Lemosin (dialecte)

Lo lemosin es un dialecte nòrd-occitan que s'espandís en defòra daus limits actuaus de la region de Lemosin dins la meitat nòrd dau departament de Dordonha (24) e la meitat est de la Charanta lemosina (16) a l'est d'Engoleime. Es estat rarament classificat coma lenga independenta, mas lo còde ISO 639-3 e l'enciclopèdia de las lengas Ethnologue an abandonat lo còde lms, uei utilizat coma còde ISO 639-6 per lo dialècte lemosin.

Lemosin

Locutors	400.000
Tipologia	SVO Sillabica
Classificacion lingüistica
Lengas indoeuropèas Lengas italicas Lengas romanicas Lengas occitanoromanicas Occitan Nòrdoccitan Lemosin
Estatut de conservacion
Atudat EXExtinct (Atudat) Menaçat CRCritically endangered (En dangièr critic) SESeverely endangered (En dangièr sevèr) DEDevinitely endangered (En dangièr definitiu) VUVulnerable (Vulnerable) Segur NENot Endangered (Non en dangièr) ICHEL Red Book: Severely Endangered Classada coma lenga grèvament menaçada (SE) per l'Atlàs de las lengas menaçadas dins lo mond
Còdis lingüistics
ISO 639-1	oc
ISO 639-2	oci
ISO 639-3	oci
ISO 639-6	lms
Glottolog	limo1246
Linguist List	oci-lim
UNESCO	378
IETF	oc-lemosin
Endangered	10461
Mapa

Espaci

Lo lemosin es limitat au nòrd e a l'oest per los dialectes d'oïl —francés o peitavin-santongés—, au miegjorn per l'isoglòssa ca~cha, ga~ja que definís los limits entre los parlars de l'occitan meridionau e los parlars dau nòrd-occitan.

La separacion entre lemosin e auvernhat au levant es mens segura, se fai tant sus daus criteris fonetics coma lexicaus. Per çò qu'es de la fonetica, lo lemosin consèrva mielhs las vocalas e palataliza mens las consonantas.

Dialectes e sosdialectes dins l'Atlas linguistic e etnografic dau Massís Centrau segond Enric Guiter. Henri Guiter. "Sur l'Atlas Linguistique de l'Auvergne et du Limousin". Revue de Linguistique Romane n°55, 1991, pp. 101-118.

Sus lo terren, lo lemosin es parlat dins cinc departaments: la quasi-totalitat de Cruesa (au sud-oèst, Borgon Nuòu, Benavent), la Nauta Vinhana, Corresa, dins la partida de Dordonha au nòrd d'una linha que passa un pauc au dessús de Salanhac, de Las Eisiás, entre Brageirac e Moissida per rejúnher la separacion òc-oïl a Puei Narmand (çò qu'inclutz una pita partida de Gironda) e enfin las contradas de Confolent e Montberol en Charanta. Una pita partida entre Bòrt e Ausança aperten au domeni auvernhat, l'apartenéncia d'Ussèl a un o autre domeni es contestada. Après Borgon Nuòu a l'est, un basculament pro franc vèrs l'auvernhat, que s'accentua a mesura qu'òm s'aluenha de Borgon Nuòu e que aprueismam d'Aubuçon. A partir de Pont a Riom, lo parlar es fortament influençat per lo dialècte auvernhat. L'apartenéncia d'Ussèl a l'un o l'autre domeni es contestada.

Lo limit entre la parladura lemosina e lo lengadocian passa, amb zònas onte se barrejan, traversant d'èst en oèst los cantons de Vilafrancha de Lopchac, La Fòrça (Perigòrd), Vila Amblard, Vergt, Albuga, Sent Cibran, Sarlat, Carluç.

Adonc lo lemosin se pòt caracterizar de dos biais: modificacion de l'importància relativa entre los sistemas consonantics e vocalics en favor dau darrier per eliminacion de las consonantas finalas emb de las palatalizacions moderadas. D'un autre pan, especificitat relativa que, dins quauques cas, lo restacha aus parlars peitavins o aumens a un grop “atlantic”.

Variacion intèrna

Lo lemosin se pòt partir en tres zònas dialectalas plan diferenciadas: lo bas lemosin (o miegjornau) d'un costat, lo naut lemosin e lo marchés de l'autre.

