei Turcs Otomans (e brèvament ocupat de 1590 a 1608) fins a l'afondrament de la dinastia safavida en 1722.

Lo partiment d'Azerbaitjan

Leis avançadas russas en Caucàs e la division d'Azerbaitjan

Au començament dau sègle XIX, l'expansionisme Rus en Caucàs modifiquèt l'equilibri regionau entre l'Empèri Otoman e Pèrsia. D'efèct, après l'annexion per l'armada dau tsar de Karabagh (1803), de Chirvan (1803), de Bakó (1806) e de Derbent (1806), lei Pèrsas reagiguèron entraïnant una guèrra que durèt de 1804 a 1813 e que s'acabèt per la victòria de Russia. Pèrsia deguèt reconóisser leis annexions russas e lo nòrd d'Azerbaitjan passèt sota contraròtle rus.

Pasmens, Pèrsia refusèt d'acceptar aquela desfacha e foguèt a l'origina d'una guèrra novèla en 1826-1828. Tornarmai vencuda, foguèt obligada d'abandonar la region d'Erevan e Nakhitchevan aumentant ansin la preséncia russa en Azerbaitjan. La frontiera definida a l'eissida d'aqueu conflicte es totjorn en vigor a l'ora d'ara e marca totjorn la separacion entre lo nòrd d'Azerbaitjan (uei independent) e l'Azerbaitjan Iranian.

Dins lo corrent dau rèsta dau sègle XIX, Azerbaitjan demorèt ansin devesit entre Russia e Pèrsia. Au sud, èra totjorn la region pus rica dau país e, tradicionalament, lo prince eiretier n'èra lo governador. Sa Cort se situava a Tabriz que sa populacion èra comparabla a aquela de Teheran. Pasmens, la societat, tant au nòrd qu'au sud evolucionèt gaire.

De transformacions acomencèron a partir de 1871 quand apareguèt l'industria petroliera de Bakó. Lei besonhs de man d'òbra entraïnant l'imigracion d'un grand nombre d'estrangiers e la formacion d'un proletariat obrier, d'idèas novèlas e, de còps, revolucionàrias, emergiguèron. Se difusèron rapidament a la region de Tabriz gràcias ai movements deis azèris d'un costat e d'autre de la frontiera. Son influéncia i venguèt importanta, çò que pòu observar per la participacion activa deis azèris a la Revolucion Constitucionala Persana (1905-1911). En particular, en 1908, una insureccion prenguèt lo contraròtle de Tabriz après la suspension de la constitucion per lo chah. L'annada seguenta, aquelei trèbols entraïnèron una intervencion russa per restablir l'òrdre mai leis idèas revolucionàrias dispareguèron pas. Au contrari, se formèt en 1911, dirèctament en Azerbaitjan Rus, un partit revolucionari e nacionalista dich Mussavat.

L'Azerbaitjan independent de 1918-1920

La Premiera Guèrra Mondiala aguèt de consequéncias importantas per Azerbaitjan car entraïnèt l'afebliment de Russia, en causa de la Revolucion de 1917, e de Pèrsia, en causa de l'ocupacion anglorussa dau país que minèt l'autoritat dau poder centrau. Aquò favorizèt la presa dau poder per lei nacionalistas azèris.

En Russia, lei jaciments de petròli azèris atisèron lei cobesiás deis Otomans, dei Britanics e de divèrsei faccions russas, especialament lei bolchevics que contraròtlavan Bakó gràcias au sostèn deis obriers locaus. De son caire, lo Mussavat participèt a la creacion de Transcaucàsia e, après la dissolucion d'aquela federacion en mai de 1918, formèt un govèrn independent a Gandja.

Lei nacionalistas azèris se raprochèron lèu deis Otomans ambé la signatura d'un tractat militar lo 4 de junh. En reaccion, lei Britanics s'alièron ambé lo soviet bolchevic de Bakó. Aquò empachèt pas la presa de la vila per lei Turcs lo 25 de julhet maugrat una còntra-ataca britanica dins lo corrent de setembre. En parallèl, de combats opausèron Armènis e azèris qu'èran la consequéncia de l'ostilitat entre aquelei pòbles a prepaus dau contraròtle de Karabagh e de Nakhitchevan e per l'òdi còntra la borgesiá armèni de Bakó. En particular, aperaquí 20 000 Armènis foguèron tuats a Bakó.

