Mitologia pirenenca

La mitologia pirenenca es l'ensemble dels recits, contes, legendas e cresenças divèrsas que lo subjècte dirècte es la cadena dels Pirenèus e sos pèmonts nòrd e sud.

La cima de l'Aneto: un gigant endormit

Los Pirenèus constituisson de segur un ensemble geografic coerent. Mas lo Pirenèus foguèron abitats per de pòbles diferents, parlant de lengas diferentas. Fòrça del francés e del castelhan, relativament recents, se parla, segon las regions, de variantas d'occitan (lengadocian, gascon, bearnés…), catalan, basc en mai dels sosdialèctes e parlars locals. Los Pirenèus, mai qu'una barradissa separant dos monds, foguèt un luòc de passatge, donc somés a de multiplas influéncias. Los estudis etnologics suls Pirenèus son tardièrs e fragmentaris sul penjal nòrd, mai avançadas al penjal sud subretot mercé a de cercaires coma Barandiarán, mas pauc de sintèsi foguèron realizadas fins al trabalh d'Olivier de Marliave, amb Trésor de la mythologie pyrénéenne paregut en 1987 e aquel d'Isaure Gratacos ("fées et gestes", "femmes pyrénéennes)". Ne sortís que, malgrat de grandas lacunas degudas al manca de collectatge sul terren, a l'arrèst de las transmissions oralas, se desgatgèt de grands tèmas comuns pròpris al mitan montanhòl: de dieus topics qu'evoluèron o cap a de sants protectors, especifics a una economia agropastorala, o de cambacrusas, de gigants e de nans, de fadas omnipresentas, brèu una mitologia composita qu'inclusís tanben d'aspèctes de mitologia grecoromana, de fonses celtics, veire preïndoeuropèu (lo domeni basc), lo cristianisme, e los envasidors istorics, « barbars » arians o arabis musulmans.

La mitologia es une explicacion del mond: dins los Pirenèus, se justifican tanben la naissença dels monts, de las fonts, dels rius, dels lacs, de las particularitats geologicas o meteorologicas. Se pòt establir de similituds amb d'autres mitan montanhòls, coma los Alps, e tanben de diferéncias. Per exemple, los Pirenèus an gaireben pas de tradicion relativa als glacièrs, que son rares e pauc importants, alara que los Alps coneisson de legendas de vilatges sebelits, de demònis, etc. Los glacièrs i son sovent considerats coma lo purgatòri, ont d'almas en pèna son prisonièras d'una glaç que los brutla coma lo fuòc.

Dieus ancians

Originas

Los Encantats, dos personatges cambiat en monts

Se pòt pas parlar de mitologia pirenenca sens parlar de Pirena. Pirena testimònia d'una colonizacion grèga per Mediterranèa, son nom evocant a l'encòp una nimfa e dels fòcs grandioses incendiant los monts. Es plan malaisit ara de desmesclar las legendas originalas de las infinidas variacions ulterioras. N'avèm una version escricha, dins las Guèrras Punicas del poèta latin Silius Italicus. Contant l'epopèia guerrièra dels Cartagineses d'Annibal, evòca, al passatge dels Pirenèus l'istòria de Pirèna, filha del rei Bebrix, que foguèt sedusida e abandonada per Ercules. Desesperada, s'endintra pel bòsc, ont lo ferum la devòra. Ercules de retorn pòt pas que li bastir un tombèl. Diodor de Sicília dich, d'esperel, qu'aqueles monts essent cobèrts de boscs, los pastres i fan fuòc, los encendissent de biais grandiós, fasent nàicer de rius d'aur e d'argent fonduts. D'autras legendas literàrias mesclan mai o mens aqueles primièrs recits, dins d'inombrablas versions.

Abans aqueles començaments literaris, la mitologia pirenenca s'èra sens dobte ja constituida.

Dins totes los massís montanhòls del mond, las cimas totjorn foguèron mai o mens divinizadas: en mai d'abitacion o domeni reservat foguèron personalizats d'un èsser divin. Las grandas cimas son assimiladas a de gigants endormits, coma l'Aneto, que los abitants de Benasc disaon entendre gemir, las nuèches de tempèsta. Lo Puigmal èra un èsser vivent, intervenent fisicament per defendre la natura. Dempuèi la Tres Sorores del mont Perdut, als Encantats, fòrça son los sucs que seriá de personatges metamorfosats a la seguida dels eveniments divèrs, sovent de malediccions d'origina crestiana, o cristianizats mai tard (punicion d'un blasèmi o d'una impietat). Aquel estat de causa o mòstra per la persistança de tradicions oralas. Sus de realitats concrètas, los Pirenèus abondan en rèstes arqueologics testimoniant de cultes ancians.

Cromlèc d'Okabe, près de Sent Joan Pè de Pòrt.

