Cristòl Colomb
Cristòl Colomb (1451 - 20 de mai de 1506, Valhadolid) es un navigaire e un explorator italian au servici dei rèis d'Espanha que descurbiguèt America en 1492. En causa dei consequéncias considerablas d'aquela descubèrta, es una figura majora de l'istòria umana considerada coma l'iniciator dei Temps Modèrnes. Fa tanben partida dei marins pus famós dau periòde dei Grandei Descubèrtas[1][2].
Nascut dins la region de Gènoa, Cristòl Colomb èra lo fiu d'un teisseire. S'orientèt vèrs la marina e venguèt matalòt per lo còmpte dei familhas marchandas de la vila. En 1476, s'installèt en Portugau onte comencèt de s'interessar a la question de la rota deis Índias per l'oèst. Realizant un important estudi sus lo subjècte, prepausèt de menar una expedicion ai diferents sobeirans d'Euròpa Occidentala. Après mai d'un refús, obtenguèt lo sostèn dei Rèis Catolics. Arribèt ansin dins la region de Bahamas lo 12 d'octòbre de 1492 e, durant sei quatre expedicions, explorèt largament leis Antilhas. Fondèt tanben plusors colonias permanentas en Hispaniola.
Aqueleis establiments foguèron la basa de l'Empèri coloniau espanhòu. Colomb i metèt en plaça un sistèma d'esplecha dei populacions indigènas que foguèron obligadas de liurar de tributs regulars d'aur ò de coton per defugir de represalhas fòrça violentas. Organizèt tanben de fòrças militaras per sometre lei populacions indigènas entraïnant la mòrt de plusors centenaus de miliers d'Amerindians. Aquela politica foguèt a l'origina dau sistèma estendut a tot lo continent après la conquista deis Empèris Astèc e Inca. Pasmens, aquò escandalizèt la rèina Isabèla de Castelha qu'ordonèt l'arrestation de Colomb. S'aquela decision empediguèt pas la perseguida dei chaples d'indigèns, permetèt a la corona espanhòla de recuperar plusors privilègis de Cristòl Colomb sus lei tèrras descubèrtas. Liberat, Colomb tornèt trobar jamai tot son poder politic. En particular, foguèt excluch dei projèctes de desvolopament dei colonias espanhòlas e moriguèt en Espanha en 1506.
Biografia
modificarJovença e formacion
modificar
La jovença de Cristòl Colomb es pas documentada d'un biais precís. De mai, son racònte es complicat per leis afabulacions de Colomb eu meteis qu'assaièt de se donar d'originas prestigiosas. Es nascut dins la region de Gènoa entre lo 26 d'aost e lo 31 d'octòbre de 1451[3]. Èra l'ainat d'una familha de cinc enfants. Son paire, Domenico Colombo (1418-1496), èra un teisseire originari de Lombardia[4]. Après de trèbols sociaus, quitèt Gènoa en 1470 per s'installar a Savona onte venguèt proprietari d'un establiment de textil e d'una tavèrna. Pasmens, aguèt benlèu de problemas financiers car l'orientacion de Cristòl es estonanta dins una societat onte lo fiu ainat repreniá normalament l'activitat de son paire. Dicha Susanna Fontanarossa (1435-1489), sa maire es fòrça mau coneguda[4].
Pasmens, l'ipotèsi dei dificultats financieras de Domenico Colombo es mau segura car son fiu aguèt accès a una educacion relativament avançada. En particular, estudièt la cosmografia, l'astrologia e la geometria e legiguèt lo Libre dei meravilhas de Marco Polo (1254-1324), l’Imago mundi de Pierre d'Ailly (1351-1420), l’Historia rerum ubique gestarum dau papa Piu II (1458-1464), una traduccion de l’Istòria Naturala de Plini l'Ancian (23-79) e la Geometria de Claudi Ptolemèu (mòrt en 168). Son interès per la marina auriá ansin poscut aparéisser amb leis activitats marchandas liadas a la tavèrna de son paire.
