Sufragi universal

Lo sufragi universal (var. sufragi universau) consistís a dotar del drech de vòte tota la populacion adulta d'un Estat, sens considerar la raça, sèxe, cresenças o condicion sociala.

La basa del sufragi universal se faguèt a partir d'una evolucion de la democracia. Après la Revolucion Francesa lo poder politic començava de passar dins las mans de cambras dels representants, e venguèt alara necessari de regular lo sistèma d'eleccion. E comencèron amb lo sufragi censatari, ont votavan solament los òmes que satisfasián de condicions d'instruccion, revenguts e classa sociala; se passèt ulteriorament pel sufragi masculin (segonda mitat del sègle XIX), ont podián votar totes los òmes que sabián legir e escriure. Fins arribar al sufragi femenin (començament del sègle XX), comprés los analfabets e personas de totas las raças (segonda mitat del sègle XX).

Limits al sufragi universal

Malgrat que siá considerat coma una basa de la democracia e una causa essenciala de tot sistèma politic modèrne, lo sufragi universal foguèt pas aplicat dins qualques politicas, per qualques gropes de pression o regims politics.

Fòrça sistèmas, autoproclamats "universals" excluson constitucionalament e legalament d'electors potencials. Atal, los ciutadans condemnats e malauts mentals son excluses de la populacion qu'a lo drech de vòte, mas aquò se pòt pas considerar coma sufragi censatari.

Dins lo passat, fòrça societats negavan lo drech de vòte sus la basa de las diferéncias de raça o etnia. Per exemple, pendent l'apartheid en Africa del Sud, s'enebissiá lo drech de vote a las raças qu'èran pas blancas. Atal abans lo periòde dels drets civils als Estats Units d'America quitament se los afroamericans tecnicament avián lo drech de vòte se negava lor exercici per intimidacions o d'autres mejans. Lo Ku Klux Klan, format aprèp la Guèrra Civila dels Estats Units, foguèt una de las organizacions que promoguèt aquela mission.

I aguèt de periòdes ont los militars foguèron excluses del drech de vòte. Aquela privacion del drech de vòte impausada dins qualques païses (per exemple, en França pendent la III^a Republica) a de motius complèxes. D'un costat, foguèt per empachar la pression dels oficials suls soldats, que poirián perturbar lo vòte (çò que seriá pogut arribar pendent lo Consolat o lo II^nd Empèri en França e subretot dins qualques republicas sud-americanas actualas). D'un autre costat, èra d'evitar la intrusion de la politica en l'armada, perque poiriá endamatjar la disciplina militara.

Sufragi universal dirècte e indirècte

Lo sufragi universal se pòt efectuar d'un biais dirècte quand lo còrs electoral designa dirèctament son o sos representants, o d'un biais indirècte quand lo còrs electoral designa un collègi restrench de personas elegidas (« grands electors »), que a lor torn designa lo o los representants. Lo president dels Estats Units d'America o los senators franceses son designats al sufragi universal indirècte.

Sufragi universal dins lo monde

Se pòt causir lo biais de triar amb .

