Luses (filosofia)

Lo movement de las Luses es un movement cultural, filosofic, literari e intellectual qu'emergís dins la segonda mitat del sègle XVII amb de filosòfs coma Spinoza, Locke, Baile e Newton, abans de s'espandir dins tota Euròpa. Per extension, foguèt donat a aquel periòde lo nom del sègle de las Luses.

Imatge de tampa de l'interpretacion per Voltaire de l'òbra d'Isaac Newton, elements de la filosofia de Newton, mes a la portada de totòm (1738). Lo manuscrit del filosòt setat, que traduch l'òbra de Newton, sembla « far lum » que la font, al biais quasi divin, ven del quita Newton, lutz rebatida pel miralh tengut per una musa, qu'es la traductritz de l'òbra de Newton, Émilie Du Châtelet, mestressa e collaboratritz de Voltaire.

Per lor engatjament contra las opressions religiosas e politicas, los membres d'aquel movement que se pensavan coma un elèit avançat trabalhant per un progrès del mond, combatent l’irracional, l'arbitrari, l’obscurantisme e la supersticion dels sègles passats, realizant au renovacion del saber, de l’etica e de l'estetica de lor temps. L’influéncia de lors escrichs foguèt determinanta dins los grands eveniments de la fin del sègle XVIII que son la Declaracion d'independéncia dels Estats Units d'America e la Revolucion francesa.

Lo movement del novelum intellectual e cultural de las Luses demora, al sens estricte, europèu subretot, e se debana gaireben sonque exclusivament dins un contèxte especific de maduracion de las idèas eritadas de la Renaissença. La pensada de las Luses s’espandiguèt per Euròpa, pasmens se la traduccion del tèrme, dins las autras lengas europèas, privilègian l'idèa d'un « enlusiment » venent de l’exterior, alara que lo tèrme original francés dona l'idèa que las Luses venon de se meteis. De biais pro general, suls plans scientific e filosofic, las Luses veson lo triomf de la rason sus la fe e la cresença; suls plans politic e economic, lo triomf de la borgesiá sus la noblesa e lo clergat.

Tematicas de la filosofia de las Luses

Revolucion dins las sciéncias e programa de la filosofia de las Luses

Evolucion de la reflexion scientifica

Fragment del frontispici de l’Encyclopédie de Diderot e D’Alembert: s'i vei la Vertat irrandianta de lutz; a drecha, la Rason e la Filosofia li arracant son voela (pintura de Charles Nicolas Cochin e gravadura de Benoît-Louis Prévost en 1772).

Lo movement de las Luses foguèt, en granda partida, lo contunh de las descobèrtas de Nicolas Copernic al sègle XVI, pauc difusada de son vivent, puèi subretot de teorias de Galileo Galilei (1564-1642). Una quista d’axiòmas, de certituds eprovadas, se contunhent dins le movement del cartesianisme pendent tot lo sègle XVII.

Gottfried Wilhelm von Leibniz (1646-1716) desvelopa las matematicas e lo calcul infinitesimal. Sa filosofia de las monadas se demarcava tanben d'aquela de René Descartes. Los filosòfs britanics coma Thomas Hobbes e David Hume, adoptèron un caminament empiric, insistissent suls sens e l’experiéncia dins l’acquisicion de las coneissenças, al prejudici de la rason pura.

Baruch Spinoza prenguèt partida per Descartes, subretot dins son Etica. S'escarta pasmens de son aïnat dins son Tractat de la reforma de l'entendement (Tractatus intellectus amendatione), ont mòstra que lo procediment de percepcion engatge en maid de la rason los sens e l’intuicion. La concepcion de Spinoza èra centrada sus una vision de l’Univèrs ont Dieu e la Natura fan pas qu’un. Aquela idèa vendrà centrala al sègle de las Luses, dempuèi Isaac Newton (1642-1727) fins a Thomas Jefferson (1743-1826).

Un cambiament notable foguèt l’emergéncia de la filosofia naturalista mejans tota l’Euròpa, incarnada per Isaac Newton. Sas idèas, sa capitada indenegabla per confrontar e assemblar las pròvas axiomaticas e las observacions fisicas en un sistèma coerent, fan de prediccions, donèron lo ton de tot çò que seguirián son exemplar Philosophiae Naturalis Principia Mathematica (1687). Per mostrar lo progrès entre l’Edat de la Rason e lo movement de las Luses, l’exemple de Newton demora en efièch non passable, que lo scientific utiliza de fachs observats empiricament, coma la dinamica de las planètas de Johannes Kepler o l’optica, per bastir una teoria sosjacenta explicant aqueles fachs a priori: la Lei de la gravitacion universala. aquel movement correspond a l’unificacion d’un pur empirisme, coma aquel de Francis Bacon e de l’apròche axiomatic de Descartes (1596-1650).