Dins lo corrent deis ans 1470, Cristòl Colomb venguèt matalòt sus de naviris operant per lei familhas marchandas de Gènoa, especialament lei Centurion, lei Di Negro e lei Spinola. Sei viatges son relativament mau segurs car Colomb i apondiguèt de detalhs dobtós. Dins aquò, realizèt plusors viatges importants en Mar Mediterranèa ò en Euròpa Occidentala que li permetèron d'acampar un peculi sufisent per obtenir son independéncia financiera e ajudar son paire[5].
La question de la rota de l'Orient
modificarL'installacion de Colomb en Portugau
modificarEn 1476, l'expedicion marchanda de Colomb foguèt atacada per de corsaris francés au sud de la Peninsula Iberica. Lo marin foguèt obligat de se refugiar a Lisbona onte son fraire Bartolomeo teniá una barraca de cartograf. Après l'acabament de sa mission vèrs Londres, Colomb demorèt dins la capitala portuguesa de 1477 a 1485. En 1479, se maridèt amb Filipa Moniz Perestrelo (vèrs 1458-1480), la filha de Bartolomeu Perestrelo (vèrs 1395-1457) qu'èra estat governador de l'illa de Porto Santo dins l'archipèla de Madèira. Pasmens, sa femna moriguèt après la naissença de son fiu Diego Colomb l'an seguent.
Aqueu maridatge dirigiguèt l'interès de Colomb vèrs l'oèst car lo pareu anèt s'installar a Porto Santo. Ansin, lo marin genoés i entendiguèt parlar d'indicis a prepaus de l'existéncia de tèrras situadas au delà de l'Ocean Atlantic. Obtenguèt tanben de cartas dei vents e dei corrents dei possessions portuguesas de l'Ocean, probablament realizadas per son bèupaire[6]. Lo trabalh amb son fraire li permetèt egalament de melhorar son mestritge de la cartografia.
La question de la longor de la rota vèrs l'Orient
modificar
Cristòl Colomb comencèt d'imaginar son projècte de viatge oceanic vèrs l'oèst a partir de 1484. D'efiech, au contrari d'un crèire frequent dins la societat actuala, mai d'un sabent medievau imaginava una Tèrra esferica[7]. Ansin, la possibilitat d'arribar en Orient en passant per l'Ocean Atlantic èra pas totalament considerada coma impossibla. En revènge, se pausava la question de la longor dau camin. Segon leis evaluacions grègas, especialament aquelei d'Eratostenes (276-194 avC) qu'èran relativament pròchas de la realitat, lo trajècte èra fòrça lòng e en fòra dei capacitats logisticas de la fin dau sègle XV.
Pasmens, per apielar son idèa, Colomb utilizèt d'autreis estimacions per demenir la distància supausada en Euròpa e Asia. Per exemple, preferiguèt lei mesuras de l’Imago mundi de Pierre d'Ailly. De mai, inicièt benlèu una correspondància amb lo geograf Martin Behaim (1459-1507), autor d'un glòbe terrèstre famós que representa lei continents asiatic e europèu separat per l'Atlantic, e amb lo sabent florentin Paolo Toscanelli (1397-1482), autor de cartas destinadas a encoratjar la cèrca de la rota de l'oèst. Aquò permetèt a Colomb de donar una basa racionala a son projècte per o presentar ai sobeirans iberics.
Lei dificultats d'organizacion de l'expedicion
modificarColomb demandèt lo sostèn dei rèis de Portugau, de Castelha e d'Aragon per finançar son expedicion. Se turtèt a mai d'un refús. D'efiech, en Portugau, lei sabents de la cort de Joan II (1481-1495) èran en desacòrdi amb lei calculs optimistas dau Genoés. De mai, lei Portugués preferissián concentrar seis esfòrç sus l'exploracion de la rota africana vèrs leis Índias ont èran a enregistrar de succès importants amb leis expedicions de Vasco da Gama.
Après aquela revirada, Colomb quitèt Portugau per anar en Espanha. Gràcias a l'ajuda dei franciscans, obtenguèt una audiéncia reiala en 1486. Isabèla de Castelha li donèt una pension mai sei conselhiers refusèron de sostenir lo projècte. Colomb demandèt alora – sensa succès – lo sostèn de França, d'Anglatèrra e, tornarmai, de Portugau. Recebèt ges de respònsa mai aquel activisme inquietèt finalament lei Rèis Catolics. Per empedir la descubèrta de la rota novèla per un reiaume rivau, acceptèron d'ajudar Colomb en 1492[8].