**Sufragi universal per país**
Anada	País	Nòtas
1889	Franceville, (Port Vila)	Sufragi universal sens distincion de sèxe o de raça; pasmens, sols los blancs podián èsser elegits. Aprèp 1906 passèt jols las règlas de França e Reialme Unit e ara partida de Vanuatu.
1893	Nòva Zelanda	Amb l'inclusion de las femnas venguèt la primièra majora nacion a adoptar lo sufragi universal; pasmens, las femnas èran pas elegiblas al Parlament abans 1919. Sufragi universal pels òmes Māori de 21 en 1867; espandit al mascles Europèus en 1879.^[1]
1906	Finlàndia	Essent alara una entitat autonòma dins l'Empèri Rus, inclusent las femnas, èra la primièra nacion a las autorizar a èsser candidatas, e la primièra nacion en Euròpa a adoptar lo sufragi universal. En 1907 foguèron elegidas las primièras femnas al Parlament finés. Finlàndia venguèt independenta amb lo meteis sufragi universal en 1917.
1913	Norvègia	Sufragi masculin en 1898, femnas inclusidas en 1913, primièra nacion independenta qu'autorizèt las candidatas.
1915	Danemarc	Primièr drech de vòte a tot lo monde en 1849, mas las règlas cambièron sovent e foguèt amb lo cambi de constitucion en 1915 que totes los òmes e femnas aguèron d'influéncia sus las cambras.
1917	Estònia
1918	Canadà	Totas las femnas desbarcadas obtenguèron lo drech de vòte a causa de lor accion dins la guèrra. E solament en 1920 una franquesa federala unifòrma permetèt a totes los òmes e femnas qu'èran pas desbarcadas a obtenir lo drech de vòte;^[2] La darrièra provincia a adoptar lo sufragi universal foguèt Quebèc 1940; Los Indians obtenguèron lo drech de vòte en 1960.
1918	Reialme Unit	Totes los mascles de 21 ans e femnas de 30 ans, amb qualques restriccions concernissent la proprietat.
1918	Union Sovietica	Restriccion d'òrdre politic amb la constitucion de 1936.
1918	Àustria
1918	Checoslovaquia Republica Chèca Eslovaquia
1918	Polonha	Sufragi universal pels òmes e femnas de 21 ans e mai.
1918	Alemanha	Pendent la Republica de Weimar. Revocat pendent lo periòde 1935-1945 (Leis de Nuremberg. Restricccions aplicada suls territòris ocupats pels Nazis .
1918	Ongria
1919	Armenia	venguèt partit de l'Union Sovietica en 1920
1919	Azerbaitjan	venguèt partit de l'Union Sovietica en 1920
1919	Georgia	venguèt partit de l'Union Sovietica en 1921
1919	Luxemborg
1920	Canadà	En 1920 Canadà adoptèt realament lo sufragi universal pels ambedós sèxes.
1921	Suècia	Sufragi masculin en 1911 de 25 and above. Sufragi universal en 1921.
1922	Lituània
1922	Irlanda	Lo país cambièt las leis britanicas per balhar a las femnas l'egalitat amb los òmes en 1921.
1925	Newfoundland (Tèrranòva e Labrador)	Jonguèt Canadà en 1949.
1928	Reialme Unit
1931	Sri Lanka
1932	Brasil	Lo sistèma de 1891 exclusiá femnas, sens lar, capelans, militars e illiterats.
1933	Espanha	Sufragi masculin de 1869 a 1923 e dins la Segonda Republica Espanhòla. Lo 19 de novembre de 1933 las femnas obtenguèron lo drech. Revocat pendent Franco (1939–1975) e restablit en 1977.
1933	Turquia
1935	Birmania	Darrièras eleccions liuras 1990.^[3]
1943	Liban	Sufragi universal per totes los adultes òmes e femnas dempuèi l'independéncia de Liban
1944	França	Sufragi universal inclusent femnas foguèt introdusit
1944	Jamaica	Sufragi universal per totes los adultes òmes e femnas
1945	Bulgaria	Sufragi universal per totes los adultes òmes e femnas servissent dins l'Armada.
1945	Japon	Sufragi universal inclusent las femnas foguèt introdusit
1947	Taiwan	Sufragi universal jos la Constitucion de la Republica de China
1948	Nacions Unidas	Promocion del "sufragi universal e egal" dins la Declaracion Universala dels Dreches Umans [Article 21(3)]
1948	Israèl	Sufragi universal dempuèi la fondacion de l'Estat d'Israèl.
1948	Corèa del Sud
1948	Belgica
1950	Índia
1951	Argentina	Sufragi masculin en 1912; sufragi femenin en 1947.
1951	Ghana
1952	Bolívia	Primièras eleccions en 1956; Lo sufragi femenin coïncidís amb l'aboliment de l'obligacion de saber legir.
1952	Grècia	Sufragi masculin en 1864, amb vòte secret; drech de vòte femenin per las eleccions localas en 1930 e parlamentàrias en 1952.
1955	Indonesia
1955	Malàisia
1956	Colómbia
1956	Paquistan
1963	Austràlia	Sufragi femenin en 1894, mas pas universal, un primièr Estat permet a las femnas d'èsser candidatas al Parlament, los autres entre 1899 e 1908. Los Indigènas Australians èran autorizat a votar dempuèi 1902 mas amb de restriccions, levadas completament en1963.
1963	Iran	Reformas jol Shah
1964	Afganistan
1965	Estats Units	Lo 19ⁿ emendament espandiguèt a las femnas lo drech de vòte en 1920, e pels American d'Africa amb lo 15ⁿ emendament en 1870. Pasmens fòrça Estats del Sud impausavan de condicions per èsser afranquits als paures e negres coma taxas per votar, tèstes de lectura e exigéncias burocratica. Lo Civil Rights Act de 1964 faguèt executar lo 15ⁿ emendament, e aquel meteis an lo 24ⁿ emendament n'acaba amb la taxa per votar; lo passatge cap al sufragi universal se faguèt amb lo Voting Rights Act de 1965 del Congrès.
1965	Austràlia	Sufragi pels Aborigèns.
1971	Soïssa	Sufragi femenin al nivèl federal; pels cantons, acabat en 1990.
1976	Portugal
1979	Union Europèa
1980	Zimbabwe	Sufragi universal en 1978 Internal Settlement between Ian Smith and Abel Muzorewa. 1979 règlas especiala pels blancs. 1987 pas mai de consideracion de raça Universal.
1984	Liechtenstein
1990	Samoa
1994	Sud-Africa	1930: Sufragi per las femnas blancas. Del temps de l'Apartheid (1948–1994), los Negres e Mestisses avián pas lo drech de vòte.
1996	Taiwan
2002	Bahrayn	Sufragi mascle en 1973, alara que lo Parlament foguèt suspendut e dissolgut en 1975 per prèp de 30 ans.
2003	Oman
2005	Kowait	Sufragi universal adulte dempuèi 1962, levat aqueles que servisson dins las fòrças armadas, ciutadans naturalizats de mai de 30 ans. En 2005, sufragi femenin un burèls de vòte separats
2006–2010	Emirats Arabis Units	Limitat, foguèt espandit en 2010.^[4]
2008	Botan
2013 (previst)	Qatar	Per las eleccions municipalas eleccions dempuèi 1999 e previst per las eleccions parlamentàrias en 2013
2017 (previst)^[5]	Hong Kong