La cresença dins un mond intelligible ordonat pel dieu crestian representèt leo lanç mai fòrt del questionament filosofic sus la coneissença. D’un costat, la filosofia religiosa se concentrava sus la pieta, la tota poténcia e lo mistèri de la natura ultima de Dieu; de l’autre, d'idèas coma lo deïsme soslinhava que lo mond èra visiblament comprensible per la rason umana e que las leis lo governant l’èran tanben. L’imatge de Dieu coma « Grand Orlogièr » penetèt alara los esperits, alara que los observaires del mond prenián consciéncia qu'aquel darrièr semblava de segur parfièchament ordonat e que, dins le meteis temps, se realizava de maquinas torjorn mai sofisticadas e precisas. Sus aquel subjècte, es interessant de soslinhar la critica d'aquela teologia naturala portada per Buffon, lo mai que celèbre naturalista del sègle XVIII, dins son òbras monumentala Istòria naturala. Buffon rebuta l'actitud que consistís a atribuir a l’intervencion divina, subrenaturala, çò que la sciéncia sap pas – pas encara – explicar. Aquela critica li valguèt d’afrontar la Sorbona que, dominada per la Glèisa catolica, que de contunh volgava lo censurar. En 1751, se li obliga de se retractar sus « de proposicions contràrias a la cresença de la Glèisa », per aver prepausat un edat de 74 000 ans a la Tèrra, alara qu'èra admés per vertat scientific lo recit biblic e la datacion de nòstra planèta gaireben 6 000 ans. Mai es ostil al sistèma de classificacion de son contemporanèu suedés non mens celèbre, Linné, es pas luènh de pensar que l’òrdre existís pas dins la natura.

Libertat individuala e contrat social

Aquela constança per cercar e enonciar de leis, per determinar los comportaments particulars, foguèt tanben un element important dins la constitucion d’una filosofia ont lo consèpte d'individualitat prevaliá, dins lo sens ont l’individú aviá de drechs basats sus d’autres fondaments que la sola tradicion. Se parla alara d’aveniment del subjècte pensant, coma l’individú que pòt decidir per son quita rasonament e pas mai jol jo dels usatges e costumas. Atal, John Locke redigissiá sos dos Tractats del govèrn civil ont avança que lo drech de proprietat es pas familhal, mas totalament individual e legitimat pel trabalh consacrat al terren concernat, e tanben de sa proteccion fàcia a altrú. Un còp l’idèa emesa qu’èran de leis naturalas e dels drechs naturals, veniá possible de s’aventurar dins los domènis novèls que se nomenan ara l’economia e la politica.

Dins son celèbre ensag Was ist Aufklärung?, Immanuel Kant dona de las Luses la definicion seguenta: « Las Luces es la sortida de l’òme fòra de l’estat de tutèla qu'es d'esperel reponsable. L’estat de tutèla es l’incapacitat de se servir de son entendement sens la mena d’un autre. Sèm se meteis responsable d'aquel estat de tutèla quand la causa ten non pas a una insufiséncia de l’entendement mas a una insufiséncia de la resolucion e del coratge de se'n servir sens la mena d’un autre. Sapere aude ! Aja lo coratge de te servir dels tieu entendement ! Tal es la devisa de las Luces. »

Las Luses se basan donc sus la cresença en un mond racional, ordonat e compensible, exigissent de l’òme l’établisment d’una coneissença tanben racionala e organiszada. Aquò comença per l’idèa que las leis governan, que sián los cèls o los afars umans e que lo poder del Prince emana de la lei e non pas lo contrari. La concepcion de la lei coma contracte social teorizada ear Jean-Jacques Rousseau coma relacion recipròca entre los òmes, puslèu qu’entre las familhas o de grops, ven totjorn mai remarcable, accompanhada del desir de la libertat individuala coma realitat imprescriptibla - lo sol drech venent de Dieu. Lo movement de las Luses creèt o tornèt inventar donc las idèas de libertat, proprietat e racionalitat, coma se las coneis encara uèi e coma son introducha dins aquela filosofia politica: l’idèa e le desir d’èsser un individú liure, libertat encara mai garantiada que l’Estat ne reliza l'estabilitat de las leis.