La premiera expedicion e la descubèrta d'America
modificarLa traversada de l'Ocean Atlantic
modificar
Lo 17 d'abriu de 1492, Colomb recebèt de privilègis excepcionaus. Lei Rèis Catolics lo nomèron « amirau de la Mar Oceana », li donèron lo títol de vice rèi de totei lei tèrras susceptiblas d'èsser descubèrtas e li laissèron un desen de l'aur, deis espècias e dei pèiras preciosas que seràn trobats durant l'expedicion. Colomb obtenguèt tres naviris, dichs Santa María, La Niña e La Pinta, amb 90 òmes d'equipatge. La durada dau viatge èra estimada a dos mes.
La partença aguèt luòc lo 3 d'aost de 1492 a partir dau pòrt de Palos de la Frontera. Entre lo 6 d'aost e lo 9 de setembre, una escala se debanèt dins leis Illas Canàrias afin de cargar lo materiau necessari a la traversada (viures, aiga, fusta). Puei, gràcias ais informacions acampadas durant la preparacion de l'expedicion, Colomb se dirigiguèt vèrs lo sud per trobar leis alisis (e evitar lei patrolhas portuguesas a l'entorn deis Açòres).
Lo viatge conoguèt ges de dificultat e es ben conegut car foguèt contat per plusors cronicaires que poguèron consultar lo libre de bòrd. En despiech de la legenda, leis equipatges menacèron pas de se revòutar quauquei jorns avans la descubèrta de la premiera illa lo 12 d'octòbre de 1492. En revènge, i aguèt ben quauqueis inquietuds e Colomb escondèt de còps l'importància dei distàncias percorregudas. De mai, i aguèt una decepcion importanta amb l'intrada dins la Mar dei Sargàs que foguèt inicialament presa per una tèrra.
La premiera exploracion deis illas caribas
modificar
La premiera illa descubèrta per l'expedicion èra dicha « Guanahani » per leis indigèns. Foguèt dicha San Salvador per l'amirau. Correspond probablament a l'illa Watling mai aquò es pas totalament segur. Lo premier rescòntre amb leis indigèns – de Taïnos – foguèt corau e Colomb li ofriguèt divèrsei presents. En cambi, lei marins recebèron de papagais, dau coton e dau tabat. Pasmens, lei discussions foguèron malaisadas en causa de l'abséncia d'interprèt e leis Espanhòus imaginèron l'existéncia d'un reiaume ric situat sus una illa au sud-èst de lor posicion[9].
Assaiant de descubrir aqueu reiaume misteriós, Colomb descurbiguèt Cuba lo 28 d'octòbre. Pasmens, la preséncia possibla d'aur dins la region avivèt lei cobesiás e, lo 23 de novembre, l'equipatge de La Pinta abandonèt l'expedicion per assaiar de descubrir lo reiaume misteriós. Arribèt a Hispaniola onte trobèt quauquei tròç de metaus preciós. De son caire, Colomb deguèt faciar la pèrda de la Santa María que s'encalèt sus un escuelh lo 24 de decembre. En causa de la pichona talha de La Pinta, foguèt donc necessari de crear un fortin, dich La Navidad, onte 39 òmes foguèron laissats en esperant lo viatge de retorn de Colomb. Lo retorn de La Pinta cambièt pas la situacion.
Lo viatge de retorn vèrs Espanha foguèt malaisada en causa d'una violenta tempèsta que separèt tornarmai lei dos naviris lo 12 de febrier de 1493. Colomb capitèt pasmens d'arribar dins la baia de Tage lo 4 de març de 1493. La novèla de son succès i èra ja conegut car La Pinta èra arribada a Baiona en Galícia lo 3. Après un acuelh mitigat de part de Joan II, Colomb foguèt fòrça celebrat a son retorn en Espanha lo 15. Foguèt anoblit e obtenguèt sensa difficultat lei mejans necessaris a l'organizacion d'una segonda expedicion.