Los megalits (dolmèns, menirs o pèiras quilhadas, pèiras de cupulas…) son de testimònis de cultes que se sap pas gaire, mas serviguèron de supòrt a una mitologia fòrça rica fabregada mai tard, que siá sonque per explicar lor preséncia: pèiras quilhadas per de gigants (Roland), dels Moros, lo Diable ou de sants. Los dolmèns serián estat los ostals de Moros gigants, que transportavan partot amb eles: una pèira sul cap, e una jos cada braç. Las cupulas e autras marcas dins la pèira venguèron les emprentas daissadas per las mans, los genolhs, los pés o lo cap dels sants o santas. Aquela cristianizacion populara se doblèt d'una cristianizacion « oficiala » realizada pels eclesiastics, que plantavan de croses suls megalits e qu'esitèron pas, mai radicalament, a los far petar amb de dinamita. En efièch, fins al sègle XIX contunhèron de ceremonias, que l'origina s'èra perduda, que son de rituals de feconditat tan explicits que l'autoritat religiosa èra obligats de se n'esmòure. Se cita lo cas del calhau d'Arriba-Pardin, a Pobòu, en val Larbost ont de nuèchs se debanavan una mena de bacanal, los òmes viran a l'entorn de la pèira, manu penem proferentes.

Dieus pirenencs

Altar antic en remplec dins la paret de la glèisa de Sent Aventin

De cultes precrestians, ne demòra fòrça autars, inscripcions e unas efigias escultadas de dieus. Gaireben totes aqueles testimònis son sovent trapats coma remplecs dins las parets de las glèisas (çò qu'indica de segur la proximitat d'un ancian santuari mas significa pas obligatòriament lo contunh dels cultes sus un meteis luòc).

Los dius locals, onorats de longa, demòran ensems amb los dieus romans importats après la conquista e los assimilant a vegadas. Atala Abelion, dieu solar que lo nom remembre Apollon e tanben lo Belen gallés, mas que poiriá donc tanben aver una origina cèlta. Paul Barrau de Lorde, en 1937, publica dins sas légendes onésiennes una legenda dels dotze gigants del Larbost. Legenda fabregada tota entièra, mas qu'utiliza mai o mens los noms dels dieus frequentament encontrats dins los Pierèus centrals, e subretot en Comenge: los filhs de Leherenn (assimilat a Mart, d'autars foguèron trobats a Ardièja, en Comenge) e de Baïgorrixa (un dieu Baïcorrix, cip trobat a Montmajor), Alardos (val de luishon), Hunnu (de fach, lo dedicant d'un autar a un dieu Iscitt, trobat a Garin), Andostenn (Antignac), Harblex, Erian, Serion, Abelion (autars a Sent Avantin, a Sent Pèr d'Ardet, etc.), Arix, Molox, Bontar, Barhossis et Illix (Illix, o Ilixo, dieu de las fonts, donèt son nom a la vila de Luishon). Se pòt apondre fòrça noms a aquela lista, coma lo dieu Erge qu'aviá son temple al suc del mont Martèl, ont se trapèt de cips e un fòrça bèl masc de bronze del sègle II. Artahe, Idiata, Garuna (lo flum Garona), e los Dei Montibus (dieus dels monts) onorats a l'oppidum de Sent Pèr d'Ardet. Lo dieu Baesert daissèt son toponim, entre Montrejau e Sent Gaudenç, lo Bazèrt.

L'origina basca de fòrça d'aqueles noms se'n pòt pas dobtar, e confirma l'espandiment del domeni bascofòn dins una granda partida del Pirenèus: Baïgorrix es un dieu de las fonts frequent en Bascoat. Las divinitats bascas, Mari, Sugaar de morèron dins la memòria collectiva amb astres divèrses dins l'evolucion, tot coma los multiples jaunak (« senhors »), Basajaun, Jaun Zuria, Jaunagorri…

Lo pastre de mila ans mens un jorn

La legendas pirenencas mai ancianas venon de segur d'aquela epòca: sens far referéncia dirèctament e de divinitats, se ligan a L'aparicion del cristianisme dins un mond ancian, aquel dels Jentil (los jentilak bascs), pòbles mitics precrestians defendeires de sabers perduts. Aquela nocion d'una epòca « diferenta » es omnipresenta: lo temps de la marrida lei, çò dich en Arièja. Aquel cambiament radical es simbolizat per L'aparicion de la primièra nèu, anonciada per un patriarc, lo pastre de nòu cent e nòu ans, o nòu cent e nonenta nòu ans, o mila ans mens un jorn, segon las versions. Se nomena Mala Barba o Milaris e sa mòrt, après la casuda de la primièra nèu e l'exòdi de son pòble cap a de novèlas contradas, marca l'avenement de temps novèls. Lo gigant Mala Barba viviá a l'Alhet d'Estaube, près de Gèdra. En val d'Aure, demòra amb lo nom de Qutres-Uèlhs e Maula Barbe, venguèt pas q'u'un cambacrusa. Milaris elevava sos tropèls sul mont d'Ariza, près del Pic del Miègjorn de Bigòrra, e sa tomba, entre las vals de l'Espona e de l'Ossoet, seriá marca per era crotz de Beluòc, escultada d'un Crist d'un costat, e d'un visatge de l'autre. Seriá l'Abelio? La legenda de la primièra nèu, provòcan lo desplaçament cap a las planas de las populacions pastoralas, se trapa en fòrça luòc (Andòrra, per exemple), e pòt correspondre (çò qu'es pas totjorn lo cas) amb una cèrta realitat, l'existéncia de bordièras e de nuclèus pastorals situats en altitud a de temps alunhats, puèi abandonats.