Per comprene quines cambiaments intervienon realament entre « l’Edat de Rason » e lo « movement de las Luses », la comparason entre Thomas Hobbes e John Locke es un bon apròchi. Hobbes, que passa los tres quarts del sègle XVII, comencèt de classificar de biais sistematic las emocions umanas, çò que lo menèt a menar un sistèma regde garantissent per coercicion l'estabilitat del caòs primari - qu'es la font de son trabalh (vejatz Leviatan). Al contrari, Locke vei dins la Natura la font de l’unitat e de totes los drechs, que l’Estat deu s’assegurar de recobrar e d'aparar, non pas d’escanar. Atal, la « revolucion » culturala entre los dos sègles fa intervenir la relacion de l’òme a la Natura.

Aquela recerca mena, en França, a la formulacion dels drechs de l'òme, que tròban son expression dins la declaracion dels drechs de l'òme e dels ciutadans de 1789, qu'influencièt fòrça las declaracions de drechs lpendent de segègle seguents, et entraïnèt dins sa tirassièra de trebolums politics dins lo mond entièr. Que siá en França o als Estats Units d'America, las libertats d'opinion, de religion, de pensada, d'expression tenon une plaça fondamentala.

Valors e representacions socialas de las Luses

Jean-Jacques Rousseau.

Changement de représentation

Les valeurs essentielles défendues par les hommes des Lumières dans toute l’Europe sont la tolérance, la liberté et l’égalité. Ces valeurs débouchent, en Angleterre, en Amérique et en France, sur la définition de nouveaux droits naturels et sur une séparation des pouvoirs politiques. À ces valeurs s'ajoutent le goût de la Nature et le culte de la raison.

Ideal del filosòf

L’Histoire des deux Indes de l’abbé Raynal, encyclopédie de l’anticolonialisme au XVIII^e siècle

La figura ideala de las Luses es lo filosòf, òme de letras amb una foncion sociala qu'exerçcís sa rason dins totes los domènis per guidar las consciéncias, presica una escala de valors e militar dins los problèmas d’actualitat. Es un intellectual engatjat qu'interven dins la societat, un « onèste òme qu'agís en tot per rason » (Enciclopèdia), « que s’ocupa a desmascar de decas » (Diderot).

Lo racionalisme de las Luses exclusís pas cap de biais la sensibilitat. Rason e sentiment dialògant quitament al sen de la filosofia de las Luses. Los pensaires de las Luses pòdon èsser capables de rigor intellectuala mas tanben de sensibilitat.

Malgrat de controversias sus las limitas de lor posicion, , fòrça denoncièron de biais percutent l'asserviment dels Negres. D'entre la figuras de las Luses a aver criticat l’esclavatge e/o la colonizacion, i a, entre autres, Montesquieu dins l'Esperit de las Leis, Denis Diderot dins Suplement al viatage de Bougainville, Voltaire dons Candid e Gulhèm Tomas Rainal (Istòria filosofica e politica dels establiments e del comèrci dels Europèus dins las doas Índias, vertadièra enciclopedia de l’anticolonialisme al sègle XVIII que collaborèron, entre autres, Diderot e d’Holbach.

Ideal enciclopedic: conéisser tot

Aquel epòca cultiva un gost plan prononciat pels escrichs totalisants qu'amassan l’ensemble de las coneissença de lor temps, los bilances generals del saber. Aquel ideal trobèt sa realizacion dins l'Encyclopédie de Diderot e D’Alembert, publica entre 1750 e 1770, que la tòca es de sortir lo pòble de l’ignorança per une difusion fòrça larga del saber.

Critica de l’organizacion sociala

Lo movement de las Luces es, sus tota sa durada, lo substrat de doas pressions sociologicas antagonistas: d’un costat, una fòrta espiritualitat accompanhada d’una fe tradicionalista en la religion e la Glèisa; d’un autre costat, la pujada d’un movement anticlerical criticant las divergéncias entre teoria religiosa e practica, qu'es subretot manifestat en França.

L’anticlericalisme foguèt pas la sola font de tension en França: de nòbles contestavant lo poder monarquic e la nauta borgesiá volgavan beneiciar de fruch dels sieus esfòrces. La liberalizacion de las mòrs engendrava la contestacion de l’absolutisme e de l’òrdre ancian. Lo corent jansenista en França foguèt tanben, segon Dale K. Van Kley, una font de division.

Lo sistèma judiciari èra arcaïc. Quitament se lo drech del comèrci aviá estat codificat al sègle XVII, lo drech civil èra pas unificat ni codificat.

Tal es lo reire plan social e juridic ont se debana la critica e se desvolopa la contestacion, qu’un autor coma Voltaire podèt l'incarnar.

Exiliat en Anglatèrra entre 1726 e 1729, estudia las òbras de John Locke, Isaac Newton e la monarquia anglesa. Se fa popular per sa denonciacion de las injustícias (afars Calas, Sirven, de La Barre, Lally-Tollendal). A la mitat del sègle XVIII correspond a l’apogèu de la filosofia de las Luces.