La segonda expedicion
modificarLa cèrca dau continent asiatic
modificar
La segonda expedicion de Colomb èra d'una amplor fòrça superiora a la premiera. Constituïda de 17 vaissèus e de 1 500, quitèt Cadis lo 25 de setembre de 1493 per lei Canàrias onte recuperèt de plantums de cana de sucre per assaiar de leis aclimatar en America. D'efiech, l'objectiu dau viatge èra de fondar d'installacions permanentas dins la region.
Lei naviris arribèron dins leis Antilhas lo 4 de novembre. Après la descubèrta de divèrseis illas, Colomb arribèt a La Navidad per i trobar lei rèstas cremats dau fortin e de quauquei cadabres. Segon leis explicacions deis indigèns, de combats serián estats entraïnats per l'aviditat e la violéncia deis Espanhòus. Abandonant l'endrech, Colomb fondèt una basa novèla, dicha La Isabela, a proximitat d'un jaciment supausat d'aur. Puei, mandèt 12 naviris en Espanha per raportar la situacion. De son caire, prenguèt 3 autrei vaissèus per perseguir l'exploracion e arribar dins lei territòris dau « Grand Khan ». Reconoguèt ansin una partida dau litorau sud de Cuba e descurbiguèt Jamaica.
Lo començament de la colonizacion
modificarLa segonda expedicion de Colomb veguèt la mesa en plaça dei premierei basas dau sistèma coloniau espanhòu en America. D'efiech, a partir de La Isabela, l'esplecha deis indigèns comencèt d'èsser organizada. Leis « Indians » foguèron obligats de provesir un tribut regular format d'aur e de coton. Aquelei que refusèron s'enfugiguèron dins lei montanhas ò assaièron de se revòutar. La premiera insureccion aguèt luòc lo 27 de març de 1495 mai foguèt aisament reprimida.
Aquelei combats permetèron ais Espanhòus de capturar d'esclaus e de renfòrçar sa dominacion sus l'illa d'Hispaniola. Marquèron lo començament d'una grèva crisi demografica que veguèt la quasi disparicion de la populacion de l'illa que passèt d'au mens 500 000 abitants en 1492[10] a solament 28 000 en 1522[11]. Aguent laissat son fraire Bartolomeo coma governador, Colomb decidèt de s'entornar en Espanha en 1496 amb 500 esclaus arawaks. Solament 300 arribèron a destinacion e Isabèla de Castelha, escandalizada, ordonèt sa liberacion[11]. De mai, lo viatge foguèt pas considerat coma un succès important car Colomb, maugrat sei descubèrtas, entornèt ges de richessa
La tresena expedicion
modificar
En causa de la Premiera Guèrra d'Itàlia (1494-1497), la tresena expedicion de Colomb foguèt pas organizada avans 1498. Amb 3 naviris, Colomb quitèt la Peninsula Iberica lo 30 de març de 1498 e se dirigiguèt vèrs lo sud. Arribèt ansin per lo premier còp sus lo continent american eu meteis dins la region d'Orinoco lo 5 d'aost. Après aver explorar l'endrech, anèt a La Nueva Isabela (uei Sant Domingo), vila novèla fondada per remplaçar La Isabela coma capitala coloniala.
I descurbiguèt una situacion malaisada amb de tensions grèvas entre son fraire e l'alcalde Francisco Roldán, en revòuta còntra l'autoritat dau governador. Per amaisar la situacion, Colomb deguèt negociar amb l'alcalde. Acceptèt d'establir au profiech dei rebèls un sistèma d'esclavatge deis « Indians » que serviguèt pus tard de basa au « repartimiento », concession institucionalizada de la man d'òbra indigèna ai colons.
