Aotearoa
Nòva Zelanda[1] (var. Nava Zelanda, Nuòva Zelanda; en anglés: New Zealand) o Aotearoa[1] (en maòri: Aotearoa, "larg nívol blanc") es un estat format per un archipèla situat en Oceania, dins lo sud de l'ocean Pacific. Se compausa de doas illas principalas: l'Illa del Nòrd e l'Illa del Sud.
| Aotearoa
Aotearoa / New Zealand | |
|---|---|
Bandièra de Nòva Zelanda
Blason de Nòva Zelanda | |
 | |
Capitala | |
Ciutat mai granda | |
Forma de govèrn | |
del Reialme Unit | |
Data | |
• Totala 268 680 km² | |
• Aiga 1,6 % % | |
• Totala (2021) 5 132 690 ab. | |
• Densitat 19 ab./km² | |
( NZD) | |
64 | |
NZ | |
+ 12 (été + 13) | |
La capitala n'es Wellington. Lo gentilici es neozelandés - esa.
Istòria
modificarL'arribada dels primièrs polinesians en Nòva Zelanda es datada a l'entorn dels ans 1250-1300. Venián de Polinesia orientala. En Nòva Zelanda trobèron una granda varietat d'espècias animalas e vegetalas e i desvolopèron la cultura maòri . Aqueles colons desvolopèron l'agricultura sus la nòva tèrra e entre los sègles XIII e XIV, lo besonh d'obténer mai de tèrra per cultivar favoriguèt la proliferacion de guèrras entre las divèrsas tribús maòris fixadas en Nòva Zelanda, fòrça d'elas foguèron chapladas e lo canibalisme se faguèt mai present.
En 1642 l'explorador olandés Abel Tasman arribèt dins las tèrras neozelandeses e trobèt una fòrta resisténcia de la part dels Maòris. Cristianizèt la "Baia dels Assassinats" (uèi Golden Bay) e batejèt la nòva tèrra Statenlandt, supausant que s'agissiá del continent austral qu'arribava fins a la Tèrra dels Estats, en America del Sud. Lèu la Companhiá Neerlandesa de las Índias Orientalas li cambièt lo nom, amor que veniá de descobrir la Tèrra dels Estats vertadièra (uèi isla dels Estats), e la nomenèt "Nieuw Zeeland" en remembrança de la província neerlandesa, del comtat de Zelanda, separada per l'estuari de Ren e de Mòsa de la província de Olanda, coma la Nòva Zelanda es separada de la Nòva Olanda (Austràlia) per la mar.
L'explorador anglés James Cook naveguèt per tota la còsta neozelandesa e demostrèt qu'es formada de doas islas grandas. Cook proclamèt la Nòva Zelanda territòri de la Corona Britanica. Los primièrs poblaments de colons se compausavan de pescadors e marinièrs qu'introdusiguèron la prostitucion e de multiplas malautiás. Escambièron tanben amb los maòris armas de fuòc contra pèiras preciosas e provoquèron aital de chaples entre tribús que son coneguts coma las Guèrras dels Mosquets. Aqueles afrontaments menèron a una dramatica casuda de la populacion autoctòna.
En 1840, dabans l'interès creissent de França per lo territòri, la corona d'Anglatèrra signèt amb los maòris lo Tractat de Waitangi per lo qual los abitants cedissián la sobeiranetat de la siá tèrra a la Corona en escambi de proteccion. Al començament los maòris se lancèron amb estrambòrd dins lo comerci amb los que nomenavan pakeha, e nombrosas iwi (tribús) venguèron ricas, mas amb l'aumentacion del nombre dels colons, de conflictes apareguèron, que provoquèront las guèrras maòris entre 1860 e 1870, menant a la perda de la granda majoritat de sas tèrras pels maòris pendent tot lo rèsta del sègle XIX. Los maòris vesián que sa cultura tendiá a desaparéisser. A la fin del sègle XIX Nòva Zelanda venguèt lo granièr del Reialme Unit, en exportant de produches agricòlas coma la carn dins divèrses païses europèus. Serà pas abans 1947 que lo país obtendrà la totala independéncia del Reialme Unit. Las relacions entre los dos païses contunhèron d'èsser fòrça estrechas coma se poguèt veire quand las tropas neozelandeses luchèron al costat dels britanic durant ambedoas guèrras mondialas. Entre los ans 70 e los 80 del sègle XX, Nòva Zelanda perdèt son mercat europèu çò que, apondut a la crisi del petròli, faguèt que l'economia del país se'n ressentiguèsse fòrtament. En 1984 se signèt un tractat de liure comèrci amb Austràlia.
Politica
modificarAotearoa / la Nòva Zelanda es una monarquia parlamentària. Lo cap d'Estat es lo rei d'Anglatèrra, actualament Carles III, representat per un governador general. Los maòris an tanben una monarca, elegida, Ngā Wai Hono e te Pō dempuèi 2024.
Geografia
modificar
Nòva Zelanda es compausada de doas illas principalas, l'illa del Nòrd e l'illa del Sud, e de nombrosas autras pus pichonas, d'unas essent pron aluenhadas, près del centre de l'emisfèri maritim. La superfícia totala es de 268 680 km2 inclusent las illas Antipodas, las illas Auckland, las illas Bounty, las illas Campbell, las illas Chatham, las Tokelau e las illas Kermadec[2], sia un pauc mens qu'Itàlia o Polonha, e un pauc mai que lo Reialme Unit. Lo país s'estend sus mai de 1 600 km sus son ais nòrd-nòrd-èst e ten 15 134 km de còsta[2]. Entre las autras illas abitadas, las pus importantas son l'illa Stewart (au sud de l'illa del Sud), l'illa Waiheke (dins lo golf de Hauraki), l'illa de la Granda Barrièra (a l'èst deldich golf), las illas Chatham (a l'èst de l'illa del Sud) e las Tokelau (au Nòrd de las Samoa).
L'illa del Sud (South Island) es la pus granda ; es partejada dins tota sa longor pels Alps del Sud (Southern Alps), que lo ponch culminant es lo mont Cook amb sos 3 754 mètres d'altitud. Lo mont Cook mesurava 3 764 mètres, mas un lisament de terrenh rabotèt son som de dètz mètres lo 14 de decembre de 1991[3]. Ten dètz e uèit soms de mai de 3 000 mètres.
L'illa del Nòrd (North Island) es pauc montanhosa, mas marcada per lo volcanisme e una activitat geotermica. Son ponch culminant, lo mont Ruapehu (2 797 m), es un volcan en activitat. Los paisatges tormentats e estranhs de Nòva Zelanda li vaguèron l'interès dels studios de cinèma e de television ; son industria del torisme vejèt un interès crescut per lo país après la sortida dels films del Senhor dels anèls, realizats per Peter Jackson, el meteis neozelandés.
Economia
modificarDe veire: Economia de Nòva Zelanda.
Cultura
modificarLigams extèrnes
modificarNòtas e referéncias
modificar- ↑ 1,0 et 1,1 «Preconizacions del Conselh de la Lenga Occitana» (en occitan) p. 129.
- ↑ 2,0 et 2,1 (en) CIA World Factbook: New Zealand.
- ↑ (en) « Mt Cook landslide », Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand.
Bibliografia
modificar- {{{títol}}}. GP Publications.
- {{{títol}}}. Oxford University Press.
- {{{títol}}}.
|
|
