Montpelhièr

Vila d'Occitània

Montpelhièr (pronóncia: [mumpeˈʎɛ], localament, [mumpiˈjɛ]/[mumpiˈje]; oficialament en francés: Montpellier) es una comuna occitana de Lengadòc, situada administrativament dins lo departament Erau e la region d'Occitània. Es capluòc del Montpelhierenc e capitala regionala e departamentala a l'encòp.

Montpelhièr Montpellier
Descobridor o inventaire
Data de descobèrta
Contrari
Color
Simbòl de quantitat
Simbòl d'unitat
Proprietat de
Fondador
Compren
Data de debuta
Data de fin
Precedit per
Seguit per
Coordenadas
Armas
Geografia fisica
Coordenadas	43° 36′ 43″ N, 3° 52′ 38″ E
Superfícia	56,88 km²
Altituds  · Mejana	35 m
Geografia politica
País	Lengadòc
Parçan	Montpelhierenc
Estat	França
Region 76	Occitània
Departament 34	Erau (prefectura)
Arrondiment 343	Arrondiment de Montpelhièr (capluòc)
Canton 3499	burèu centralizator de 6 cantons (capluòc de 10 abans 2015)
Intercom 243400017	Montpelhièr Mediterranèa Metropòli
Cònsol	Michaël Delafosse (2020-2026)
Geografia umana
Populacion Populacion totala (2018)	290 053 ab. Evolucion de la populacion 293 410 ab.
Densitat	4 783,47 ab./km²
Autras informacions
Escais	Lo Clapàs
Gentilici	montpelhierenc -a escais: los clapassièrs, los manjaleus, los escambarlats
Còde INSEE	34172

Temps passat, Montpelhièr foguèt la capitala de la Senhoriá de Montpelhièr que venguèt una partida de la Corona d'Aragon durant lo sègle xiii.

L'escais de Montpelhièr es Lo Clapàs, çò que fa que sos abitants sián sonats popularament los clapassièrs. L'escaisnom dels estatjants es los manja-lèus (los que manjan de palmons o tombada d'animals) o encara los escambarlats (çò es, devesits entre catolics e uganauds, desempuòi lo temps de la Refòrma, perque dins las familhas importantas avián un pè en cò dels catolics e un en cò dels uganauds per servar quauques privilegis).

La dicha comuna sus aquesta vila e son airal es convit de Montpelhièr, convida a (convit de) l'escalièr.

Geografia

La plaça de la Comèdia.

La vila es situada a 10 km de la mar Mediterranèa al sud e a 75 km d'Augal al nòrd, a 54 km de Nimes, 168 km de Marselha a l'èst, 248 km de Tolosa a l'oèst, e 347 km de Barcelona al sud-oèst. Localament, la vila es confrontada per dos rius : Les a l'èst, e la Mauçon a l'oèst. Son païsatge es mercat pel Puòg de Sant Lop, situat a 25 km al nòrd de la vila e visible de la passejada del Peiron e de la terrassa del teit del Còrum.

Toponimia

Las fòrmas ancianas son: terminio de Monte pestelario (variacion, Monte-Pestellario) en 985, in Montempestellarium, cap a 1076, de Montpestlier, ecclesiam S. Marie de Montpestlier, de Montepessulano en 1090, de Montepessulano en 1095, de Montepislerio al sègle xi, in Montepessulano, de fors Montpestler en 1103, ad Montepestilario, in Montepistellario cap a 1103, apud Montem Pessulum en 1106-1120, villam Montispessulani en 1121, de Montepesler en 1122, Guillelm de Monpesler, la vila de Monpestleir, a Monpestleir en 1147, P. de Monpestler, cap a 1160, el castel de Monpeslier en 1191, dins la vila de Montpelier en 1209, hospitalis S. Johannis de Montepessulano en 1251, priore S. Dyonisii Montispessulani en 1296, Monplr en 1341, la rectorie de Montpellier, la ville de baronie de Montpellier, cap a 1370, cossols et cosselhiers de Montpellier en 1395, Monpeylier en 1423, Monpeylie en 1424, Monpelier en 1426, Monpeylia en 1435, Monpeliey en 1438, Montpellier en 1526, Monpellier en 1570, 1622, Montpellier en 1626, Monpelier en 1626, Montpélyer, Monpellyer en 1632, Monpellier en 1648, Montpellier en 1740-60, 1770-71 (mapa de Cassini).