L'arrestation de Colomb
modificarEn causa dei tensions generalas en Hispaniola, lei Rèis Catolics mandèron un enquistaire, Francisco de Bobadilla, per seguir la situacion. Tre son arribada Bobadilla s'acipèt de la vision de sèt Espanhòus penduts a Sant Domingo. De mai, descurbiguèt la gestion marrida de la colonia per lei Colomb (pagament irregular dei soudats, conversions tròp limitadas...). S'aliant amb Roldán, ordonèt l'arrestation dei Colomb (Cristòl, Bartolomeo e Diego) e se proclamèt governador. Puei, mandèt lei tres presoniers en Espanha e accelerèt la mesa en plaça de l’encomienda. Aquò èra lo transferiment dei responsabilitats de proteccion e d'evangelizacion d'un grop d'Indians dau rèi a un individú privat. En cambi, aquel individú podiá exigir un tribut ò de corvadas. Amb lei malautiás importadas d'Euròpa, accelerèt la disparicion deis indigèns.
Bobadilla foguèt tanben fòrça criticat per sei decisions car Isabèla de Castelha èra fòrça ostila a tota mesura de reduccion deis Indians en esclavatge. Remplaçat tre 1502, foguèt tuat per una tempèsta durant lo viatge de retorn en Espanha. De son caire, Colomb foguèt liberat après sièis setmanas de preson mai, en fòra de son títol onorific de vice rèi, perdiguèt totei sei privilègis. Aquò marquèt lo començament d'un lòng procès amb la corona espanhòla que s'acabèt après sa mòrt per un compromès que permetèt a son fiu d'obtenir divèrsei possessions en America.
La quatrena expedicion
modificar
Cristòl Colomb aguèt lo drech d'organizar une quatrena expedicion en 1502 amb quatre caravelas. Per Espanha, après la descubèrta de la rota africana deis Índias per Vasco de Gama (1469-1529), l'enjòc èra important per pas laissar a Portugau lo monopòli dau comèrci amb Asia. L'objectiu de Colomb èra donc d'explorar vèrs l'oèst e lei sobeirans li enebiguèron d'acostar sensa necessitat a Sant Domingo[12].
Aqueu viatge es mau conegut car Colomb tenguèt ges de jornau. Pasmens, son fiu Ferrand Colomb, nascut en 1488 après una liason entre son paire e Beatriz Enríquez de Arana, auriá pres quauquei nòtas. Utilizadas pus tard per escriure una autobiografia de Cristòl Colomb, son la fònt principala sus lo trajècte seguit per l'expedicion. Lei naviris explorèron lo litorau de la Còsta Rica vèrs lo sud fins a l'istme de Panama. Puei, anèron vèrs lo nòrd onte deguèron s'arrestar a Jamaica en causa de degalhs tròp importants (25 de junh de 1503). Tocat per lo paludisme, Colomb deguèt subreviure un an sus l'illa fins a l'arribada de secors dempuei Sant Domingo (junh de 1504). Puei, quitèt la region en setembre per arribar en Espanha en novembre.
Fin de vida
modificar
Colomb moriguèt lo 20 de mai de 1506 mens de dos ans après la fin de son quatren viatge. Contràriament a la legenda, visquèt pas dins la misèria e obtenguèt lo pagament d'una partida dei revenguts deis Índias[13]. Dins aquò, retrobèt pas lei privilègis acordats en 1493. Foguèt inicialament enterrat a Valladolid mai son còrs foguèt desplaçat plusors còps durant l'istòria coloniala d'Espanha : a Sant Domingo en 1541, a L'Avana en 1795 e a Sevilha en 1898.
Son fiu Diego contunièt de reclamar la restitucion dei privilègis cedits en 1492. Sensa obtenir un contentament totau de sei revendicacions, foguèt nomat governador deis Índias en 1508 e vice rèi en 1511. Après sa mòrt, sa frema negocièt per son fiu Luis Colón de Toledo (1520-1572) un acòrdi diferent li permetent d'obtenir divèrsei tèrras (ducat de Veragua e marquesat de Jamaica) en cambi de l'abandon oficiau dei drechs inicialament donats.
Òbra
modificarLa descubèrta d'America
modificarSe lo continent american foguèt de segur descubèrt i a 12 000 a 14 000 ans per lei rèires dei pòbles amerindians, Cristòl Colomb foguèt l'explorator que permetèt a Euròpa de prendre consciéncia de l'existéncia d'America[14][15]. Pasmens, Colomb eu meteis comprenguèt jamai la natura de sa descubèrta e pensèt fins a sa mòrt aver trobat de regions orientalas d'Asia[16].