Divinitats dels camps, dels bòscs e dels monts

Tantugon

Lo dolmèn de Tella (Huesca), repaire de Silvan.

Dins lo grand movement de l'evolucion, que tanben tòca las mitologias, los dieus totpoderoses venon pauc a pauc de divinitats segondàrias, en personatges misterioses, protectors mas sovent espaventoses, per acabar en cambacrusas. Las cresenças popularas encara èra pas atudadas al sègle XIX, quand lo cercaires e sabents començavan a enquestar. Atal lo personatge de Tantugon, plan conegut en val de Loron e del Larbost, considerat coma un protector de las culturas, de las pasturas e dels tropèls. Es un de las multiplas formas Silvan latin, encargat del meteis ròtle. Se Tantugon presenta l'aspècte d'un aujòl respectable, d'autres s'apròchan de l'òme salvatge, un èsser entre l'òme e animal, pelut, coma lo basajaun (« senhor salvatge ») basc e sa femna, la basa andere. Lo basajaun a encara un caractèr ambigú, protector mas inquietant, que que siá fòra del mond crestian. El Home grandizo que treva la val d'Onsera, en Naut Aragon, armat d'una maçuga e acompanhat d'un ors, es un protector, d'esperel se dich un dieu ancian. Davala dins la plana per la Setmana santa, gaita las ceremonias dels òmes, e torna pels monts se disent que, de segur, los òmes son venguts fòls. Lo Silvan aragonés, aclapat dins lo dolmèn de Tella, malgrat son nom, es pas mai protector e venguèt un bandolièr de crénher.

Tanben, las aigas son lo domeni de las divinitats, sovent femeninas, que se mudan pauc a pauc en fadas, subretot per aquelas de las fonts. Las aigas dels gaudes, dels rius o dels estanhs son ocupadas per de sirènas, de damas d'aiga o de dragas, mena de fadas vivent dins d'espelugas o d'avencs. Lo drac, pòt designar un dragon o tanben un fadet facecioses, mas tanben una creatura malefica ligada al dangièr de las aigas, de forma variabla, menant amb el d'enfants imprudents per los negar e jogant tanben, fin finala, un ròtle pedagogic. Lo drac es una de las multiplas formas del Diable.

Fadas

Las fadas (hadas, encantadas, dragas) constituisson un pòbles destriat. Subretot femeninas, pòdons aver d'enfants los fadets (hadets o hadachs). En Arièja, las dragas avián de companhs, los dragòts. Tanben i a fòrça istòrias de changelings. Aquel mot es gaireben jamai utilizat dins los Pirenèus, mas l'enfant de la fada pòt èsser raubats als umans, a qui farà de revelacions sus de secrets al subjècte de la vida vidanta. Mai sovent, acaba per fugir per rejónher sa maire, just avant de revelar lo secret mai important (sovent, lo secret de la fuèlha, o del caton, o del boron del vèn… qu'encara s'ignòra). Mai, es la fada que, avent un enfant laid e disgraciós, l'escàmbia amb lo bèl nenon d'un parelh d'umans. Aqueles pòdon alara pas que daissar lo fadet sens sonhs, lo daissar plorar, fins a que los sentiments mairals de la fada tornan, e restituís l'enfant raubat per tornar prene lo sieu.

Sovent, pas res destria las fadas de las femnas ordinàrias, e es possible que maridan d'òmes e vivon dins lo mond del umans: mas amb de condicions, coma d'interdits de lengatge. Lor esposes devon pas jamai los nomenar, per exemple,fada o fòla. La transgression de l'interdit provòca sens retorn la fin de l'armonia, la femna-fada desapareis.

A vegadas, las fadas se senhalant per una particularitat fisica: talha pichona, o pès d'auca. Pòdon sorgir dins d'escasenças particularas, d'una font. Unas apareisson coma de damas blancas, près de las espelugas. A Montsegur e sul penjal del pic de Sent Bertomieu ont i a lac, s'i pòt veire una Dama blanca qu’es l'alma d'Esclarmonda, sòrre del comte de Fois Ramon Rogièr, brutlada viva amb los autres catars al Prat dels Cremats, que trista torna trevar. En realitat aquela Esclarmonda morriguèt en 1215, de temps avant lo sèti tragic de 1244. Benlèu es una autra Esclarmonda, o, alara, la legenda prend pas en compte la cronologia.

Se pòt assimilar a las fadas las lavadèras, dotadas batedors d'aur, que melhor es d'encontrar pas de nuèch, que rarament se'n sortís vivent d'aquel encontre, e encara mens se se vòl panar lor linge fin e lors dentèlas. Sens èsser maleficas, se cal respectar las fadas e envasir pas lor domeni, es lo sens general de gaireben totas de legendas a lor subjèctes. Los exemples de fadas protectrises e benvolentas, coma las fadas-mairinas dels contes de Perrault, son pro raras. I a pauc de diferéncias entre las fadas e las bruèissas.