Bas lemosin

Lo bas lemosin es mai pròpche foneticament de l'occitan meridionau. Son sistema consonantic es bèucòp mens afectat; se las palatalizacions son nombrosas e variadas, a una relativa conservacion de las consonantas finalas: l’s demòra davant consonanta (quitament dins un grop sintactic) emb una realizacion que vai de [s] a [h] (aspiracion) en passar per un son que sembla la “jota” espanhòla, sonat constrictiva velara [x], l’l finala es pas vocalizada, au limit s'amudís simplament (prononciada se realiza [l] o [r]). Per consequéncia lo sistèma vocalic es maitot mens perturbat qu'en naut lemosin. Lo bas lemosin fai un triangle e recuebre la quasi totalitat de Corresa e, en Peiregòrd, la contrada de Montinhac.

Marcha

La Marcha es una region d'interferéncia entre los parlars occitans e francés, mas l'estructura de la lenga demòra tot parier occitana (vejatz Creissent). Quò es un parlar de mau definir, considerablament atomizat onte n'òm pòt trobar daus conservatismes curiós au mitan de mots peitavins. Se caracteriza per un grand nombre de palatalizacions e la reduccion daus diftongs.

Dau ponch de veüda linguistic consideram que la Marcha ocupa la rasa nòrd de la Nauta Vinhana (contrada de Manhac-Laval) e una bona part de Cruesa (contradas de Dun, Garait).

Naut lemosin

Lo demorat dau domeni constituís lo naut lemosin qu'es lo pus espandut e intermediari entre lo bas lemosin e lo marchés. A la diferéncia daus autres dialèctes, en lo naut lemosin lo comportament de las èssas en posicion de còda sillabica sembla dependre mai dels fonèmas precedents que daus seguents. Aprèp una consonanta amb realizacion fonetica o una semivocala, las èssas s’amudisson totjorn:

• fòrts: [fòR]
• vers: [vèR]
• enfants: [èfõm]
• solelhs: [shulej]
• verais: [vRaj] o [Raj]
• rius: [riw]
• piaus: [pjaw]

Es de notar que Peiregòrd a quauques particularitats per comparason aus ranvèrs de Lemòtges, subretot dins sa partida oest. Es sovent pus conservator mas, tot parier, foneticament pus pròpche dau naut lemosin que non pas dau bas lemosin.

Influéncias

Las evolucions divergentas (es a dire au còp las influéncias exterioras e las evolucions comparablas a certanas especificitats d'un domeni vesin) per las pus importantas an doas originas: una francesa, l'autra auvernhata.

Lo lemosin es bordat de dos costats per un dialecte d'oïl (francés, peitavin-santongés), n'òm pòt esperar per consequent de las interferéncias importantas. De fach, sus tota la partida oest de Puei Narmand a Confolent lo limit es ben trenchat, i a mas un petit endrech onte las doas lengas interferissen: Chanaur (rasís Senta Eulàlia). Per contra au nòrd, la Marcha constituís la zòna d'interferéncia. Se quauques trachs fonetics se semblan en lemosin e en peitavin, se n'òm pòt comparar una partida daus lexics, s'agís bèucòp mai de particularitats comunas que non pas d'influéncias d'un parlar sus l'autre. L'influéncia dins la lenga parlada dau francés oficiau es benleu un pauc mai marcada en lemosin que dins los autres parlars occitans, mas de tot biais l'accion se fai subretot sus lo vocabulari, gaire sus la fonetica.

L'influéncia de l'auvernhat en Cruesa e lo nòrd-est de Corresa es benleu pus sensibla. Se traduís per una creissença de las palatalizacions, una frequéncia mai granda de [œ] coma evolucion de diftongs o de vocalas e daus passatges de -er- a [ar].

Una influéncia meridionala se tròba maitot. Fòra los trachs que constituissen lo bas lemosin fau notar una remontada, tre qu'a Lemòtges, de la realizacion de /v/ en [b] per quauques mots isolats e maitot de quauques ca o ga per cha o ja.

Podem maitot observar un espaci dich de l'occitan en "è" dins una zòna que vai dau sud dau Confolentés (Manot) a Nontronh, pensent per Sent Iriès, Chasluç e Rechoard. Los [a] tonics venen [ɛ] (è) coma los [as]. Pala ven [pɛlɔ], bujada fai [bydzɛdɔ], Chaba d'entrar fai [tsɛbɔ d'ɛntra] ; Chasluç fai [tsɛlu], vachas fai [vatsɛ], placa / placas fan [plɛkɔ / plakɛ]. Los [er] coma (o emb l'influència) lo peitavin-sentongés pòt se tranformar en [ar]. Sernada fai 'donc [sarnɛdɔ], lo ser fai [lu/le sar], per ven [par]...