Segon Dauzat e Rostaing, Montpelhièr ven del latin mons, «montanha», e *pestellum, varianta de pastellum, «pastèl», amb lo sufixe -arium, puslèu que de «lo provençau ancian» pestèl, «trissador, pilon»; segon Hamlin, Montpelhièr ven de mont, de l'ancian occitan pesol, «pese» e del sufixe -arium (> -ièr; lo sens globau dau nom es «sèrre ont abondan los peses». Pesol (catalan pèsol, conservat, del latin pisulum) es estat eliminat un pauc pertot, pr'amor d'una omonimia amb pesolh. La pronóncia medievala èra *montpeslyer [monpeslɛr], çò que faguèt que los escribas interpretavan lo nom coma lo resultat del latin pistillum, «trissador, pilon» e encara mai de pessulum, «varrolh»; Carles Camprós, dins Mélanges offerts à Charles Rostaing, Liège, 1974, p. 115-129, metèt al jorn una interpretacion populara, «varrolh de la glèisa de Sant Fermi», que i estacavan los debitors.

Onomastica

Messatge de benvenguda en occitan.

Basat sus Le catalogue des chapellenies in Revue des Langues Romanes n. 3 e 4 l'indèx dels toponims dels Annals Occitans e los noms del quartièrs o barris actuals):

• Agarèlas (Las) o Aigarèla(s) ("Aygarelle noire" sus un plan de 1272)
• Agulhariá, L'/Carrièira de (s'i vendián d'agulhas ancianament e tot çò rèsta per cordurar)
• Antigòna (Antigone)
• Arcèus o Arceus? (Los) (Les Arceaux)
• Aubas (Las)
• Aubetas (Las) (Mas des Aubes = actual quartièr de "Les Aubes-Las Aubas" ?)
• Bagatèla (ostal de plasença, per còpia del toponim parisenc "Bagatelle", nom d'un castelet construsit en 1779, per lo comte d'Artois, al limit del "bois de Boulogne")
• Balma (La) (actualament en fr. Les Baumes!)
• Banhs, Carrièira dels (Rue des Étuves)
• Barcas (Las) (actualament lo quartièr del Pòrt Juvenal)
• Barralariá, Carrièira de la /barrala'rje/ (rue des tonneliers)
• Blancariá, La

Torre de la Babòta.