Segon sa legenda familiala, Joan Baptista Bernadòta, general de la Revolucion puèi de l'Empèri, fondator de la linada reiala de Suècia, nasut a Pau, vendriá per sa maire d'una familha Abadia vivent a Shirèish, en Lavedan. Un jove pastre de la familha Abadia auriá desrevelhat de son encantament la fada de las aiga del lac d'Estanh, e l'auriá maridada. Lo susprenent astre de Bernadòta seriá una explicacion que los istorians an pas explorada

Mitologia crestiana

Brandon de la Sant-Joan a Sent-Aventin, près de Luishon. Fotografia d'Eugèni Trutat, 1898

Bernadeta Sobirós

Als eròis de la mitologia grecoromana, e mai sovent de las mitologias paganas, succedisson tot naturalament los eròis de la mitologia crestiana: los sant e santas. L'aparicion del Cristianisme es pas una trencadura radicala dins los rites e cresenças, pel mai una adaptacion. E las glèisas alara foguèron bastidas sus d'edificis mai ancians, que sián per exemple de temples pagans. Se cal donc pas estonar que lo culte dels sants succediguèt a aquel de las multiplas divinitats protectrises dels bòscs e de las fonts amb de vertuts mai o mens miraculosas o pel mens curativas. Los sants del calendièr, subretot los màger, d'en primièr los apòstols, son requits e aclimatats. Fòrça legendas situant aicí o alà lo passatge o la demorança d'un tal sant. Sant Pèire acompanha Jèsus dins una virada d'inspeccion pels camps. Mas es pas un fenomèn pirenenc pròpri.

Las fèstas dels sants marcan tradicionalament lo calendièr. La sant Joan contunha las fèstas paganas del solstici, marcadas per la nuèch mai corta de l'an ont lo fuòc a un ròtle màger. Dos fuòc encedits pels monts se fan rebat. En Comenge, lo « brandon » es un grand tronc d'arbre, preparat de logas: es asclat en longor, las fendas essent pauc a pauc dobèrtas amb de cunhs, fins a paréisser a un fus. Quilhat, es encendit e se dança al torn, puèi cadun se lèva un tison qu'apararà l'ostal pendent l'an que ven.

Los sants e santas locals, s'es possible de destriar çò que ven de la sola legenda, de çò qu'es un fondament istoric, son un rebat de la societat: pastres convertits, venguts ermitas e evangelizators, coma sant Urbez en Naut Aragon, confrontats a las invasions estrangièras e sometit al martiri, coma sant Aventin en Comenge. Las legendas se destrian entre los Romans, e los Arabs (Sarrasins, Moros), plan identificats coma anticrestians. Istoricament, semblariá que fòrça martiris serian puslèu deguts als tenents de l'arrianisme, doctrina crestiana dissidenta, encara majoritària pendent un temps, mas dificil a explicar e de comprene per un pòble pauc sabent a las subtilitats teologics (Sant Gaudenç, sant Volusian, sant Udaut en Arièja o Eudald en Catalònah…). D'autras son constrenchs, dins aqueles temps trebolats, de prene las armas e morrisson al combat, Sants Calixt e Mercurial, sant Missolin en val d'Aure, nomenat Visorio al penjal sud, sant Vidian a Martras Tolosana. Los « professionals »: prèires, evesques, etc. an una plaça màger e de legendas encara viventas: sant Leon de Baioana, sant Grat d'Oloron, sant Bertrand de Comenge, sant Lizièr, sant Valièr, sant Gironç en Arièja… Sant Martin, qu'èra pas pirenenc, foguèt naturalizat e una legenda donèt son nom a l'ors dels Pirenèus. De particularitats fisicas d'unes luòcs, marcadas dins lo ròc, semblants de pesadas, de detadas, veire formas de tèstas, coma de pèiras amb cupulas, son atribuidas a de sants o santas. L'arcàngel sant Miquèl, venceire del demòni, se placèt als sucs, luòcs espaventoses e inespitalièrs ont deviá se sèire lo diable. Los camins de pelegrinatge, subretot de Sant Jaume, contribuiguèron a importar, exportar e difusar fòrça legendas de sants. Del costat sud, las romerias, cap a una ermita (ermitatge, capelòta, bauma, o un simplepilaret) ont auriá viscut un sant local, pasmens se merman, son encara plan viventass e son un luòc social important. Se veirà mai luènh que las aparicions de la Verge Maria, nombrosas als Pirenèus, creèron un dels pelegrinatges mai importants al mond, amb santa Bernadeta Sobirós.

A contre exemple, i a fòrça quantitat de sants « oficials » qu'an pas cap de reconeissença populara, son las victimas catolicas, dirèctas o indirèctas, de l'episòdi catar: mai sovent, d'inquisitors tuats per de populacions exasperadas, coma los inquisitors chaplats a Avinhonet (1242) o sant Pèir de les Cadirètes en Catalonha. S'i pòt apondre las victimas de la guèrra civila espanhòla a partir de 1936, mas se pòt pas exclure una mistificacion venenta, coma Ceferino Giménez Malla… Mai, los erètges de tota mena (catars, protestants, etc.) combatuts per la Glèisa acabèron per pèrdre tota referéncia religiosas per venir de creaturas salvatjas o de cambacrusas.

aparicions de Maria

Venta d'estatuas de Maria a Lordes

La Verge Maria pren una plaça especiala dins l'agiografia pirenenca, pel nombre de santuaris que li son dedicats, per sos miracles vertadièrs o pretenduts, per sas aparicions e de pastres coma la mai coneguda, mas pas la sola, es Bernadeta Sobirós.

