Estela variabla

En astronomia, una estela variabla o, per ellipsa, una variabla, acianament un estela cambiadissa es una estela que l'esclat, la luminositat, varia pendent de periòdes mai o mens longas.

Eta Carina una estela ipergiganta variabla blava, dicha tan ben de tipe S Doradus.

Alara que gaireben totas las estelas son de luminositat gairebe constanta, coma lo Solelh que possedís gaireben pas de variacion mesurabla (unes 0,1 % sus un cicle de 11 ans), la luminositat d'unas estelas varia de biais perceptible pendent de periòdes de temps fòrça mai corts.

Istoric

Corba de lutz de Betelgeuse, estela variabla miègregulaea.

D'après Lauri Jetsu et al., de l'universitat d'Helsinki, lo Calendièr del Caire, papirs egipcian datat de 1271 a 1163 AbC, seriá lo document istoric mai ancian fasent estat d'observacions d'una estela variabla a l'uèi nud.

A l'epòca modèrna, la variacion de luminositat d'unas estelas foguèt descobèrta al sègle XVI pendent l'aparicion de la supernòva de 1572 per Tycho Brahe e l'observacion de l'aument e la diminucion regulara de l'esclat de l'estela Mira (o Ceti) en 1596. Se descobriguèt sempre mai d'estelas variablas amb lo melhorament dels instruments d'observacion; ara, los catalògs d'estelas, que lo mai important es lo General Catalogue of Variable Stars, contenent mai de 40 000 estelas variablas o l'essent possiblament.

A l'origine, la luminositat de las estelas èra determinada visualament comparant una estela amb sas vesinas. Mas tard, lo desvelopament de la fotografia permetèt de comparar aquestas luminositats sus una placa fotografica. Ara, son mesuradas precisament mejans un detector fotoelectric o amb una camèra CCD.

aquestas luminositats son traçadas sus un graf nomenat corba de lutz que presenta la magnitud en foncion del temps. Aqueste graf permet de determinar l'amplitud de las variacions e lor periòde. L'enregistrament d'aquestas corbas de lutz es un dels sols domènis de l'astronomia ont los amators pòdon vertadièrament ajudar los professionals, veire realizar un vertadièr trabalh de receca.

Classificacion

Estrictamant, totas las estelas son variablas que lor estructura lo lor luminositat cambian amb lor evolucion, mas mai sovent los cambiaments son fòrça lents. Pasmens, per unas fasas evolutivas, las variacions pòdon èsser fòrça rapidas o periodicas, coma la pulsacion de la sisa extèrna d'unas estelas. D'autras pichonas variacions de luminositat pòdon èsser causadas per de taças frejas o caudas a la superfícia de l'estela qu'apareisson e desapareisson amb la rotacion de la quita estela. Per aquesta rason, lo Solelh es una estela fòrça feblament variabla a causa de sas tacas solaras e es plan probable que gaireben totas las estelas possedisson des tacas similàrias.

Las estelas variablas son classificadas en dos grands grops, cadun subdivisats en una multitud de sosgrops portant mai sovent lo nom d'una estela que las caracteriza:

Estelas variablas intrinsècas

Son d'estelas que la variacions de luminositat son provocadas per de cambiaments de la quira estructura de l'estla. Una estela variabla intrinsèca pòt èsser ligada a diferents tipes seguent son comportament:

Variablas pulsantas

Las estelas pulsantas constituisson la partida mai granda de las variablas. Aquestas presentan una variacion periodica de lor volum, çò que se traduch per una modificacion de lor luminositat:

Tipe	Periòde	Variacion (en magnitud)	Comentari
Cefeida	1 a 70 jorns		Relacion estrecha entre lo periòde e la luminositat
W Virginis	1 a 70 jorns		Similàrias a las cefeidas, mas pas al respècte de las Estelas de populacion II
Mira	80 a 1 000 jorns	2,5 a 11	Periòde e variacion fòrça precisas
RR Lyrae	0,05 a 1,2 jorns	0,3 a 2
α Cygni	5 a 10 jorns	< 0,1	Pulsacions nonradialas
δ Scuti	0,25 a 5 oras	0,003 a 0,9
β Cephei	3,5 a 6 oras	0,1 a 0,3
RV Tauri	30 a 150 jours		Presenta dos minims successius diferents
Miègregularas	20 a 2 000 jorns	variabla	Gigantas o supergigantas que las variacions de luminositat, sens èsser erratics, son pauc previsiblas

Variablas per rotacion

Los estelas variablas per rotacion veson lor luminositat variar per la presencia de tacas escuras o claras a lor superfícia. Atal, quand l'estela vira sus ela mèsma, mai o mens de lutz arriba cap a nosautres.