Dins aquò, lo succès otoman foguèt brèu car l'Empèri foguèt vencut sus totei leis autrei frònts. Lo 30 d'octòbre, deguèt signar l'armistici de Mudros e abandonar Azerbaitjan. Lo país foguèt alora ocupat per lei Britanics mai lo govèrn azèri demorèt en plaça. Londres assaièt d'arrestar lei combats e impausèt son arbitratge ais azèris e ais Armènis. Lei premiers obtenguèron la region armenia de Karabagh e lei segonds la region azèria de Nakhitchevan. En aost de 1919, l'òrdre britanic semblava pron solide per permetre un retirament dei tropas en novembre. En genier de l'annada seguenta, lo govèrn azèri obtenguèt de facto la reconóissença de son independéncia per leis Aliats.

Pasmens, lei basas de l'Azerbaitjan independent èran en realitat feblas e lo país resistiguèt gaire a una ofensiva bolchevica que comencèt a la fin de genier de 1920. Lei Bolchevics intrèron sensa combat dins Bakó e, lo 28 d'abriu, poguèron proclamar la creacion de la Republica Socialista Sovietica d'Azerbaitjan.

L'Azerbaitjan Sovietic

En 1920-1921, de negociacions entre Turcs e Sovietics permetèron de reglar lei desacòrdis frontaliers en Caucàs fins a la fin deis annadas 1980. Au Tractat de Kars (21 d'octòbre de 1921), lei Sovietics acceptèron lei demandas turcas d'integrar Karabagh e Nakhitchevan au sen de la RSS d'Azerbaitjan.

L'Azerbaitjan Sovietic èra una associacion de dos ensems fòrça diferents. Sa capitala, Bakó, èra un centre industriau favorable ais idèas comunistas. En revènge, lo rèsta dau país èra demorat relativament arreirat e l'influéncia dei grands proprietaris terrencs dau periòde imperiau èra encara importanta. Lei premiereis annadas dau periòde sovietic veguèron un desvolopament culturau de la societat azèri que s'acabèt ambé lei purgas ordonadas per Estalin, la collectivizacion fòrçada e la repression violenta dei movements nacionalistas. Pasmens, Azerbaitjan foguèt tanben l'objècte d'investiments importants de part de Moscòu per desvolopar sei capacitats industrialas.

Durant la Segonda Guèrra Mondiala, l'Azerbaitjan Sovietic foguèt tornarmai utilizat coma basa per una ocupacion comuna d'Iran ambé lo Reiaume Unit. En 1945-1946, Estalin sostenguèt brèvament leis independentistas azèris iranians avans de retirar sei fòrças dau territòri iranian sota la pression de Londres e de Washington. Après la guèrra, la RSS d'Azerbaitjan declinèt pauc a pauc a mesura de la demenicion de son importància au sen de l'industria petroliera sovietica (de 75% en 1946 a 2% en 1989).

A la fin deis annadas 1980, lo declin de l'Union Sovietica entraïnèt una resurgéncia de la question de Karabagh qu'èra totjorn revendicat per leis Armènis. Après la demanda oficiala deis Armènis d'Aut Karabagh d'èsser restacats a la RSS d'Armenia en mai de 1988, de tensions vivas opausèron tornarmai leis azèris e la minoritat armenia d'Azerbaitjan. Moscòu assaièt de restablir l'òrdre mai lei trèbols s'agravèron. En decembre, un Frònt Popular (anticomunisme) se formèt en Azerbaitjan e de grèvas importantas bloquèron Bakó en aost-setembre de 1989. A la fin de l'annada, l'armada sovietica intervenguèt per restaurar l'autoritat azèria en Aut Karabagh mai de violéncias novèlas aguèron luòc còntra leis Armènis en Bakó dau 13 au 15 de genier de 1990. Aqueu còp, lei militars sovietics intervenguèron per restaurar l'òrdre dins la capitala azèria (600 mòrts). Puei, lo PC Azèri, dirigit per Aizaz Mutalibov ganhèt d'eleccions organizadas en setembre-octòbre de 1990.

