Andòrra

Andòrra,^(a) oficialament lo Principat d'Andòrra,^(b) es un pichon estat sobeiran europèu, situat dins los Pirenèus entre Espanha e França, en limitant amb la comunitat autonòma de Catalonha al sud, e amb los departaments dels Pirenèus Orientals (Catalonha Nòrd) e d'Arièja (Occitània) al nòrd. Andòrra es un dels Estats mai pichons del monde, amb sonque 468 km² e una populacion estimada de 80 000 personas. Amb 81 222 abitants, representa 0,59% de la populacion totala dels Païses Catalans. La capitala n'es Andòrra la Vièlha.

Andòrra Principat d'Andorra (catalan)
Bandièra Escut d'armas
Imne: El Gran Carlemany (en occitan: Lo Grand Carlesmanhe)
Devisa: Virtus Unita Fortior (en occitan: L'Unitat fa la Fòrça)
Localizacion
Capitala e ciutat mai granda Andòrra la Vièlha 42° 34′ N, 1° 34′ E
Lengas oficialas Catalan
Gentilici Andorran, Andorrana
Forma de govèrn Coprincipat parlamentari
Coprince episcopal Coprince laïc Cap del Govèrn Joan-Enric Vives i Sicília Emmanuel Macron Antoni Martí
Formacion Pariatge Constitucion 780 8 de setembre de 1278 14 de març de 1993
Superfícia 189en
• Totala 468 km²
• Aiga negligible %
Populacion 187en
• Totala (2015) 85 580 ab.
• Densitat 183 ab./km²
IDH (2005) ▲ 0,846
Moneda Èuro (EUR)
Indicatiu telefonic 376
ISO 3166 AD
Fus orari +1: (CET); Ora d'estiu: UTC+2: (CEST) Central European Time
Domeni internet .ad

Pendent 715 ans, de 1278 fins a 1993, lo govèrn andorran foguèt dirigit per un coprincipat, governat per un cap d'Estat catalan, l'Evesque d'Urgèl e un occitan, lo comte de Fois que, après la Revolucion Francesa foguèt eretat pel President de la Republica. Pasmens que la constitucion andorrana a conservat aquel sistèma, lo govèrn s'es transformat en una democracia parlamentària e un coprincipat constitucional. Es lo sòl coprincipat parlamentari del monde. Pendent longtemps paura e isolada, la montanhosa Andòrra comencèt prosperar après la Segonda Guèrra Mondiala, mejançant l'indústria del torisme. La poderosa economia a atragut fòrça d'immigrants provenents tant d'Espanha (sustot catalans e galècs) coma de Portugal e de França. Un dels factors qu'atrai mai lo comèrci e los clients es l'inexisténcia de l'impòst sul revengut.

Las Valadas d'Andòrra (Valls d'Andorra en catalan) es lo nom istoric d'Andòrra e se conois sovent aquel estat per aquel tèrme. Aquel nom rau del relèu andorran, format de divèrsas valadas qu'apertenon principalament a la conca de la Valira, exceptant l'entèsta d'Arièja que desboca dins la Garona.

Istòria

Pendent los sègles XII-XIII las vals d'Andorra s'amassèron jol poder del comtat d'Urgèl. Amb l'expansion d'aiceste comtat vers lo sud (Mur, Àger, Ponts, Balaguer, Guissona, Agramunt, Meià, Santa Linya, Cubelles, Camarasa, Linhòla e Barbens), ont i aviá de tèrras pus fertilas, las zonas de montanha aguèron pas mai d'interès pel comte. L'evesque donèt en fèu aqueste territòri al vescomtat de Castellbó. Pr'amor de maridatges, lors domenis passèron dins las mans del comtat de Fois e aqueste darrièr amassèt de poders (Bearn, Reiaume de Navarra e, d'aicí, lo Reiaume de França). Coma consequéncia dels conflictes entre lo comte de Fois e l'evesque d'Urgèl, en 1278 se sinhèt lo primièr "pariatge", pr'amor de fixar los limits del poder de cadun dels senhors feudals, e que representa la fondacion del Principat d'Andorra e definís las obligacions dels andorrans en matèria d'imposicions e afars militars. Dètz ans après, coma consequéncia de la construccion d'una glèisa fortificada a Sant Vincenç d'Enclar per lo Comte de Fois, ont podiá espiar las activitats de l'evesque d'Urgèl, se sinhèt lo segond "Pareatge" en 1288. Aiceste segond tractat atribuís, entre d'autres aspèctes, lo drech de nomenar per las doas parts de notaris que detenon sa representacion sul Principat. Tre alara, los caps d'Estat seràn l'evesque d'Urgèl e lo rei de França (uèi, lo president de la Republica Francesa).

Politica

Administracion

Andòrra es dividida en set parròquias.

Geografia

Mapa topografica

La superfícia d'Andòrra, dins la Peninsula Iberica, es de 468 km². Es un país de montanhas, amb 65 pics de mai de 2500 m d'altitud. La montanha pus nauta es Comapedrosa amb 2942 m d'altitud

Economia

De veire: Economia d'Andòrra.

Cultura

La lenga oficiala d'Andòrra es lo catalan.

Lo Pas de la Casa, frontièra amb Occitània e Catalonha Nòrd (França)

Nòtas

(a). ^ Prononciacion:

• en occitan: Andòrra [anˈdɔrα, -ra]
• en catalan: Andorra [ənˈdorə] 

(b). ^ en catalan: Principat d'Andorra [pɾinsiˈpat dənˈdorə]