• Bojadís, Lo/Carrièira dau (ant. Lo Bogadís. sobrenom de la Carrièira de la Vacariá, fr. Rue des Vachers)
• Bonièiras (actualament Bonnier!)
• Camp (N)aut, Carrièira dau (fr. Cannau)
• Candilhargues
• Canton sobre lo Forn de las Flamas (Lo) (le coin du Four des Flammes)
• Carbonariá, carrièira de la
• Casas (Las) (Las Cazes)
• Castèl Moton (rue Castel-mouton)
• Çalanòva (Celleneuve)
• Cementèri de Sant Bertomieu
• Coiratariá, carrièira de la (Rue de la Chapelle-Neuve. fr. La tannerie)
• Corrau (Lo) (actualament Le Coureau/Courr(e)au)
• Corretariá, Carrièira de la (<corretièr/corratièr/cortièr: Rue du courtage)
• Corretiers (de?) Sant German, carrièira dels
• Còstafreja (ancianament Còstafreia)
• Crotz d'Argent (ancianament, de Larjan, ja en 1516)
• Doga (La)
• Eg(u)a Lònga (actualament Aigaslòngas o Aigalonga?/Aiguelongue, i a pas de riu que sapiam, doncas l'etimologia seria "èga lònga" !)
• En Gondau, carrièira d’ (Rue Engondeau: rue de monsieur Gondau)
• En Roan, carrièira d' (Rue en Rouan: rue de Monsier Rouan)
• Escudet/Escudon, L' (L'Ecusson)
• Esplanada, L' (L'Esplanade)
• Femenas, Carrièira de las (de las prostitutas)
• Figairèlas (Las) (qualque ligam amb lo barri de Figairòlas?)
• Figairòlas
• Fònt d'Aurèla (Font d'Aurelle, o quartièr de La Colombière)
• Glèisa de Sant Paul
• Glèisa Sant Fermin
• Grandmont (escrit Gramont al Pichòt Talamus) (Grammont)
• Lantissargues (Lantiçargues?)
• Lironda (riu)
• Matèlas (Las) (Les Matelles)
• Peiron (Lo) (Le Peyrou)
• Pichon Bard (Lo) ?? (Le Petit Bard)
• Pònt Jovenau (Lo) (Le Pont Juvénal)
• Portal de la Saunariá (Lo) (Porte de la Saunerie)
• Mases, Als (actualament Les Mazes)
• Maubòsc (pron. Maubòs) Malbosc
• Mauçon o Mausson (La) (ribièra) ancianament Amançon
• Mauçon o Mausson (La) o tradicionalment La Palhada (barri) (La Mosson ou La Paillade)
• Merdanson (fr. Verdanson per evitament de grossièretat)
• Monestièr de las dònas Nòstra Dòna de Sant Gili (Sanch Eli?)
• Nòstra Dòna de Taulas, Glèisa de (ND des Tables)
• Odisseum (Odysseum)
• Olius, Carrièira dels
• Pelissariá, carrièira de la (Rue de la Pelleterie)
• Pilar Sant Gili/Sanch Eli/Sant Geli?, Carrièira e Portau de (rue et porte du Pila Saint-Gély, la traduction correcta estant: Pilier de Saint Gilles) (L'enses dels dos pilars de cada portal de la vila: s'i metevon las emblèmas e las bandièras e s'i estacavan las cadenas. N' i a dos autres: Lo pilar de la Saunariá, Lo pilar de Latas)
• Plan de l'Om
• Pompinhana (La)
• Pont Trencat/trincat (Lo)
• Portal de la Blancariá
• Portal del Carme
• Portal de Sant Gili
• Prat d’Arena (fr. Près d'Arènes)
• Puèg Rodièr (meteis que l'actual "Pech Radier?")
• Puòg de Sant Lop. Grand puòg au nòrd de Montpelhièr, a costat de Las Matelas.
• Rausa, La (quartièr a ras de las palusses, tèrra de raulets/rausets)
• Richter
• Riu Colom (actualament Rieucolon)
• Salicatas (actualament Salicate (moulin de) sens S)
• Sant Joan de Vedats (Saint Jean de Védas)
• Sant Alòi (Église et Hôpital de Saint Eloy)
• Sant Cleòfas o Cleofàs?? (Église de Saint Cléophas)
• Sant Daunisi (Saint Denis)
• Sant Estève de Bejargues
• Sant Jolian de Buèjas (Saint-Julien de Buèges)
• Sant Martin de Prunet (Nòstra Dòna de)
• Sant Martin de Sussargues (Suçargues?)
• Torre de la Babòta (La)
• Tor dels Pins (La Tour des pins) (La) (ant. La Torre Granda o la Grand torre)
• Tor de Serven(t?) (Tour de Serven(t)
• Truòlhet (Triolet) (truòlh o truòlhet: truèlh, fr. pressoir, presse, moulin)
• Valeta (La) (campanha e granda espandida de garriga e de bòsc au nòrd de Montpelhièr, au bord de Les. I a ara un polit parc zoologic, dich de Lunaret)
• Vaufèra (pron. Bèufèra. Ancianament Valfèra): Valfère (fèr, a: salvatge)

Istòria

Per mai de detalhs, vejatz : Senhoriá de Montpelhièr.

