Païses Basses
Los Païses Basses[1] (var. País Bas, País Baishs; en neerlandés: Nederland) son un estat sobeiran dins lo nòrd d'Euròpa. Lo país es de còps impròpriament apelat « Olanda » (en neerlandés : Holland). Forman un estat ont lo pòble neerlandés e la lenga neerlandesa son preeminents. Aquel estat es frontalièr amb Alemanha e Belgica e limitat per la mar del Nòrd.
| Païses Basses | |
Bandièra dels Païses Basses
Blason dels Païses Basses | |
| Imne:
« Wilhelmus van Nassouwe » Guilhem de Nassau | |
| Devisa: « Je maintiendrai. » (en francés: « Mantendrai ») | |
 | |
Capitala e ciutat mai granda | |
Gentilici neerlandés, -esa | |
Forma de govèrn | |
• Totala 41 530 km² | |
• Aiga 18,41 % % | |
• Totala (2013) 16 828 996 ab. | |
• Densitat 405 ab./km² | |
31 | |
NL | |
+1, -4 | |
Los Païses Basses son lo mai grand país del Reialme dels Païses Basses, qu’agropa tanben Aruba, Curaçao e Sant Martin del Sud. Tres illas de las Antilhas fan partida de l’Estat: Bonaire, Saba e Sant Eustaqui. Constituïsson los Païses Basses Caribencs que la moneda n’es lo dolar american.
La capitala oficiala de l'estat es Amsterdam, mas lo sèti dels poders publics (reina, Parlament e govèrn) es a L'Aia.
Lo gentilici es neerlandés -esa (o mens exactament olandés -esa).
Tot parièr se ne ditz batau -ava per designar los sius estatjants.
Istòria
modificar
Jos Carles Quint, emperaire del Sant Empèri Roman Germanic, e rei dels reialmes ispanics, la region fasiá partida de las Dètz-e-sèt Províncias dels Païses Basses, que compreniá tanben los territòris actuals de Belgica, Luxemborg, e qualques parçans de França e Alemanha. La Guèrra d'Ochanta Ans entre las províncias e Espanha comencèt en 1568. En 1579, la part nòrd de las dètz-e-sèt províncias formèt l'Union d'Utrecht, un tractat ont se prometèron supòrt mutual per la defensa contra l'armada espanhòla. Aquel tractat es considerat coma la fondacion dels Païses Basses modèrnes. En 1581 las províncias del nòrd adoptèron l'Acte d'Abjuracion, la declaracion d'independéncia amb la quala las províncias deposaven oficialament Felip II. La guèrra contunhèt fins 1648, quand lo rei Felip IV d'Espanha reconeguèt fin finala l'independéncia de las sèt províncias del nòrd amb la Patz de Münster. Parts de las províncias del sud venguèron de facto de colònias de la nòva republica.
Provincias Unidas 1581-1795
modificar
A partir de l'obtencion de son independéncia d'Espanha en 1581, las sèt províncias formèron la Republica de las Sèt Províncias Unidas dels Païses Basses. La republica èra una confederacion de las províncias de Olanda, Zelanda, Groninga, Frisa, Utrecht, Overijssel e Guèldres. Totas aquelas províncias èran autonòmas e avián lo sieu pròpri govèrn, l'"Estat de la Província". L'"Estat General", lo govèrn confederat, aviá son sèti a L'Aia e èra format de representants de caduna de las províncias. La part pauc poblada de Drenta fasiá partida tanben de la republica, malgrat lo fach qu'èra pas considerada una província. Drenta aviá lo sieu pròpri Estat mas lo sieu cap èra designat per l'Estat General. La republica ocupava tanben las nomenadas Tèrras de la Generalitat (Generaliteitslanden en neerlandés). Aqueles territòris èran governats dirèctament per l'Estat General, es a dire, avián pas d'autogovèrn ni de representant dins lo govèrn confederat. La majoritat d'aqueles territòris foguèron ocupats durant la guèrra dels ochanta ans. Èran majoritàriament catolics e èran usats coma zòna de seguretat entre la Republica e los Païses Basses espanhòls.