Un grand nombre de glèisas e de capèlas foguèron bastidas, al mens segon la legenda, après la descobèrta mai o mens miraculosa d'una estatua, aquò sus abedos penjals pirenencs. Mai sovent, es un pastre o un vaquièr que constata qu'una de sas bèstas s'agenolha sempre al meteis luòc, o raspa lo sol, e s'escava una estatua de la Verge (Nòstra Dama de Borisp). Portada dins la glèisa del vilatge, l'estatua torna al luòc de la descobèrta, e se bastís un santuari ont se va en pelegrinatges. A Pietat (comuna de Barbadan Debath, près de Tarba), es un lauraire que descobrís l'estatua. a Eas (Gèdra), al pè del circ de Tromosa, son de pastres que veson doas colomas blancas se pausar près d'una font, e que ne concluson que la Verge Maria vòl sa capèla là aíci. Sens comptar son esfòrç, auçan un modèste oratòri e se'n van cercar una estatua, es Nòstra Dama de la Pinèda en Aragon. Los abitants de la Pineda los percaçan e tornan prene lor estatua alara que los panaires dormisson. A desrevelh, cercan… e trapan una novèla estatua, tan bèla que l'autra. Lo santuari d'Eas convenguèt al vam. D'autras descobèrtas d'estatuas son ligadas a una florason fòra de la sason, a una casuda de nèu que marca lo plan de l'edifici de bastir.

Fin finala las aparicions de la Verge en persona son ancianas. A una epòca desconeguda, la Verge salva una joventa al negar li para un ram (un Bèth arram) origina del pelegrinatge de L'Estela Bètharram. Se mòstra, en 1515, a Anglèsa de Sagasan, una pastorèla de Montlion, sul futur santuari de Garaison. En 1587, aparéis a Medons a una femna Banhèras de Bigòrra, Domenge Liloye, per anonciar una epidèmia de pèsta punitiva, e salvar las personas que beurán l'aiga d'una font miraculosa. Aquela santas femnas coneisseràn pas l'onor d'una canonizacion oficiala. D'autras apareisson son segnaladas de biais mens detalhat, mas es frequent de constatar que Maria, succedís a d'autras: las Damas blancas sovent presentas près d'espelugas avent conegut una ocupacion umaina a la preïstòria. Lo vam fenomenal de Lorda — que coïncidís amb l'arribada del camin de fèrre — eclipsèt los autres pelegrinatges, que movián pasmens fòrça gents. En 1859, una aparicion mariala encara se debana al vilatge comengés d'Arnaud Guilhèm, al nòrd de Sent Gaudenç.

Gigant e nans

Basajaun e basaandere

Un lamina jos la forma de nan pelut

Los Laminak, bastissaires de ponts

Las zònas montanhòlas, amb lors partidas gaireben pas accessiblas constituisson un refugi ideal per las creaturas fòra de las nòrmas « umanas ». Coma lo ieti imalaian, l'almasti del Caucàs, lo sasquatch nòrdamerican, i a dins los Pirenèus de gigants qu'an, dins una mesura mendre benlèu, des suspicion d'existéncia reala, piejada suls ipotèsis classics de subrevivença de Neandertalians o autres. Es lo cas del basajaun basc, figura tipica de l'òme salvatge, pas totjorn presentat coma gigant. Los ciclòps, que sián nomenats becut dins los Pirenèus gascons, ulhart en Arièja, Tartaro o Antxo en Bascoat, son omnipresents. Lors istòrias utilizan lo tème conegut de Polifèm e d'Ulisses: aicí, son d'enfants, o de soldats, qu'acaban amb lo gigant crudèl. Las autras aventuras, totjorn sus la tematica de l’ògre enganat, fan d'el un palòt, plan fòrt mas estupid.

Lo personatge de Roland es mai sovent considerat coma un gigant, que daissèt d'emprentas un pauc pertout, bien sûr la bèrca de Roland, lo Pas de Roland (un ròc traucat), lo Salto de Roldan en Aragon, las marcas de sas mans, de sos genolhs, pesadas… Fòrça gigants jòga lo ròtle de cambacrusas. En Catalonha, Pla Falgars, lo Pare gegant.

I a una marca del passatge de Gargantua: dins los Nauts Pirenèus, auriá daissat l'estron de La Fitòla.

Los nans, levat l'exepcion dels lamiñak bascs, son rarament constituits en « pichon pòble » o en societats coma endacòm mai. Son mai frequentament d'individús isolats, de gènis domestics, fadets, d'aspèctes fòrça variables. Fòrça an de pés d'auca. Lo trufandèc bearnés s'amusa amagar los objèctes de l'ostal. Gaireben totes se liuran de nuèch e de pichon malfachs, coma agaçant lo bestial dins los estables, trenar las crinièras dels cavals, etc., coma lo drac. Los minairons son nombroses, en Aragon e Catalonha. En Val d'Aran, se signala un esperit nomanat Erulet que, a la creacion del mond, que se volgavan pas aculhir ni al cèl ni en enfèrn, e que causiguèron alara de s'installar en Val d'Aran.