Per Voltaire, es clar que se lo Prince obten del pòble que créi en de causas desrasonablas, alara aquel pòble farà de causas desraisonablas. Aquel constat simple introduguèt çò que deuriá èsser critica màger fach a la Luces, e que deuriá formular la pensada romantica: la construccion rasonabla crèa tant de problèmas que'n resòlv.

Segon los filosòfs de las Luces, lo punt crucial del progrès intellectual consistissiá en la sintèsi de la coneissença, esclairada per la rason umana, per crear una autoritat morala que seriá sola sobeirana. Lo punt de vista contrari se desvelopa, avançant lo fach que de biais intrinsèc, aquel procediment seriá corromput pel pes de las convencions socialas, mostrant atal la « novèla vertat » rasonabla coma una marrida imitacion de la Veritat immanenta e insasibla.

Lo movement de las Luces tròba alara un cèrt equilibri, entre l’apèl a la libertat « naturala » e la libertat d'aquela libertat, es a dire la reconeissença d’una autonomia de la Natura fàcia a la rason. Correspondon a aquel estadi las reformas de mai d'una monarquias, mejans de leis novèla anant dins lo sens dels subjèctes e d’una novèla organizacion parcelari de la societat. L’idèa d’un òrdre esclairat entre tanben dins la pensada scientifica amb, per exemple, lo trabalh del biologista Carl von Linné.

Voltaire

En Alemanha, Immanuel Kant, se mòstra critica a l'encòp al respècte de las pretencions de la Rason (critica de la rason pura), mas tanbne a aquela de l’empirisme anglés (critica de la rason practica). Al respècte de metafisica fòrça subjectiva de Descartes, lo filosòf alemand volgava desvelopar una vision mai objectiva d'aquela branca de la filosofia.

Los grands pensaires de la fin del movement de las Luces (Adam Smith, Thomas Jefferson o encara lo jove Goethe) adoptèron dins los pensadas l'esquèma, derivat d’una metafòra biologica, de las fòrças d’auto organiszacion e d’evolucion. L’acabament de las Luces es alara pressentit, amb lo constat seguent: lo Ben es lo fondament de la Natura, mas aquela es pas ordonada d'esperela. Plan al contrari, es la rason e la maturitat umana que devon ne trobar l'estructura de contunh, ne retirar l'esstabilitat naturala. Lo romantisme ne prendrà lo contra-pè pepefièch.

Sensibilitat de las Luces

« D’un biais general, la sensibilitat de las Luces pòrta a una sentimentalitat morala: lo temps de l’ironia voltairiana passat, volèm s’esmòure, amb Rousseau (la Nouvèla Eloïsa, 1761) e los quadre de Greuze, cerca lo bèl e lo bon eternals. Mai lo sègle s’avança, mai la literatura e l’art repudian la gratuitat de las formas, la leugieretat, gaitadas coma aristocraticas e mondanas, per anar cap al seriós, l’autentic e lo natural, es a dire cap a çò qu'es confòrme a la morala utilitària del public borgés d’ont logost creissent pel neoclassicisme, que l'antic met en relèu, non pas l’antic allegoric de l’epòca classica mas un antic istoric mai sòbri, coma lo pintre David. » Catégorie:Article à référence nécessaire

Projècte de reconstruccion de l’Opèra de París d’Étienne-Louis Boullée, 1781

Aquó se rebat dins de reflexions sus l'urbanisme. La vila de las Luces est lo fruch dels esfòrces conjunts dels poders publics e dels arquitèctes preocupat de realizar de bastits administratius o utils (ostals de vila, espitals, teatres, intendéncias) tot abobant de perspectivas, de plaças, fonts, passetjadas…. L'Acadèmia reiala d'arquitectura demora un dels centres de la reflexion sus la teoria: per ela lo bèl es çò qu'agrada. Per l'abat Laugier, al contrari, çò qu'es bèl es confòrme a la rason. Lo modèl natural de tota arqutectura es la cabana primitiva tenguda per quatre troncs d'arbre, amb quatre partidas orizontalas e un teulat que venon respectivament colomnas, entaulaments, frontons. Lo modèl del temple grèc s'espandís alara fins al decòrs e mòbles. Aquel paradigme se traduch per un cambiament d'estil a la mitat del sègle: lo rococò es abandonat, la Grècia antica e Palladio venon las referéncias màger d'estil neoclassic.

L’universitat de Virgínia, inscricha al patrimòni mondial de l’Umanitat definit per l’UNESCO, foguèt fondada per Thomas Jefferson. Aquel darrièr dessenhèt los plans d’una partida del campus seguent las valors de las Luces.