Lo país venguèt un dels poders maritims e economics màgers del sègle XVII. durant l'Edat d'Aur Olandesa (Gouden Eeuw) s'establiguèron de colònias e de mercats dins lo mond entièr (lo nomenat Empèri neerlandés). S'establiguèron de poblaments en America del Nòrd en començant per la fondacion de Nòva Amsterdam, subre l'actuala Manhattan, en 1614. En Sud-Africa se creèt lo poblament de la Colònia del Cap en 1652. durant lo sègle XVII, la populacion neerlandesa s'aumentèt cap a 1,5 a 2 milions[2]
Fòrça istorians economics mencionan los Païses Basses coma lo primièr país capitalista del mond. L'Euròpa modèrna primairenca aguèt la vila comerciala mai rica e la primièra borsa a temps complit a Amsterdam. L'inventivitat dels comerçants menèt a las primièras asseguranças e de plans de pensions, aital coma autres fenomèns mens benignes coma las primièras ondadas d'especulacion economicas. La primièra granda inflacion foguèt la Tulipamania dels ans 1636-1637, e segon Murray Sayle, lo primièr especulador economic mondial Isaac le Maire, que forcèt una casuda dels prèses de las accions per las crompar après jol prètz de mercat.[3]
La republica comencèt de declinar a la fin del sègle XVIII, a causa de la competéncia economica d'Anglatèrra e a la longa rivalitat de las doas principalas faccions de la societat olandesa, los Staatsgezinden (Republicans) e los Prinsgezinden (Realistas o Orangistas).
Jos l'influéncia francesa 1795-1815
modificarEn 19 de genièr de 1795, un jorn après que lo "stadhouder" Guilhèm V d'Orange-Nassau fugiguèsse en Anglatèrra, foguèt proclamada la Bataafse Republiek (Republica Batava), menant los Païses Basses a un estat unitari. De 1795 a 1806, la Republica Batava convertiguèt los Païses Basses en una republica en seguissent lo modèl de la Primièra Republica Francesa.
De 1806 a 1810, lo Koninkrijk Holland (Reialme d'Olanda) foguèt establit per Napoleon Bonaparte coma un reialme mariòta governat per lo sieu fraire, Loís Bonaparte, pr'amor de controtlar los Païses Basses de forma mai eficienta. Lo nom de la província pus coneguda, Olanda, foguèt causit per representar lo país entièr. Lo Reialme d'Olanda compreniá l'airal dels actuals Païses Basses, levat Limborg e d'unas parts de Zelanda, qu'èran de territòris franceses. En 1807, la prussiana Frisa Oriental e Jever foguèron apondudas al reialme. En 1809 malgrat tot, après l'invasion anglesa, Olanda aguèt de cedir totes los sieus territòris situadas jol riu Ren a França.
Lo rei Louis Napoleon acompliguèt pas las expectativas de Napoleon - ensagèt de servir los interèsses dels olandeses en luòc dels del sieu fraire - e li calguèt abdicar lo 1 de julhet de 1810. Li succediguèt lo sieu filh de cinc ans Napoleon Louis Bonaparte. Aquel regnèt coma Louis II durant dètz jorns mentre que l'emperaire Napoleon Bonaparte ignorèt l'ascenscion del sieu jove nebot al tròn. L'emperaire envièt una armada per ocupar lo país e dissolguèt lo Reialme d'Olanda. Los Païses Basses venguèron alavetz part de l'Empèri Francés. Aquel periòde durèt de 1810 a 1813, quand Napoleon foguèt derrotat a la batalha de Leipzig.
Reialme dels Païses Basses
modificarLo filh de Guilhèm V d'Orange-Nassau, Guilhèm I dels Païses Basses, tornèt als Païses Basses en 1813 per venir prince sobeiran dels Païses Basses. Lo 16 de març de 1815, lo prince sobeiran venguèt rei dels Païses Basses.
En 1815, al Congrès de Viena se formèt lo Reialme Unit dels Païses Basses, qu'estendèt los Païses Basses amb Belgica per fin de crear un estat fòrt al nòrd de França. En mai, Guilhèm venguèt per eiretatge Grand Ducat de Luxemborg. Lo Congrès de Viena autregèt Luxemborg a Guilhèm coma proprietat personala en escambi de las siás possessions alemandas de Nassau-Dillenburg, Siegen, Hadamar e Diez.
Belgica se rebellèt e obtenguèt la siá independéncia en 1830, mentre que l'union personala entre Luxemborg e los Païses Basses foguèt separada en 1890, quand Guilhèm III dels Païses Basses moriguèt sens descendents masculins. La lei salica empachèt que la siá filha Guilhemina I dels Païses Basses venguèsse Grand Duquessa. Alavetz, lo tròn de Luxemborg passèt de l'Ostal d'Orange-Nassau a l'Ostal de Nassau-Weilburg, una autra branca de l'Ostal de Nassau.