Montpelhièr es una de las escassas ciutats de la part occitana de l'estat francés qu'aja pas una origina romana. Pendent la nauta Edat Mejana, la ciutat episcopala vesina de Magalona èra la localitat principala de la zòna, mas las atacas dels piratas musulmans favoriguèron probablament una installacion de la populacion mai a l'interior. La ciutat foguèt fondada al sègle viii (a partir d'una proprietat agricòla nomenada Monspeslelarius, citada dins un tèxt de l'annada 985), mas foguèt pas abans lo sègle x qu'aqueriguèt una cèrta importància coma centre comercial al poder dels comtes de Tolosa). Foguèt un temps territòri de la Corona d'Aragon gràcias al maridatge de Pèire II d'Aragon amb Maria de Montpelhièr en 1204.

Foguèt la vila ont nasquèt son enfant unic, Jacme I d'Aragon, lo futur rei d'Aragon e comte catalan, qu'eiretèt la ciutat de sa maire, Maria de Montpelhièr, e la daissèt a sa mòrt a son filh, Jacme II de Malhòrca. En 1349, Jacme III de Malhòrca vendèt la senhoriá de Montpelhièr al rei de França Felip lo Bèl per percebre de fons dins sa lucha contra Pèire IV d'Aragon.

Durant l'epòca de la Reforma, un grand nombre d'abitants se faguèron protestants (o uganauds, escais-nom dels protestants) e Montpelhièr venguèt un fèu de la resisténcia protestanta encontra de la Corona francesa, que son domeni èra majoritàriament catolic. En 1622, lo rei Loís XIII prenguèt la vila aprèp un sètge de uèch meses. Durant lo sègle xix, la ciutat se desvolopèt en centre industrial. Dins lo decenni de las 1960, sa populacion coneguèt una fòrta creissença en partida a causa de l'arribada dels pènegres. De faiçon generala, es un fenomèn de metropolizacion, de concentracion de la populacion e de las activitats dins las aglomeracions mai importantas. En 1954, la populacion municipala de las principalas vilas de Lengadòc-Rosselhon, Montpelhièr, Nimes, Perpinhan e Besièrs èra respectivament de 97 501, 89 130, 70 051 e 64 929 abitants. La comparason de las populacions de las aglomeracions donariá de resultats pauc diferents, estant que las 4 vilas an una superficia importanta. Tanlèu 1968, las donadas èran 161 910, 123 292, 102 191 e 80 481 abitants. Per çò qu'es de las unitats urbanas ara, las populacions en 2019 èra respectivament de 458 189, 183 471, 203 025 e 93 623 abitants. Se vei clarament, en mai de l'aviada de Montpelhièr, que Nimes patís mai de la concurréncia de la capitala regionala que Perpinhan, pr'amor de sa proximitat e que Besièrs coneis una vertadièra estagnacion, aquò per tres rasons : es la sola de las quatre desprovesida d'una foncion prefectorala e, coma Nimes, es a pauc de distància de Montpelhièr; en mai d'aquò, Besièrs èra tròp dependenta del vin (e dejà en crisi abans 1954).

Populacion

La populacion de Montpelhièr es de 290 053 abitants (INSEE, populacion municipala legala per 2018) e sa densitat es de 5 099,38 ab/km².

Montpelhièr es partida en 6 cantons.

Espandi	Populacion municipala	Populacion totala	Proporcion de la comuna	Proporcion dins lo canton
Canton de Montpelhièr 1	44 839	45 199	(15,46%)	(83,9%)
Canton de Montpelhièr 2	54 102	54 575	(18,65%)	(100%)
Canton de Montpelhièr 3	52 152	53 140	(17,98%)	(100%)
Canton de Montpelhièr 4	62 471	62 911	(21,54%)	(100%)
Canton de Montpelhièr 5	51 819	52 412	(17,87%)	(100%)
Canton de Montpelhièr e Castèlnòu de Les	24 670	25 173	(8,51%)	(71,65%)
Total Montpelhièr	290 053	293 410	(100%)