Istòria

Los estats de la lenga escricha en Lemosin an segut l'evolucion e los accidents que coneguèt l'ensemble de la comunitat occitana. Coma dins l'ensemble dau domeni occitan, l'unitat e la coeréncia relativas de 'queu sistema se mantenen en lemosin, après la deschasença literària que seguet la Crosada daus Albigés, dins los escrichs de las ciutats, mas comencen de s'alterar a mesura que lo francés fai son aparicion dins los tèxtes juridics e administratius.

'Quela reculada de l'occitan escrich debuta en Lemosin per lo nòrd dau domeni au mitan dau segle XV. Dau mesme còp, sa grafia subís de mai en mai l'influéncia dau francés. La francizacion de l'escrich oficiau, ’chabada dins lo prumier quart dau sègle XVI, entraïna la desparicion de tota grafia especificament occitana. Es interessant a 'queu perpaus de comparar, en Peiregòrd, las grafias dau Libre Negre de Peireguers (començament dau segle XV) e dau rituau de 'quela diocesi (environs de 1500).

D'aura enavans, la notacion de la lenga se fai en utilizar lo sistèma fonografic dau francés, chascun trobant son biais de solucion a las dificultats presentadas per son aplicacion a la fonologia dau lemosin, en defòra de tota nòrma comuna.

Entau s'establís una situacion que durará d'aicí au sègle XIX. En perdre la tradicion escricha, Lemosin a perdut dau còp lo sentiment d'unitat linguistica e de comunitat culturala, e benleu mai que dins d'autras parts dau domeni occitan. Es plan remirable qu'après estre estat lo centre prumier de l'espandida poetica daus segles XII e XIII e aver donat sa marca e mai son nom a la koinè literària occitana, Lemosin se ten a l'escart de las renaissenças daus segles XVI e XVII, e presenta pas gaire d'òbras escrichas avans la debuta dau sègle XIX.

Dins la segonda meitat dau segle XVIII, lo movement d'interès que se desvolopa dins los mitans letrats per la poesia daus trobadors e s'acompanha d'una curiositat per los dialèctes contemporaneus se manifesta en Lemosin per lo trabalh de Dom Leonard Duclou, monge benedictin de Sent Maur, que faguet un Dictionnaire de la langue limousine, et parallèle ou comparaison de cette langue avec plusieurs langues tant anciennes que modernes, ouvrage qui peut servir à l'intelligence des anciens auteurs français. Dins quel obratge, Dom Duclou se preocupa d'establir una ortografia fondada sus l'etimologia. Mas 'queu sistema repausa sus de las concepcions plan fantasiosas de l'etimologia, en defòra de tota pensada de comunitat linguistica occitana, e demoret lo fach de son autor. L'alienacion de la consciéncia linguistica es pro marcada dins lo títol e dins los termes dau permés d'estampar: “...considérant que ce dictionnaire a été composé dans la vue d'accélérer les progrès de la langue française et de la rendre familière dans la province.”

D'aicí a l'espandida en Lemosin dau movement felibrenc, los autors contunhan de se farjar una grafia personala en utilizar lo sistema dau francés.

L'espelida felibrenca tòrna balhar en Lemosin, emb lo sentiment de dignitat e d'unitat de la lenga, la consciéncia dau besuenh de nòrma ortografica. L'adaptacion daus principis de la grafia dicha “mistralenca” au lemosin es facha per Camille Chabaneau dins sa Grammaire limousine de 1876.

Mas las dificultats d'aplicacion d'un sistema concebut per lo provençau rodanenc a d'autras formas dialectalas apareissen.

'Quò es en Lemosin que la recercha ortografica fuguet represa a quela epòca per l'abat Josep Ros, Majorau dau Felibritge en 1876. Dins sa comunicacion a la Societat Arqueologica de Besièrs, en 1876, e dins sa Grammaire limousine de 1895, Josep Ros perpausa de tornar a la fonografia “classica” de l'Edat Mejana: en notar -a la finala atòna femenina, nh la palatalizacion d’n, en restituir -r a l'infinitiu.

Mas 'quela reforma fuguet mau aculhida dins lo Felibritge. En Lemosin mesme, Josep Ros ne será pas segut pertot e en Peiregòrd, Benoit e Lavaud, presentan lor Abrégé de grammaire périgourdine en 1932 dins la grafia de Chabaneu.

Los escrivans seguen una o autra emb mai o mens de coeréncia e d'unitat. Lo poeta A. Pestor chausís de las solucions personalas.