Lo poblament olandés màger mar enlà foguèt la Colònia del Cap. Foguèt creat per Jan van Riebeeck al nom de la Companhiá Olandesa de las Índias Orientalas a la Ciutat del Cap (en neerlandés Kaapstad) en 1652. Lo Prince d'Orange consentiguèt a l'ocupacion e al contraròtle britanic de la Colònia del Cap en 1788. Los Païses Basses possedissián tanben d'autras colònias, mas los poblaments olandeses en aqueles territòris èran limitats. Las mai importantas èran las de las Índias Orientalas Neerlandesas (uèi Indonesia) e Surinam (Surinam foguèt escambiat amb los britanics contra la vila de Nòva Amsterdam, uèi la vila de Nòva York). Aquelas colònias foguèron en primièr luòc administradas per la Companhiá Olandesa de las Índias Orientalas e la Companhiá Olandesa de las Índias Orientalas, ambedoas entrepresas privadas collectivas. Tres sègles mai tard aquelas companhiás aguèron de problèmas economics e dins los territòris ont elas operavan lo contraròtle foguèt assumit pel govèrn neerlandés (en 1815 e 1791 respectivament). Venguèron alavetz oficialament de colònias. Pendent aquel periòde colonial los Païses Basses s'impliquèron activament dins lo comèrci d'esclaus.
Pendent lo sègle XIX, los Païses Basses s'industrializèron lentament, comparat amb los sieus païses vesins, principalament a causa de la granda complexitat que significava modernizar las siás infrastructuras, consistentas dins de grands canals d'aiga e la granda fisança que la siá indústria aviá en l'energia del vent.
E mai que los Païses Basses demorèsson neutres pendent la Primièra Guèrra Mondiala, aguèron un ròtle notable.[4] Lo Comte Schlieffen aviá previst d'ocupar los Païses Basses mentre qu'avançava cap a França. Aquel plan foguèt cambiat contra Helmuth von Moltke lo Jove amb l'intencion de manténer la neutralitat olandesa. Aquela foguèt essenciala per la subrevivença alemanda fins lo blocatge dels Estats Units e Granda Bretanha de 1916 quand l'importacion de produches a travèrs dels Païses Basses foguèt pas mai possible. Malgrat tot, Olanda siguèt neutra durant la comtessa, mercés a la siá diplomacia e la siá abiletat pel comèrci.[4]
La Segonda Guèrra Mondiala
modificar
Los Païses Basses ensagèron se manténer tanben neutrales durant la Segonda Guèrra Mondiala. Malgrat tot, l'Alemanda nazi ocupèt los Païses Basses lo 1940 durant la siá campanha de l'Euròpa Occidentala e lo país capitulèt dins solament cinc jorns. Lo reialme coma tal, contunhèt la guèrra dempuèi lo sieu empèri colonial e lo govèrn contunhèt en lo sieu exili a Londres.
Durant l'ocupacion, a l'entorn de 100.000 josieus olandeses[5] foguèron portats a camps de concentracion a Alemanha, Polonha e Checoslovaquia. Quand aqueles camps foguèron liberats, solament 876 n'avián subreviscut.
Lo govèrn en l'exili perdèt lo contraròtle de la siá mai granda colònia, las Índias Orientalas Neerlandesas (Indonesia), a mans de l'Empèri Japonés en març de 1942. Un còp acabat la guèrra, Indonesia proclamèt la siá independéncia, qu'atenguèt lo 1949.
La familha reiala dels Païses Basses se transportèt eventualament a Ottawa tot en esperant la desliurança dels Païses Basses, e la princessa Margarida nasquèt durant aquel exili canadian. Lo 1944-45, l'armada canadiana foguèt la responsabla de liberar la màger part dels Païses Basses de l'ocupacion alemanda.
Istòria recenta
modificar
Après la guèrra, l'economia olandesa prosperèt, en daissant l'èra enrè de neutralitat e en se sarrant dins los sieus estats vesins. Los Païses Basses foguèsson unes dels fondators del Benelux (Belgica, Netherlands (Païses Basses) e Luxemborg), e foguèt un dels 12 fondators de l'OTAN e un dels 6 fondators de la Comunautat Europèa del Carbon e de l'Acièr, la qu'evolucionèt, a travèrs de la Comunautat Economica Europèa, cap a la Union Europèa.
La darrièra granda inondacion als Païses Basses venguèt en febrièr de 1953, quand una granda tempèsta provoquèt l'escrancament de divèrsas barrièras al sud-oèst dels Païses Basses. Mai de 1.800 personas s'estofèron. Lo govèrn neerlandés decidiguèt crear un important programa de trabalhs (Deltawerken, Trabalhs del Delta) per protegir lo país davant futuras inondacions. Los trabalhs s'esperlonguèron pendent mai de trenta ans.