Tipe	Periòde	Variacion (en magnitud)	Comentari
α2 Canum Venaticorum	0,5 a 160 jorns	0,01 a 0,1	Estelas tenent un fòrt camp magnetic
BY Draconis	1 ora a 120 jorns	0,01 a 0,5	A vegada eruptivas
Ellipsoïdala		< 0,2	Estelas binàrias tant pròchas que son desformadas
FK Comae Berenices	unes jorns	0,01 a 0,1	Estelas gigantas de rotacion rapida
SX Arietis		0,1	estelas caudas tenent un fòrt camp magnetic e un desequilibri en èli

Variablas eruptivas (ancienament nomenadas variablas irregularas)

Una estela variabla eruptiva coneis una activitat granda dins sa cromosfèra o sa corona que provòca de variacions de luminositat impossiblas de preveire e que pòdon s'acompanhar d'un fòrt vent estellar o d'ejeccions de matèria. Los tipes màger de variables eruptivas son:

Tipe	Comentari
FU Orionis	Ejeccions de matèria, variacions gradualas de mai d'unas magnituds sus de meses
γ Cassiopeiae	Rotacion rapida, ejeccions d'anèls o de closcs de matèria
γ Orionis
R Coronae Borealis	Supergigantas, diminucion de luminositéat causada per l'ejeccion de matèria carbonada
RS Canum Venaticorum
S Doradus	Supergigantas blavas fòrça luminosas
T Tauri	Estela fòrça jovas, gaireben en formacion
UV Ceti	Estela iranja o jaunas, variacions de mai d'unas magnituds pendent una segondas
Estelas Wolf-Rayet	Estelas caudas e massissas a un estadi d'evolucion avançada
YY Orionis

Estelas variablas extrinsècas

La variacion de luminositat de las estelas variablas extrinsècas, tal coma son observada per un observator terrèstre, es deguda a una causa extèrna e l'estela e non pas a una modificacion de sas proprietats.

Variabla optica (o amb eclipsis)

La causa màger de variabilitat extrinsèca es la preséncia d'una autra estelas a l'entorn de l'estela màger, formant a ambedoas una estela dobla. Vist sos un cèrt angle, una d'aquestas doas estelas pòt a intervals regulars eclipsar l'autra, provocant atal una diminucion de la luminositat totala. Existís tanben de variablas amb eclipsis que la variabilitat es deguda a la preséncia d'una planèta companh.

Tipe	Comentari
Algol	Compausants esferics
β Lyrae	Compausants pròches desformats per las fòrças de marèa
W Ursae Majoris	Compausants gaireben en contacte

Variablas cataclismicas (ancienament nomenadas variablas eruptivas)

Esquèma d'una variabla cataclismica.

Una estela variabla cataclismica vei sa luminositat evoluar subte, mai sovent sus mai d'unas magnituds, just après de fenomèns fisics fòrça violents.

Dins de sistèmas binaris, ambedoas estelas son tan pròchas l'una de l'autra que la fòça de gravitacion de l'estela mai massissa arraca una partida de la matèria de sa companha. Mai sovent, aquesta massa forma un disc d'accrecion. Aquestes sistèmas son nomenats sistèma binari en interaccion. La distància jos qu'aquesta situacion pòt se realizar correspond al « Lòbe de Roche » de l'estela, segon Édouard Roche, l'astronòm avent creat la teoria d'aqueste genre de sistèma.

Sus l'estela mai massissa, l'arribada d'aquesta massa suplementària e de composicion diferenta pòt, pel desencadenament de reaccions nuclearas, provocar diferents fenomèns, a vegada cataclismics. Las nòvas classicas, dichas tanben recurrentas, son una de las formas mai espectacularas d'aqueste fenomèn que se manifèsta per d'intensas variacions de luminositat. Las nòvas nanas son una autra categoria de variablas cataclismicas que las variacions de luminositat, mens espectacularas, serián provocadas per une variacion de taus d'accrecion dins lo disc.

Las variacions de luminositat pòdon tanben se produire dins d'autra partida de l'espectre electromagnetic que lo visible, per exemple dins lo domèni dels rais X. Dins los sistèmas nomenats binairis X que serián constituits d'una estela normala o en fin de vida, nomenada estela segondària e d'una estela compacta, coma una nana blanca, una estela de neutrons, veire un trauc negre, nomenat estela primària; l'interaccion de la matèria venent de l'estela segondària e de l'intens camp gravitacional de l'estela primària produch una enòrma quantitat d'energia qu'una partida nos ven jos forma de rais X.

Tipe	Comentari
Nòva	Explosion a la seguida de la fusion de l'idrogèn a la superfícia d'una nana blanca
Nòva recurrenta	Estela avent manifestat al mens doas explosions de tipe nòva
Variabla cataclismica magnetica	Sistèma binari ont una nana blanca ten un fòrt camp magnetic
Estela simbiotica	Sistèma binari presentant un transferiment de matèria de l'una de las compausantas a l'autra, per vent estelar o ejeccion coronala
AM Herculis	Variabla cataclismica magnetica ont lo camp magnetic de la nana blanca sincroniza sa rotacion amb son periòde orbital e crea un « corredor » d'accrecion venent de son companh
DQ Herculis	Similara a una variabla de tipe AM Herculis, sens sincronizacion
U Geminorum	Sistèma binari ont una de sas estelas passa son lòbe de Roche
SS Cygni	Soscategoria de U Geminorum
SU Ursae Majoris	Soscategoria de U Geminorum presentant en mai dels flashes de plan fòrta intensitat
Z Camelopardalis	Soscategoria de U Geminorum ont la luminositat de l'estela pòt demorar constanta longtemps après un flash
Z Andromedae	Estela simbiotica ont una de sas compausanta, fòrça cauda, ioniza una partida de l'envelopa de gas de l'autre
Binària X	Estela dobla teorica formada d'un trauc negre e d'una estela de neutrons
Supernòva	Fin de vida violenta d'una estela massissa en seguida de l'explosion d'aquesta. Classificada dins las variablas cataclismicas, s'agís pas d'una variacion extrinsèca.

Galariá

• 
  Estela variabla DI Cha
• 
  Estela variabla RS Puppis