Lo Drac, jos la forma de l'ase roge

Lo Diable

Formas del diable

Coma dins totas las mitologias influenciadas pel cristianisme, lo diable es omnipresent. Es lo mèstre del sabat (l'akelarre en Bascoat), jos la forma d'un èsser mostruós pareissent a un boc negre. Es lo Temptator, jos des formas variadissas coma per exemple l'aparéncia d'un Senhor que presenta plan. Tanben i a fòrça creaturas mai o mens dirèctament demoniacs: sèrps et dragons, ase roge que confla e confla, o encara lo Drac, creatura multifòrma, sovent un dragon, mas subretot, gèni malefic ligat a l'aiga: un ase roge pareis abandonat; un enfant sauta sus son esquina, puèi un autre. A cada còp, l'esquina de l'ase s'alonga, e quand totes los i son setats (mai sovent set), lo Drac cabuça dins l'aiga e los nega.

Lo Diable apareis tanben sovent jos la forma d'un can blanc (o d'una canha blanca).

Bruèis e bruèissa

Espantabrujas sus una cheminèa a Longás, en Aragon

La cresença dins las bruèissas es universala. E a una importança particulara dins de luòcs coma Bascoat, entre autre a causa dels grands plaids que provoquèron una vertadièra psicòsi: los plaids de Zugarramurdi en Bascoat sud (1610), e los plaids en Labord intentats pel celèbre Pierre de Lancre (1609). Debutant per una rivalitat de familha, que se'n lancèron d'acusacions de brueissejariá que, presas al seriós seguent tortura, acusacions en cadena, acabèt per fòrça execucions.

Sovent, subretot al penjal sud, se vei dins lo bastit tradicional, suls teulats dels ostals, d'acrotèris de forma diferents (troç de teulat quilhat en forma de bana, pèira quilhada sus las cheminèias, etc) qu'an per ròtle clarament anonciat de far fugir las bruèissas.

Bestiari

Joan de l'Ors

L'ors

Dins los Pirenèus coma en Bulgaria, en Romania, dins los Balcans, en Asia, en Iogoslavia o pels Indians d’America del Nòrd, l’ors fuguèt longtemps considerat coma l’aujòl de l’òme o encara coma un òme salvatge, sovent quitament aviá l'estatut d'un dieu. Alara, quand se quilha sus sas patas arrièras coma un òme, en Bearn es « lo pedescador », lo pèdescauç, o encara « lo Monssur » Pels Bascs, es « Hartza » o « Artza ».

L’ors essent a vegada un simbòl de resurreccion et de fertilitat, la Glèisa s’obliguèt a far la guèrra a aqueles cultes animistas. De rituals d'aquela mena conhan a viure de biais continuent à vivre, tot lo long de la cadena: amb los Carnavals de l'Ous. Lo conte Joan de l'Ours, qu'e un tèma gaireben universal (lo conte-tipe n^o 301 B segon Aarne-Thompson) es present jos de versions multiplas dins los Pirenèus.

Lo lop

La preséncia efectiva del lop en Pirenèus donèt de recits de caça aponduts d'una abondanta literatura orala coma las autras mitologias europèas. Fòrça recits contan qu'una joventa sortida de nuèch amb candèla, es raubada per un lop. Los testimònis veson desaparéisser dins la nuèch embavarilhar la candèla. Lo tèma del lop garon frequent, coma aquel del « menairer de lops » (Encortador de llops, en Catalonha).

Lo caval e l'ase

Lo caval salvatge, coma l'ase roge, es sovent una de las formas del diable. La vision d'un caval pallinàs anóncia un malastre, coma aquel de l'Esterenguibel, en Bascoat, que mai a la particularitat d'aver pas de cap.

La sèrp

La pèira d'Oò (Musèu dels Agustins, Tolosa).

La sèrp es un dels animals mai frequents dins las mitologias. Simbòl de las sciéncias ocultas, s'entorneja suls caducèus, es present dins totas las farmacopèas, fins ara. En reaccion, lo cristianisme ne fa l'incarnacion del diable, la sèrp de la temptacion d'Adam et Èva, sovent caucat per la Verge Maria o los sants. Las supersticions popularas ligadas a la sèrp demòran viventas. Pirèna, sedicida per Ercules fa daissar una sèrp. La pèira d'Oò (ara al Musèu dels Augustins a Tolosa) mòstra una femna amb una sèrp sortissent de son sèxe e mordent un dels sieus sens.

Se pensava que la tèsta de la sèrp conteniá una pèira amb de vertuts profilacticas: en Arièja, una pichona pèira « magnetica » que se plaça entre la parpèla e l'uèlh per ne levar los coses estrangièrs. Existís de recits de sèrps portant al front una pèira preciosa. Fin finala i a dins los Pirenèus, un pauc pertot, de legendas de sèrps gigantas, coma la sèrp a l'origina del lac d'Isaby, de sèps volantas (en Bascoat, Sugaar, l'espós de la divessa Mari, o encara l'Herensuge) e tanben de derivats de las sèrps, dels dragons en nombre.

Los animals domestics

Los animals domestics, bestial, polalha, cans e cats fasent partit de la vida vidanta, e son presents de segur dins las tradicions. Las vacas e buòus jògan lo ròtle guidas d'una volontat divina: una vaca negra mena los descendents de Milaris cap al territòris nòus, aqueles que van cap a la religion crestiana. De bovins, en s'agenolhant o raspant lo sol amb obstinacion, revèlan la sepultura amagada d'un sant o una estatua de la Verge, e es sovent un parelh que, d'esperel, causirà lo luòc ont se bastirà una glèisa, una capèla, o lo tombèl definitiu del sant, trencan lo conflicte entre dos vilatges mejancièrs.