Es ansin l'explorator florentin Amerigo Vespucci (1454-1512) que foguèt lo premier qu'afiermèt l'existéncia d'un continent « novèu » entre Euròpa e Asia. Per aquò, aquela massa de tèrras foguèt dicha America en son onor per lei geografs dau sègle XVI. Lo nom de Colomb foguèt unicament utilizat per nomar Colómbia, descubèrta per lo Genoés durant son tresen viatge[17].
La fondacion de l'empèri coloniau espanhòu
modificarLa fondacion de colonias permanentas e la mesa en plaça de sistèmas d'esplecha de la man d'òbra indigèna per Cristòl Colomb marquèron la creacion de l'Empèri coloniau d'Espanha. D'efiech, tre leis ans 1490, la politica de Colomb e de sei fraires adoptèt de trachs caracteristics de la futura societat coloniala.
Lei pus importants son aquelei que prefiguran l’encomienda e lo repartimiento. Generalizats ai conquistas ulterioras deis Espanhòus, èran destinats a esplechar la man d'òbra locala per assegurar la rendabilitat deis expedicions de Colomb e, pus tard, de tota l'entrepresa coloniala]. Ansin, en Hispaniola, totei lei tres mes, leis Indians de mai de 14 ans devián liurar una certana quantitat d'aur ò subir de represalhas saunós (amputacion dei mans...)[18]. Puei, aquelei castigs foguèron pauc a pauc remplaçats per l'esclavatge e lo tribut per la possibilitat d'exigir una quantitat de trabalh de part deis indigèns.
D'autra part, Colomb observèt la feblessa tecnologica, militara e politica dei societats indigènas. Comprenguèt pauc a pauc que la conquista e l'annexion dei tèrras descubèrtas èra possibla[19]. Comuniquèt aquela informacion a sei sobeirans, çò que foguèt a l'origina dau fenomèn dei conquistadors que destruguèron leis empèris mesoamericans durant lei sègles XVI e XVII.
La disparicion dei Taïnos
modificarLa politica iniciada per Colomb entraïnèt la disparicion rapida de la màger part dei Taïnos de l'illa d'Hispaniola. D'efiech, utilizèt rapidament la violéncia per impausar l'òrdre espanhòu dins la region. Tre 1495 per exemple, menèt una violenta incursion que s'acabèt per la captura de 1 500 Arawaks. Puei, organizèt de tropas a l'entorn d'unitats de soudats ben armats e de cans per percórrer rapidament la region, sometre lei comunautats, reprimir lei temptativas d'insureccion e secutar lei pòchis de resisténcia. Relativament eficaça, aquela estrategia entraïnèt la mòrt de 125 000 a 300 000 Amerindians avans l'arrestacion de Colomb. Pasmens, sei successors perseguèron sa politica e l'agravèron. En 1530, segon Bartolomé Casaus (1484-1566), solament 600 Tainos èran totjorn en vida.
Posteritat e eiretatge
modificar
Cristòl Colomb es un personatge istoric fòrça famós reconegut coma un navegator e un explorator excepcionau. Sa posteritat a variat segon leis epòcas. Fins a la segonda mitat dau sègle XX, èra relativament positiva. Per exemple, lo 12 d'octòbre es commemorat dins la màger part dei país americans (Estats Units d'America e America Latina) e en Espanha. Autre exemple, en 1893, una exposicion de sièis mes sus Colomb atraiguèt 27 milions de visitors. De mai, plusors vilas americanas an una carriera ò una plaça importanta nomada en son onor. En fòra de Colómbia, doas capitalas d'estats estatsunidencs (Ohio, Carolina dau Sud) an una capitala portant lo nom de Colomb. Es tanben lo cas dau riu Colómbia.