La plaça Estanislas de Nancí es lo còr d’un ensemble urbanistic classic, inscricha dempuèi 1983 sus la lista del patrimòni mondial de l’UNESCO, e d’autres plaças a l'entorn de las administracions e servicis de l’epòca.

Claude Nicolas Ledoux (1736-1806), membre de l'Acadèmia d'arquitectura es sens dobte l’arquitecta que los projèctes incarnan melhor l’utopia d’un abitat totalament racional. Dirigí, a partir de 1775, lo bastit de la Salina reiala d'Arc-et-Senans, (Doubs), vertadièra ciutat usinièra.

La Rotonda de l’universitat de Virgínia, dessenhada per Thomas Jefferson.

Lo resson, dins los mitans dominants, es de segur considerable en Anglatèrra e en França, mas mendre en Alemanha e en Itàlia; lo public enlusit es fòrça pauc nombrós en Espanha o en Russia, ont pas qu'unes intellectuals, nauts foncionaris e grandas familhas participan al movement. Lo pòble, el, es pas tocat: la granda majoritat dels païsans, quitament en França, jamai entendèt parlar de Voltaire o de Rousseau.

Pasmens las Luces pertoquèron las certitudas ancianas. E l’estrementida s'arestèt pas a las pòrtes del social e del politic: las Luces inspirèron la generacion revolucionària. Çò que significa pas gaire qu'ajan conscientament nomenada de lors vòls la Revolucion de 1789.

Actors e portada

Filosòfs de las Luces

Retrachs

Los umanistas de la Renaissença, los filosòfs de las Luces, s’interesson a mai d'un domènis: l’American Thomas Jefferson aviá recebut una formacion juridica mas practicavan tanben l’arqueologia e l’arquitectura. Benjamin Franklin aguèt una carrièra de diplomata e de fisician. Condorcet escriguèt sus de subjèctes tan diferents que lo comèrci, las finanças, l’educacion o la sciéncia.

La cor de Fredeic II de Prússia amb lo filosòf Voltaire.

Las originas socialas dels filosòfs son divèrsas: fòrça son eissits de familhas borgesa (Voltaire, Thomas Jefferson), d’autres de miltans mai modèstes (Immanuel Kant, Benjamin Franklin, Denis Diderot) o encara de la noblesa (Montesquieu, Condorcet). Un cèrt nombre d’entre els avián recebut una educacion religiosa (Denis Diderot, Louis de Jaucourt) o una formacion juridica (Montesquieu, Thomas Jefferson).

Los filosòfs constituissián de malhums e comunicavan per letras. Se conéis la correspondéncia violenta entre Rousseau e Voltaire. Los grands esperits del sègle XVIII s'encontravan e discutavan dins los salons, los cafés o las acadèmia. Los pensaires e sabents formavan une comunautat internacionala. Ben Franklin, Tom Jefferson, Adam Smith, Hume o Galiani demorèron d'annadas en França.

Que criticavan l’òrdre establit, los filosòfs èran percaçats per las autoritats e devián utilisar d'escampas per evitar la prison. François-Marie Arouet prenguèt le pseudonim de Voltaire. Thomas Jefferson redigiguèt en 1774 un rapòrt destinat als delegats de Virgínia del Primièr Congrès continental, que s'amassava per discutir dels grèuges de las colonias contra Grand Bretanha. En rason del contengut del tèxte, deguèt publicar de lbiais anonim. La Letra suls cècs a l'usatge d'aqueles que veson valguèt a Denis Diderot d’èsser emprisonat per sas questions denegatriças sus la religion. Accusat d’aver redigit de pamflets contra lo regent Felip III d’Orleans, Voltaire fuguèt emprisonat a la Bastilha. Montesquieu publiquèt de biais anonim las Letras persanas en 1721 en Olanda. De 1728 à 1734, visitèt mai d'un país d'Euròpa

Fàcia a la censura e a las dificultats financièras, los filosòfs utilisèron sovent la proteccion d’aristocratas e de mecèns: Malesherbes e la marquesa de Pompador, favorita de Loís XV, sostenguèron Diderot. Marie-Thérèse Geoffrin (1699-1777) subvencinèt una partida de la publicacion de l’Encyclopédie. Organisava un salon bisetmenal, recebent d'artistas, de sabents, de gents de letras e de filosòfs, de 1749 a 1777. L’autre grand salon de l’epòca de las Luces èra aquel e Claudine de Tencin. Dins los ans 1720, Voltaire deguèt s’exiliar en Anglatèrra ont prenguèt d'idèas de John Locke.