La recercha dins los sens qu'aviá indicat Josep Ros, represa en Lengadòc per Prospèr Estieu e Antonin Perbòsc, tròba son abotiment dins lo sistema establit dins sa Gramatica occitana (1935) per lo lengadocian Loís Alibèrt e dins l'accion de la Societat d'Estudis Occitans puei de l'Institut d'Estudis Occitans que, dempuei 1945, a entreprés l'adaptacion de la reforma d'Alibèrt aus autres dialectes: provençau en 1951 per Robèrt Lafont, gascon en 1952 per Alibèrt, Pèire Bèc e J. Bozet.

Lemosin, que fuguet mens tocat per las polemicas que faguet nàisser quela reforma dins lo Felibritge, fuguèt pus long a se drubir a l'influéncia de l'IEO. 'Quò fuguèt d'en prumier l'òbra de Josep Migòt, per sos trabalhs de recercha linguistica e d'adaptacion de la reforma d'Alibèrt au nòrd-occitan e per son accion personala pres d'escrivans coma Marcela Delpastre e de la revista corresiana Lemouzi.

Lemosin [Lemouzi], en Corresa, e l'escòla felibrenca lo Bornat, de Peiregòrd, adòptan los principis de la grafia de l'IEO. 'Quo es la qu'es seguda aura per tots los que se botan a escriure en occitan e qu'es aplicada dins l'ensenhament oficiau de la lenga.

Fonetica e fonologia

Inventari de las vocalas dau lemosin:

VOCALAS	anterioras				posterioras
	non arredondidas		arredondidas		non arredondidas		arredondidas
	cortas / laxas	lonjas / tensas	cortas / laxas	lonjas / tensas	cortas / laxas	lonjas / tensas	cortas / laxas	lonjas / tensas
barradas	/i/	/i(:)/	/y/	/y(:)/			/u/	/u:/
semibarradas		/e:/		/ø:/				/o:/
semidobèrtas	/ɛ/		/œ/				/ɔ/
dobèrtas						/a:/

La vocala posteriora semidobèrta es sovent realizada [ɒ] en posicion atòna.

Dins tota un franja dau naut lemosin, entre lo Nòrd dau Peiregòrd, Charanta e lo Sud de la Nauta Vinhana, lo fonèma /a:/ es realizat /æ:/.

I a de las vocalas intrinsècament lonjas (que la lonjor lor ven d'una consonanta desapareguda coma /a:/ venent de /a/+/s/ dins « nastre » [na:tre]), de las vocalas ocasionalament lonjas (que s’eslongen en posicion tonica coma [e:] dins « lebre » [‘le:bre]). Tot parier, lo trach de quantitat jòga pas de ròtle fonologic (permet pas de diferenciar dos mots entre ilhs solament sus 'queu critèri) dins lo sistèma vocalic lemosin, manca dins un petit nombre de cas isolats.

Un daus fenomèns pus particuliers dau sistèma fonologic dau lemosin es son sistèma accentuau, que dins una granda part dau domeni, es diferent dau sistèma generau occitan. Coma dins lo restant dau domeni occitan, l'accent pòrta sus la penultima sillaba o sus la darriera. Mas la distribucion de l'accent en lemosin se fai en foncion de la quantitat vocalica (lonjor), definida entau:

• Las sillabas o las vocalas lonjas apèlan l’accent dau temps que las sillabas o vocalas brevas lo rebuten.

• Si las doas sillabas son de lonjors egalas, quò es a dire que totas doas son lonjas o brevas, l’accent pòrta sus la finala. La dificultat de reparar clarament la tonica dins quauques enonciats es tala que quò es fòrça malaisat de dire per « vachas » si òm auva [‘va:sa:] o ben [va’sa:] dins tau o tau jos-dialècte.

• L'accent pòrta sus la penultima sillaba quand la vocala finala es breva e que la penultima es:
  • a) siá intrinsècament lonja, una vocala nasala, un diftong davalant, una vocala + [r],
  • b) siá ocasionalament lonja;
• Autrament, generalament, l’accent es finau.

Aquò permet de comprene mielhs en lemosin d’una part la frequéncia daus oxitòns (mots accentuats sus la finala) e d’autra part las remontadas d’accent sus la penultima dins daus mots que son accentuats sus la darriera dins d'autres dialèctes.