Una feda perduda, trobava per un òme que la pren sus las espatlas, comença a pesar fòrça: es lo diable, o una fada o, pel melhor un drac que se vòl far portar.

Un can, sovent blanc, apareis a vegada de nuèch. Se jòga pas un grand ròtle, n'es d'un biais la signatura del diable: coma dins de versions de la legende de Bos de Benac . Una canha blanca, en val de Loron, èra reputada s'atacar la nuèch als passants, près d'un pont.

Lo cat es tanben un animal ligat al diable, encara mai s'es negre.

Bestiari fabulós

La tradicion pirenenca es rica d'animals fabuloses, venent mai o mens de l'Antiquitat, mai sovent sonque amb un ròtle anecdotic per donar d'avantatges a aqueles que pòdon los prene, mas jamai sens riscas.

Entre diables e monins, los simiòts en Valespir regnavan a l'entorn d'Arles avant que l'arribada dels rèstes dels sants Abdon e Sennen los bandiscan, mas son nombroses dins la tradicions catalanas.

Se crenh lo basilic: amb lo còs d'un pichon mamifèr, a una tèsta d'òme portant una corona. Viu al fons dels poses e dins las aigas sosterranhas, e malastre per qui crosa son agach, es petrificat sul pic. Se venç lo basilic li presentant un miralh: l'animal malefic se petrifica d'esperel.

Mai cercat es lo mandagòt, o matagòt. Aquel animal, qunad se pòt embarrar dins una caissa (lo salador qu'es près de la cheminèia, e que servís tanben de banc) « caga » cada matin una pèça d'aur. Las personas tròp rapidament enriquida son sopçonadas d'aver lo matagòt, o lo magòt.

Arriba (tròp rarament) que se trapa un pichon objècte: una notz, veire un estug d'agulhas, que conten de moscas o d'abelhas. Aqueles insèctes, mai sovent al nombre de tretze, demanda far de trabalh amb insisténcia e realizan sul pic las òbras mai penosas. Se la persona atal favorizada se daissa despassar, aquò pòt provocar de catastròfas e cal alara sacar aqueles auxiliars.

Lo tamarro es un animal imaginari que pas degun a vist jamai. Existís dins la tradicion catalana, en Pallars, la partida pirenenca de la província de Lhèida, endacòm mai en Occitània e Andòrra. Dins un conte andorran, lo rei dels animals, un lop vièlh, se tafura de la luchas que se poirián passar a l'escasença de sa succession. Anóncia alara que designa lo tamarro coma son successor, e los animals, esperant l'arribada d'aquel novèl monarca, demòran tranquils. D'un biais mai corrent e recent, lo tamarro venguèt l'equivalent del celèbre dahú. De tradicions fòrça ritualizadas se realizavan en Catalonha.

Annèxes

Fonts e bibliografia

Generalitats

• Sablayrolles Robert, Maraval Marie-Laure (Éd.), Guide archéologique de Midi-Pyrénées : 1000 av. J.-C. - 1000 apr. J.-C. ; monuments, musées et itinéraires ouverts au public, Pessac, Fédération Aquitania, 2010, 647 p.
• Olivier de Marliave, Trésor de la Mythologie pyrénéenne, Toulouse, Esper, 1987.
• Olivier de Marliave et Jean-Claude Pertuzé, Panthéon pyrénéen, Toulouse, Loubatières, 1990.
• Olivier de Marliave, Dictionnaire de magie et sorcellerie dans les Pyrénées, Bordeaux, Sud-Ouest, 2006. ISBN 2879016495
• Jean-Pierre Pinies, Croyances populaires des pays d'oc, Rivages, ISBN 0290305403
• Jean Poueigh, Le folklore des pays d’oc : la tradition occitane, Paris, Payot, 1952
• Bernard Duhourcau, Pyrénées mystérieuses, les guides noirs, Tchou, éd. 1985
• Isaure Gratacos, Calendrier pyrénéen, Bibliothèque historique, Toulouse, Privat, 2007. ISBN 2708958534
• Isaure Gratacos, Femmes pyrénéennes, Mémoires Traditions Grand Sud, Toulouse, Privat, 2003. ISBN 2708958178
• Violet Alford, Fêtes pyrénéennes, trad. Anne Foch, Toulouse, Loubatières, 2004. ISBN 2862663956
• J.-P. Rondou, Folklore pyrénéen, Tarbes, imprimerie Croharé, 1911
• Denys-Shyne Lawlor, Les sanctuaires des Pyrénées, trad. M^me la comtesse de Lécuyer, Tours, Mame & Fils, 1882
• Karl-des-Monts, Les légendes des Pyrénées, Paris, M. Lévy, [1876], 284 p. (lire en ligne)