Los filosòfs lutavan mai sovent contra lo poder reial que contra l’egemonia ecclésiastica e nobiliara: dins sa defensa de Jean Calas, Voltaire defendava atal la justícia reiala contra los excès d’una justícia provinciala jutjada mai fanatica. Fòrça monarcas europèus – Carles III d'Espanha, Maria Terèsa e Josp II d'Austria, Caterina II de Russia, Gustav III de Suècia – legissiá e apresiavna los filosòfs. Coma Voltaire, que foguèt aculhits a la cort de Frederic II de Prússia o Diderot, que foguèt aculhit a la cort de Caterina II, ls filosòfs coma d’Holbach se mostrèron favorables al despotisme enlusit dins l’esperança de veire lors idèas s'espandisson mai rapidament possible tocant en dirècte al cap de l’Esat. La seguida dels eveniments montrèt als Filosòfs las limitas de lors ambicions pels sobeirans « mai despòtas qu’enlusit ». Sol Rousseau revendicava de contunh l’egalitat politica, que venguèt enseguida un ideal revolucionari.

Représentants de las Luces

França: Pèire Baile, Émilie du Châtelet, Étienne Bonnot de Condillac, Nicolas de Condorcet, Denis Diderot, D'Alembert, Olympe de Gouges, Vincent de Gournay, D'Holbach, Fontenelle, Claude-Adrien Helvétius, Marqués de La Faieta, Antoine Laurent de Lavoisier, La Mettrie, Louis de Jaucourt, Choderlos de Laclos, Marqués de Sade, Marivaux, Jean-François Marmontel, Pierre Louis Moreau de Maupertuis, Montesquieu, François Quesnay, Restif de la Bretonne, Jean-Jacques Rousseau, Antoine Destutt de Tracy, Anne Robert Jacques Turgot, Voltaire, Buffon.

Anglatèrra: Anthony Collins, John Locke, Edward Gibbon, William Godwin, Henri Saint Jean de Bolingbroke, Samuel Johnson, James Oglethorpe, William Paley, Joseph Priestley, William Wilberforce, Mary Wollstonecraft .

Escòcia: James Boswell, David Hume, Francis Hutcheson, James Burnett, Lord Monboddo, Adam Smith, James WattJames Watt.

Irlanda: George Berkeley, Richard Cantillon, John Toland.

Alemanha : Johann Joachim Christoph Bode, Friedrich Heinrich Jacobi, Johann Gottlieb Fichte, Johann Gottfried von Herder, Immanuel Kant, Gotthold Ephraim Lessing, Moses Mendelssohn, Friedrich Nicolai, Leibniz, Friedrich Melchior Grimm, Karl Leonhard Reinhold.

Polònha: Hugo Kołłątaj, Jean Potocki, Ignacy Krasicki.

Portugal: Marqués de Pombal, Luis Antonio Verney, António Nunes Ribeiro Sanches, Francisco de Oliveira, Duarte Ribeiro de Macedo, Matias Aires Ramos da Silva Eça.

EUA: John Adams, Samuel Adams, Benjamin Franklin, Alexander Hamilton, John Jay, Thomas Jefferson, James Madison, Thomas Paine, George Washington.

Itàlia: Cesare Beccaria, Ferdinando Galiani, Mario Pagano, Giambattista Vico, Pietro Verri, Alessandro Verri, Antonio Genovesi, Carlo Goldoni, Giuseppe Parini

Espanha: Leandro Fernández de Moratín, Gaspar Melchor de Jovellanos, Antonio José Cavanilles, Lorenzo Hervás y Panduro, Benito Jerónimo Feijoo, Pedro Rodríguez de Campomanes, José Celestino Mutis

Russia: Nikolaï Novikov, Mikhaïl Lomonossov

Romania : Ion Budai-Deleanu, Ienăchiţă Văcărescu, Anton Pann, Samuil Micu, Gheorghe Șincai

Soïssa (Genèva): Jean-Jacques Rousseau

Difusion de las luces

Los progreses de l’alfabetizacion e de la lectura permeton lo desvelopament de çò que se nomenèt un « espaci public », los debats intellectuals e politics passavan lo cèrcle restrench de l’administracion e dels elèits, implicant pauc a pauc de sectors mai largs de la societat. Lo procediment de difusion de las idèas novèlas es amplificat pel progrès de las tecnicas de difusion de l’informacion. Los passatges de l’Encyclopédie son legits per la noblesa e la nauta borgesiá dins de salons, las personas presentas donan lor avís sul escrichs dels filosòfs. Los jornals e e la correspondéncia permetèron d'escambis mai rapids dins tota l’Euròpa, realisant una novèla forma d’unitat culturala.

Encyclopédie

Jean le Rond d’Alembert.