Pasmens, aquela demonstracion de fòrça resistiguèt pas a l'afondrament dau poder centrau sovietic. Lo 29 d'aost de 1991, lo Parlament azèri proclamèt l'independéncia d'Azerbaitjan. Aizaz Mutalibov foguèt elegit a sa tèsta dins lo corrent de setembre mentre que la guèrra entre Armènis e azèris acomençava dins lo sud-oèst.

L'Azerbaitjan Iranian dempuei 1917

Dins lo corrent dau sègle XX, l'Azerbaitjan Iranian conoguèt una vida politica agitada ambé doas insureccions independentistas. La premiera se debanèt en 1917 après la partença dei tropas russas. Lo 7 d'abriu de 1920, un movement nacionalista menat per Mohammad Khiabani (1880-1920), que s'inspirava de l'exemple donat per l'Azerbaitjan dau Nòrd, prenguèt lo poder a Tabriz. Lo 23 de junh seguent, formèron lo govèrn d'Azadistan e revendiquèron una autonòmia e un estatut per la lenga azèri dins l'encastre d'una republica iraniana. Pasmens, Teheran reprimiguèt l'insureccion per fòrça e lei rebèls foguèron vencuts en setembre.

La segonda insureccion se debanèt en 1945-1946 quand lei Sovietics sostenguèron lo projècte dau Partit Democratic d'Azerbaitjan de Jafar Pishevari (1893-1947) d'establir un govèrn autonòm. Pasmens, sei metòdes violents suscitèron l'ostilitat d'una gròssa partida de la populacion e foguèt abandonat per Moscòu en abriu de 1946. En decembre, sei fòrças foguèron definitivament vencudas e Teheran restaurèt tornarmai son poder dins la region.

Après 1946, l'Azerbaitjan Iranian e l'Azerbaitjan Sovietic evolucionèron d'un biais separat. L'adopcion d'un modèl pluriculturau per lo govèrn iranian favorizèt l'integracion deis azèris iranians. Pasmens, la decision dei Pahlavi de suprimir l'usatge de l'azèri dins leis escòlas, leis institucions localas e la premsa suscitèt un fòrt maucontentament. La Revolucion Iraniana de 1979 foguèt ben aculhida e plusors caps religiós ò òmes politics azèris jogan un ròtle important. Per exemple, lo Guida Suprèm Ali Khamenei fa partida deis azèris iranians. Dins aquò, de problemas existisson encara e lei tensions pòdon rapidament aparéisser tornarmai coma lo mostra d'esmogudas en 2006. Existís tanben totjorn un corrent autonomista fòrt qu'es representat per l'aiatòllah Kazem Shariatmadari.

L'Azerbaitjan independent dempuei 1991

Posicions respectivas a l'eissida de la Guèrra d'Aut Karabagh.

En 1991, la RSS d'Azerbaitjan venguèt la Republica d'Azerbaitjan. Deguèt rapidament de faciar de dificultats importantas, especialament una guèrra còntra Armenia a prepaus de la question d'Aut Karabagh. Lo conflicte durèt fins a 1994 e s'acabèt per una victòria armenia e de pèrdas importantas au sen d'una armada azèria gaire motivada.

La sucession de desfachas entraïnèt rapidament de trèbols intèrnes e Aizaz Mutalibov foguèt obligat d'abandonar lo poder en mai de 1992. Abulfaz Elchibey lo remplacèt mai foguèt reversat en 1993 per Heydar Aliyev, un ancian cap dau PC Azèri. Instaurèt un regime autoritari e se raprochèt de Turquia e deis Estats Units d'America. Redreiçèt tanben l'industria petroliera dau país. A sa mòrt en 2003, foguèt remplaçat per son fiu e Premier Ministre Ilham Aliyev que contunièt sa politica.

Dempuei la fin deis annadas 2010, la question d'Aut Karabagh es tornarmai regularament evocada per lo govèrn azèri qu'a adoptat una importanta politica de rearmament. Lei negociacions amb Armenia, sostenguda per Russia, son totjorn blocadas e Aut Karabagh es totjorn militarament ocupat per leis Armènis.