Demografia

Evolucion demografica Populacion comunala actuala (2013): 272084, totala: 276054
1793	1800	1806	1821	1831	1836	1841	1846	1851
32 897	32 723	33 264	35 123	36 029	35 506	40 746	45 828	45 811
1856	1861	1866	1872	1876	1881	1886	1891	1896
49 737	51 865	55 606	57 727	55 258	56 005	56 765	69 258	73 931
1901	1906	1911	1921	1926	1931	1936	1946	1954
75 950	77 114	80 230	81 548	82 819	86 924	90 787	93 102	97 501
1962	1968	1975	1982	1990	1999	2006	2007	2008
118 864	161 910	191 354	197 231	207 996	225 392	251 634	253 712	252 998 256 344
2009	2010
255 080 258 366	257 351 260 572
Fonts
Base Cassini de l'EHESS - Nombre retengut a partir de 1962 : Populacion sens comptes dobles - Sit de l'INSEE Evolucion de la populacion 1962-2008

Ensenhament

Ensenhament mairal e elementari

La vila de Montpelhièr aculhís près de 20 000 escolans dins 798 classas:

• 61 escòlas mairalas publicas;
• 62 escòlas elementàrias publicas;
• 14 escòlas mairalas e elementàrias privadas jos contracte ;
• 3 escòlas primàrias Calandretas (mairalas e elementàrias), escòlas associativas bilinguas francés-occitan jos contracte.

Ensenhament segondari

Collègis

La vila de Montpelhièr compta 25 collègis dont:

• 15 collègis publics;
• 10 collègis privats jos contracte.
• Collègi Leon-Còrdas, collègi associatiu Calandreta bilingüe francés-occitan. jos contracte.

Licèus

La vila compta 15 licèus dont 10 publics e 4 privats jos contracte.

Ensenhament superior

Facultat de Medecina de Montpelhièr.

Montpelhièr es una anciana vila universitària. Uèi, sa populacion estudianta (universitats e escòlas) es estimada a 60 000 personas. La vila amassa doas universitats:

• Universitat de Montpelhièr
• Universitat Pau Valèri - Montpelhièr

Administracion

Lista dei cònsols successius

Periòde		Identitat	Etiqueta	Qualitat
2020		Michaël Delafosse	PS	professor
2014	2020	Philippe Saurel	divèrs esquèrra	dentista
2004	2014	Elena Mandron	PS	metgessa
1977	2004	Jòrdi Freche	PS	professor d'universitat
1959	1977	Francés Delmàs	UDF	avocat
1953	1959	Joan Zuccarelli	RAD
Totas las donadas son pas encara conegudas.

Personalitats nascudas o ligadas a Montpelhièr

• Jacme I d'Aragon (1208-1276), rei d'Aragon, de Malhòrca e Valéncia, sénher de Montpehièr
• Arnaut de Vilanòva (1238-1311), mètge.
• Sant Ròc (c.1350- 1378), confessor.
• Guilhèm V de Montpelhièr (c.1068-1122), sénher de Montpelhièr.
• Guilhèm Rondelet (1507-1566), mètge e naturalista occitan.
• Louis Lepic (1765-1827), general de Napoleon I.
• Urban V (1310-1370), papa.
• Joan Frederic Brun (1956), escrivan occitan, mètge espitalièr e cercaire
• Rémi Gaillard (nascut en 1975), umorista e militant de la causa animala
• Francés Xavièr Fabre, pintre (1766 - 1837)

Espòrt

• Montpelhièr Erau Rugbi Club
• Montpelhièr Erau Sport Club
• Montpelhièr Rugbi Club

Articles connèxes

• Estats de Lengadòc
• Lengadòc
• Lo Montpelhierenc es lo dialècte de l'airal de Montpelhièr
• Senhoriá de Montpelhièr

Ligams extèrnes

• L'origen de Montpeller d'Urgell i de Llenguadoc, Josep Gulsoy
• Cartularis de Montpelhièr (980-1789)
• Un poema amb mantuns toponims de la vila
• Montpelhièr l'occitana Sit consagrat a la ciutat de Montpelhièr e sa region environanta e a sa lenga occitana e sa literatura