Un segond cambiament important dins lo movement de las Luces al respècte del sègle precedent, tròba son origina en França, amb los Enciclopedistas. Aquel movement intellectual defend l’idèa qu’existís una arquitectura scientifica e morala del saber, una estructura prevalenta e ordonada e que sa realizacion es un mejan de liberacion de l’òme. Denis Diderot e D’Alembert publican a partir de 1751 l’Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers.

Lo procediment de difusion de las idèas novèlas se trapa amplifica pel progrès de las tecnicas de difusion de l’informacion. Los passatges de l’Encyclopédie son legits pels nòbles, ducs, e borgeses dins de salons, las personas presentas donan lor avís suls escrichs dels filosòfs. Los jornals e la correspondéncia permetèron d'escmbis mai rapids dins tota l’Euròpa, realisant una novèla forma d’unitat culturala. Aquò foguèt pas sens pausar de questions sus la libertat d’accès e de difusion d'aquelas informacions. Se conéis lo ròtle jogat per la premsa dins la difusion de las idèas, pendent la Revolucion francesa per exemple.

Salons e cafès

Une soirée chez Madame Geoffrin de Gabriel Lemonnier

D'en primièr foguèron los cafès, ont se legís e fa debat, coma lo Procope, a París que son lo rendetz-vos nocturn dels joves poètas o de criticas que discutisson amb passion de las darrièras mirandas del teatre o de librariá.

Mas son subretot los salons mondans, obèrts per totes aqueles qu'an d'ambicion, pel mens de paréisser. Son caracterizats per la mixitat intellectuala; las gents s’i exprimisson, i tròban une occasion de satisfar lor set de saber e i entretienon lor vision del mond. Mas i cal èsser introduch. Las grandas damas recebon d'artistas, sabents e filosòfs. Cada ostesa a son jorn, son especialitat e sos invitats de tria.

Las gents de talent s’i encontran regularament per confrontar lors idèas o testar sus un public privilegiat lors darrièrs verses. Mondanas e cultivadas, las creatriças d'aqueles salons animan la velhadas, encoratjant los timids e arrèstan la brègas. Aquelas fòrtas personalitats, plan liuras al rspècte de lors consòrres, son sovent quitament escivanas e epistolièras.

La mixitat es particularament rastrada en França, al sègle XVII ont espelís la filosofia de las Luces. De femnas cultivadas, intelligentas i son de partenàrias veraias amb que se pòt tornar en question d'idèas religiosas, politicas, scientifics.

Acadèmias, bibliotècas e lòtjas

La Lecture de Fragonard

Las Acadèmias èran de societats sabents que s'amassavan per s’ocupar de las Bèlas letras e de sciéncais e contribuir a la diffusion del saber.

Aquelas societats provincialas amassavan los representants de l’elèit intellectual de las vilas francesas. Lor composicion sociala mòstra que los privilegiats i ocupan una plaça mendre qu’a París.

Vesinas de las Acadèmias, sovent pobladas dels meteis òmes avids de saber, las bibliotècas publicas e cambras de lectura se multipliquèron, fondadas per de rics particulars o a partir de soscripcions publicas. Recampan las òbras scientificas, los diccionaris grosses, ofrisson una sala de lectura e, a costat, una sala de conversacion. Totas aquelas societats de pensadas foncionan coma de salons obèrrts e forman entre elas de malhums provincials, nacionals, europèus, escambiant de libres e correspondéncia, aculhissent los estrangièrs enlusits, lançant de programas de reflexion, de concors de recerca. S'i parla fisica, quimia, mineralogia, agronomia, demografia. Dins las Tretze colonias britanicas en America del Nòrd, James Bowdoin (1726-1790), John Adams (1735-1826) e John Hancock (1737-1793) fondan l’American Academy of Arts and Sciences a Boston pendent la Guèrra d'independéncia dels EUA. En 1743, Benjamin Franklin fonda la Societat filosofica americana. Al començament del sègle XIX, Thomas Jefferson aviá una dela biblioècas privadas mai rica del país. D'entre los malhums enlusits, lo mai desvolpat es aquel de la francmaçonaria, pasmens s'es reservat a las jaças superioras.

Nasuda en Anglatèrra e en Escòcia, la francmaçonaria, gropament de vocacion umanista e iniciatica, concentra totes los caractèrs de las Luces: es teïsta, toleranta, liberala, umanista, sentimentala. Conéis un succès folzejant per tota Euròpa ont se comta de milièrs de lòtjas en 1789. Los mitan civils, militars e tanben religioses, ligats als aparelhs d’Estat, son tot particularament ganhats. Ni anticlericalas (o serant al sègle XIX) ni revolucionàrias, las lòtjas contribuiguèron a espandre las idèas filosofica e l’esperit de reforma dins los luòcs politicament estrategics. La discussion intellectuala l’empòrta sul caractèr esoteric o sectari. Subretot, los elèits i fan, encara mai dins las acadèmias, l’aprendisstage del primat de l’egalitat des talents sul privilègis de la naissença.