Regions

Bascoat

• José Miguel Barandiaran (trad. Olivier de Marliave, préf. Jean Haritschelhar, photogr. Claude Labat), Mythologie basque [« Mitología vasca »], Toulouse, E.S.P.E.R, coll. « Annales Pyrénéennes », 1989, 120 p. [détail des éditions] (ISBN 2907211056 et 9782907211055, OCLC 489680103)
• Wentworth Webster (trad. Nicolas Burguete, postface Un essai sur la langue basque par Julien Vinson.), Légendes basques : recueillies principalement dans la province du Labourd [« Basque legends »], Anglet, Aubéron, 1^er octobre 2005 (1^re éd. 1879), 328 p. [détail de l’édition] (ISBN 2844980805 et 9782844980809, OCLC 469481008)
• Jean-François Cerquand, Légendes et récits populaires du Pays Basque : Recueillis dans les provinces de Soule et de Basse-Navarre, Bordeaux, Aubéron, 2006 (1^re éd. 1876), 338 p. [détail de l’édition] (ISBN 2844980937 et 9782844980939, OCLC 68706678, lire en ligne)
• Julien Vinson, Folk-lore du Pays Basque, Paris, Maisonneuve et Larose, coll. « Littératures populaires de toutes les nations » (n^o 15), 1967 (1^re éd. 1883), 395 p. [détail de l’édition] (ISBN 1289447284 et 9781289447281, OCLC 1060385, lire en ligne)
• José Miguel Barandiaran et traduit et annoté par Michel Duvert, Dictionnaire illustré de mythologie basque [« Diccionario Ilustrado de Mitología Vasca y algunas de sus fuentes »], Donostia, Baiona, Elkarlanean, 1993, 372 p. [détail des éditions] (ISBN 2903421358 et 9782903421359, OCLC 416178549)
• Jean Barbier (ill. Pablo Tillac), Légendes basques [« Légendes basques: d'après la tradition »], Donostia; Baiona, Elkar argitaletxea, 1991 (1^re éd. 1931; Delgrave), 147 p. (ISBN 8475299598 et 9788475299594, OCLC 25047824)
• Collectif, La Tradition au Pays basque, 1899, rééd. Elkarlanean, Donostia, 1982-2004, ISBN 84-8331-041-4
• Claude Labat, Libre parcours dans la mythologie basque : avant qu'elle ne soit enfermée dans un parc d'attractions, Bayonne; Donostia, Lauburu ; Elkar, 2012, 345 p. (ISBN 9788415337485 et 8415337485, OCLC 795445010)

Pirenèus centrals

• Hilarion Barthety, Pratiques de sorcellerie ou Superstitions populaires du Béarn, Pau, librairie Léon Ribaut, 1874
• Abbé Dambielle, La Sorcellerie en Gascogne, Auch, imprimerie Léonce Cocharaux, 1907
• Xavier Ravier, Le récit mythologique en Haute Bigorre (français-gascon), Aix-en-Provence, Edisud, 1986
• Eugène Cordier, Les légendes des Hautes-Pyrénées, Cazenave, Lourdes, 1855
• Norbert Rosapelly, Traditions et coutumes des Hautes-Pyrénées, Société académique des Hautes-Pyrénées, Tarbes, 1990
• Christian Desplat et Jean-François Le Nail, Contes et récits des pays de Bigorre, Éché, Toulouse, 1985
• Frantz-E. Petiteau, Contes, récits et légendes de la vallée d'Aure, éditions Alan Sutton, 2006
• Frantz-E. Petiteau, Contes, légendes et récits du Louron et des Bareilles, éditions Alan Sutton, 2009
• Patrice Roques, Sorcellerie et superstitions dans les Pyrénées centrales du XVI^e siècle au XIX^e siècle, éditions Lacour, Nîmes, 2002
• Adelin Moulis, Légendaire de l'Ariège, rééd. Lacour, Nîmes, 1995
• Adelin Moulis, Contes merveilleux des Pyrénées (comté de Foix), Rediviva, Lacour, Nîmes, 1995
• Charles Joisten, Les Êtres fantastiques dans le folklore de l'Ariège (2^e édition augmentée), Toulouse, Loubatières, 2000. ISBN 2-86266-323-9

Catalonha

• Joan Soler i Amigó, Enciclopèdia de la fantasia popular catalana, Barcanova, 1990
• Joan Soler i Amigó, Mitologia catalana, Dracs, gegants i dones d'aigua, Barcanova, 1998

Aran

• Joan Bellmunt i Figueras, Val d'Aran, Fets, costums i llegendes, Pagès editors, Lleida, 1991, ISBN 84-7935-069-5

Aragon

• Antonio Beltran, Leyendas aragonesas, Leon (Espagne), Editorial Everest, sd, ISBN 84-241-2935-0
• Alberto Serrano Dolader, Guía mágica de la provincia de Huesca, Iber Caja, 1994, ISBN 84-88793-25-1
• Severino Pallaruelo Campo, Viage por los Pirineos misteriosos de Aragón, Zaragoza, 1984, ISBN 84-398-0732-5

Articles connèxes

• Panteon pirenenc
• Abelio
• Pirèna
• Mitologia basca
• Joan de l'Ors
• Roland
• Becut
• Tantugon
• Cambacrusa
• Bos de Benac
• Sarramauca
• Simiòt
• Julien Sacaze
• Violet Alford
• Olivier de Marliave
• José Miguel de Barandiarán Ayerbe
• Joan Soler i Amigó
• Severino Pallaruelo