Als ans 60 e 70 lo país visquèt una epòca de cambiament cultural. Mai que mai los joves refusèron las tradicionalas linhas religiosas e classisaes e pressionèron en favor de nòus cambiaments en matèria de dreches de las femnas, sexualitat, desarmament o temas mitan-ambiental, que portèron a liberalizar de tèmas coma la politica de drògas, l'eutanasia o las questions ligadas a l'omosexualitat.
Politica
modificar
Los Païses Basses forman una monarquia constitucionala amb un sistèma parlamentari de govèrn, e las siás politicas liberalas an cridat l'atencion mondiala particularament dins l'airal de consum de drògas, prostitucion e eutanasia.[6] Lo país se descriu coma un estat de consolidacion politica-sociala, en arribant quitament a se projectar coma un statu quo dels païses del mond. Las politicas de la siá govèrn se caracterizan per un esfòrç a aténher ample consens en decisions importantas, dins de la comunitat politica e de la societat integralament. L'Estat se caracteriza de mai politica e socialament per reformar d'institucions coma la familha e permetre amb aiçò l'intrada de nòvas manièras de convivéncia sociala tala coma lo matrimòni del meteis sèxe, la transexualitat[7], la prostitucion, la clonatge, l'eutanasia e l'usatge de drògas recreacionalas.
Dins de la siá conformacion politica, la Reina exercís lo poder executiu e ratifica la liura eleccion del Primièr Ministre pel pòble. Lo poder legislatiu es representat pel que fins uèi jorn se nomenan Estats Generales (Parlament), las que consistisson en doas camèras de representacion legislatiua.
Se regís cossent a l'Estatut del Reialme de 1954 e a la Constitucion de 1815, los que son estats reformats en innombrabla quantitat d'escasenças. Lo sufragi masculin s'implantèt en 1917 e lo universal en 1919.
Geografia
modificarLo Reialme dels Païses Basses se compausa de 4 Estats :
- Los Païses Basses (que dempuèi lo 10 d'octobre de 2010 inclauson los Païses Basses Caribencs : Bonaire, Saba e Sant Eustaqui)
- Aruba
- Curaçao
- Sint Maarten
Províncias
modificar
Los Païses Basses an 12 províncias :
- Brabant Septentrional (Noord-Brabant)
- Drenta (Drenthe)
- Flevoland
- Frisa (Friesland)
- Groninga (Groningen)
- Guèldres (Gelderland)
- Limborg (Limburg)
- Olanda Meridionala (Zuid-Holland)
- Olanda Septentrionala (Noord-Holland)
- Overijssel
- Utrecht
- Zelanda (Zeeland)
Economia
modificarLos Païses Basses an una modèrna economia de mercat. Actualament, malgrat aver perdut la màger part de las siás possessions d'otramar, lo país manten lo sieu estatus de poténcia comerciala e possedís e mai lo pòrt maritim de màger movement dins lo mond, Rotterdam.
L'activitat industriala a lo sieu fondament en lo tractament de noiduras, la produccion de quimics, la refinatge de petròli e la produccion de maquinària electrica. Lo sieu sector agricòla es fòrça mecanizada e ocupa pus de 4% de la fòrça laborala, mas, provesís enòrmas excedents que son utilizats en l'indústria de tractament de noiduras e d'autras son destinats a l'exportacion.
Cultura
modificarBibliografia
modificarVejatz tanben
modificarLigams extèrnes
modificar
Nòtas & referéncias
modificar<references>
- ↑ «Preconizacions del Conselh de la Lenga Occitana» (en occitan) p. 129.
- ↑ La màger part de la populacion del país durant aquel periòde demorava en las regions d'Olanda e Zelanda. Aquelas regions experimentèron una explosion de populacion entre los ans 1500 e 1650 de 350 000 a 1 000 000 d'abitants. Posteriorament, la populacion s'anivelèt e la populacion totala del país restèt suls 2 milions durant lo sègle XVIII; De Vries and Van der Woude, pp. 51-52
- ↑ "Japan Goes Dutch", London Review of Books (2001-04-01). 3-7.
- ↑ 4,0 et 4,1 Abbenhuis, Maartje M. The Art of Staying Neutral. Amsterdam: Amsterdam UP, 2006.
- ↑ [1]
- ↑ «Huyendo de la muerte». Deutsche Welle 27 de novembre de 2003, 2003.
- ↑ http://www.atandalucia.org/2011/09/una-nina-transexual-comparte-su.html?spref=fb