Mercands ambulants e premsa

La difusion de las idèas de las Luces se fa tanben amb diferents mercants ambulants. En efièch, aqueles, anant d'una província a l'autra, còlportavan las informacions e, per extension, las idèas als analfabètas.

La premsa faguèt mai aisida la difusion dels tèxtes filosofics (coma l’Encyclopédie de Diderot e d’Alembert), e desencadenèt los procediment de la reflexion pel pòble. La premsa contribuís tanben a la constitucion de l’opinion publica, malgrat la censura, totjorn activa. Amb lo nombre d’obratges e pels abonaments collectius de las societats de pensada, un public alunhat dels centres de creacion pòt prene coneissença de las idèas e debats, de las descobèrtas del mes, senon dejorn.

Influéncia de la Filosofia de la Luces dins los cambiaments politics

A partit del sègle XVII, John Locke aviá definit la separacion dels poders entre l’executiu e lo legislatiu. Montesquieu tornèt a l'idèa de separacion dels poders e l'espandiguèt un tresen, lo poder judiciari dans De l'esperit de las leis (1748).

Dins los ans 1750, s'ensag, en Angletatèrra, en Àustria, en Prússia e en França, de « racionalizar » las monarquias lors leis.

L’idèa luminosa d’un govèrn « racional » s’incarna dins la Declaracion d’Independéncia americana e, dins una mendre mesura, dins lo programa dels Jacobins pendent la Revolucion francesa. Tanben se pòt citat la Constitucion americana de 1787.

Las Luces, font de la Revolucion americana?

Thomas Jefferson, redactor de la Constitucion dels EUA.

Cultivat e erudit, Thomas Jefferson, plantor originari de Virgínia, es plan marcat pel filosòf anglés John Locke e per Jean-Jacques Rousseau. Presidís a l’elaboration de la Constitucion de Virgínia al començament de 1776, e utilisa unas disposicions quand procedís a la redaccion de la declaracion d'independéncia dels EUA, proclamat lo 4 de julhet de 1776 al congrès de Filadèlfia. Podèt encontrar las personnalitats de las Luces pendent sa demorança en Euròpa. Arribèt l'estiu de 1784, succedís a Benjamin Franklin coma ambassador dels EUA e frequenta los salons literaris e la libreriás parisencas.

L’influéncia de la filosofia de la luces paréis netament dins la Declaracion d'independéncia dels EUA del4 de julhet de 1776 que proclma que los òmes son estat creats egals en drech e que pòdon s'oposar al tiraniá . La Constitucion dels EUA (1787) utilisa los principis de Montesquieu de la separacion dels poders legislatiu, executiu e judiciari, que forman la basa de tota democracia.

Las Luces a l’origina de la Revolucion francesa?

A mesura que se desvolopa l’esperit filosofic, dins los salons, los cafès o los clubs, l’autoritat monarquica se desagreja, sapada tant per l’oposicion aristocratica que per d'ensags de reformas sens l'endeman.

Pendent lo periòde revolucionari, las idèas dels filosòfs inspiran los debats politics. Gaireben totes los deputats de l’Assemblada nacionala son de borgeses cultivats que se son noirits de las valors de libertats e d'egalitat. Per exemple, Robespierre es un rousseauista convencut. Pasmesn, gaireben totes los filosòfs franceses son mòrts abans d'aver vist l’òbra de la Revolucion francesa, levat Condorcet, Louis Sébastien Mercier e l'abat Rainal. Los dos primièrs pròches dels Girondins en l'an II seràn malastras amb la des Revolucion. Levat lo tresen qu'aurà pas jamai de problèma e aurà quitament lo drech a un bust après sa mòrt en 1796 en omenatges als siueus escrichs contra l'esclavatge dels Negres abolit lo 16 pluviôse de l'an II. Mai es l'oncle d'un convencional regicid, Simon Cambolas.

La Revolucion francesa representa subretot una aplicacion violenta de la filosofia de las luces, per exemple pendent lo brèu periòde de poder dels Jacobins. Lo desir de racionalitat revolucionari se trenca del racionalisme dich « espirital » de Descartes, fins a un ensag d’eradicar la glèisa e lo cristianisme dins son ensemble. Tanben, la Convencion nacionala cambia lo calendièr, lo sistèma de mesura dels temps, e lo sistème monetari, tot plaçant l’idèa d’égalitat, sociala e economica, al mai naut punt de las prioritats de l'Estat.