Pasmens, dempuei la fin dau periòde coloniau, l'eiretatge colombian es vist d'un biais pus nuançat en causa de son ròtle important dins la mesa en plaça dau sistèma coloniau en America e dins lei chaples de populacions indigènas. En particular, se Colomb es considerat coma lo fondator de l'America actuala, lo 12 d'octòbre es vengut una celebracion mesclant fèsta e reget segon leis endrechs e lei comunautats[20]. De mai, sei temptativas de lausar sa vida en trafegant la sieuna autobiografia son d'ara endavant mielhs coneguts per leis istorians. Ansin, la moralitat dobtosa de Colomb a participat a la degradacion de son imatge
Liames intèrnes
modificarBibliografia
modificar- (fr) Denis Crouzet, Christophe Colomb : Héraut de l'Apocalypse, Payot, 2006.
- (fr) Jacques Heers, Christophe Colomb, Hachette, 1991.
- (fr) Michel Lequenne, Christophe Colomb : amiral de la mer océane, Gallimard, coll. « Découvertes Gallimard : histoire », 2005.
- (fr) Samuel Eliot Morison, Christophe Colomb, Amiral de la Mer océane, 1974.
Nòtas e referéncias
modificar- ↑ La data de 1492 es de còps utilizada per marcar la fin de l'Edat Mejana.
- ↑ (en) R.C. Allen, Global economic history: a very short introduction, Oxford University Press, 2011, pp. 16–19.
- ↑ L'endrech precís de la naissença de Cristòl Colomb es encara l'objècte de debats.
- ↑ 4,0 et 4,1 (en) C. R. Beazley, intrada Columbus, Christopher dins Encyclopædia Britannica (11th edition), 1911, p. 741.
- ↑ (it) Gianni Granzotto, Cristoforo Colombo, Ugo Mursia editore, 2010, p. 41.
- ↑ (it) Cesare de Lollis, Vita di Cristoforo Colombo, Fratelli Treves, 1895, p. 46.
- ↑ (en) Jeffrey Burton Russell, Inventing the Flat Earth. Columbus and modern historians, Praeger, 1991.
- ↑ (fr) Samuel Eliot Morison, Christophe Colomb, Amiral de la Mer océane, Saint-Clair, 1974, pp. 45-46.
- ↑ (en) Robert H. Fuson, The Log of Christopher Columbus, International Marine Publishing, 1992.
- ↑ Certaneis estimacions dònan de chifras superiors fins a un milion d'abitants.
- ↑ 11,0 et 11,1 (fr) Chris Harman, Une histoire populaire de l'humanité, La Découverte, 2015, pp. 190-191
- ↑ (fr) Samuel Eliot Morison, Christophe Colomb, Amiral de la Mer océane, Saint-Clair, 1974, pp. 354-357.
- ↑ (fr) Marianne Mahn-Lot, Christophe Colomb, Seuil, coll. « Le temps qui court », 1960, p. 170.
- ↑ Lei Vikings fondèron de colonias en America dau Nòrd au començament dau sègle XI. Pasmens, mau capitèron de s'i mantenir e oblidèron rapidament son existéncia. En revènge, gardèron sei colonias de Groenlàndia fins au comenaçament dau sègle XV.
- ↑ (en) Martin Dugard, The Last Voyage of Columbus. Little, Brown and Company, 2005.
- ↑ Thomas F. McIlwraith e Edward K. Muller, North America: the historical geography of a changing continent, Rowman & Littlefield, 2001, p. 35.
- ↑ Lo tèrme « Colómbia » designava un ensems format dei territòris actuaus de Colómbia, de Panamà, de Veneçuèla e d'Eqüator.
- ↑ (en) David E. Stannard, American Holocaust: The Conquest of the New World, Oxford University Press, 1993, p. 69.
- ↑ Inicialament, Colomb pensava que leis indigèns èran de subjèctes dei rèis d'Asia Orientala. Una conquista dirècta èra donc impensabla. Pasmens, aquò cambièt quand leis « Indians » mostrèron qu'ignoravan lo nom dei sobeirans orientaus.
- ↑ (en) H. Schuman, B. Schwartz e H. d'Arcy, "Elite Revisionists and Popular Beliefs: Christopher Columbus, Hero or Villain?", Public Opinion Quarterly, 2005, 69 : 2–29.