Aquesta descripcion s’aplica pas a tot l’ensemble dau domeni dialectau lemosin mas nonmàs a una larja partida centrala, laissant las tauveras dialectalas mai confòrmas emb l’accentuacion generala occitana. Lo naut lemosin e lo bas lemosin son larjament tocats per queu fenomen, quand lo peiregòrd (coma jos-dialecte) sembla i eschapar.

Labializacion de las vocalas nautas /i, u/ en [y] a proximitat d'una consonanta labiala:

A proximitat d'una consonanta labiala (/p, b, m, f, v/), las vocalas nautas /u/ e /i/ son sovent labializadas en [y] en posicion pretonica. Per exemple: primier [pry'mje], crivèu [kry'vew]~[kry'vœw]. Quò pòt tanben afectar la vocala dau radicau de vèrbs quoras passa en posicion atòna, en particular dins los infinitius en -ir, ont la vocala grafiada "o" se pronóncia sovent [y] en posicion pretonica quand es adjacenta a una consonanta labiala: morir [my'ri], cobrir [ky'bri], fornir [fyr'ni]. Quò es particularament lo cas en naut lemosin.

Los mots començant per un I- subissen plan sovent una diftongacion en Ei-, prononçat [ɛj] e generalament francizada en Ey- en toponimia: ideia > eideia, innocent > einnocent, insolent > eissolent, Ilhac > Eilhac, Itier > Eitier, etc. Tanben pòt afectar d'A o E inicialas: anonçar > einonçar, ensajar > eissaiar, imajar > eimajar (imaginar)...

Inventari de las consonantas dau lemosin:

CONSONANTAS EN GENERAL	labialas		dentalas e alveolaras		palatalas		velaras
	sordas	sonòras	sordas	sonòras	sordas	sonòras	sordas	sonòras
oclusivas	/p/	/b/	/t/	/d/			/k/	/g/
fricativas	/f/	/v/	/s/	/z/
africadas					/tʃ/	/dʒ/
nasalas		/m/		/n/		/ɲ/
lateralas				/l/		(/ʎ/)
batudas				/r/
glides		/w/, /ɥ/				/j/

Las fricativas alveolaras /s, z/ son sovent realizadas pòstalveolaras o quitament palatalas [ʃ, ʒ] dins fòrça parlars.

Las consonantas presentadas dins lo tablèu coma africadas /tʃ, dʒ/ presenten fòrça variacion entre jos-dialèctes. Pòden èsser realizadas pòstalveolaras o alveolaras [ts, dz]. Dins daus parlars que i a, son reduchas a de las fricativas, que pòden èsser palatalas [ʃ, ʒ] (dins la Marcha, per exemple), alveolaras [s, z] (dins fòrça parlars dau Peiregòrd) o interdentalas [θ, ð] (coma dins la Dobla, en Peiregòrd).

Maugrat tot, se manten en generau l'oposicion de ponch d'articulacion entre las fricativas originalas (/s, z/) e las eissudas de la desafricacion de /tʃ, dʒ/. Dins quauques parlars (coma dins la valada de l'Eila, en Peiregòrd), s'obsèrva una inversion de ponch d'articulacion: /s, z/ son realizadas palatalas ([ʃ, ʒ]) e /tʃ, dʒ/) coma de las fricativas coronalas ([s, z] o [θ, ð]).

Las nasalas s'opausen nonmàs en posicion d'ataca sillabica. En posicion de còda, [m], [n] e [ŋ] son allofòns.

En lemosin, coma en generau en nòrd-occitan, i a nonmàs un fonèma rotic, generalament realizat coma una batuda (simpla), maugrat l'implantacion creissenta de l'R uvulara francesa. Las -r finalas son mantengudas dins fòrça sufixes (en -or, -ador, per exemple), amudidas dins los infinitius en -ar e -ir, mas generalament vocalizadas en [j] après E: lo ser [sej], valer [vɔlej], èsser [essej].

Tractament de las -s- (graficas) en posicion de còda:

• Quand l’èssa sèc una A, en general l'S s'amudís. La vocala adòpta sa forma tensa e s’eslonja en [a:]: bastir [ba:'ti], nascut [na:'ky], las belas filhas [la: 'bɛla: 'fija:], chantas ['sɔ̃nta:].

[a:] parteja fòrça caracteristicas emb la vocala a tonica: timbre tens e lonjor. Alaidonc pòt atirar tanben los autres correlats de l’accent tonic: bastir ['ba(:)ti], nascut ['na(:)ky], las belas filhas [la(:) be'la(:) fi'ja(:)], chantas [sõn'ta(:)]. Quand [a:] pòrta l’accent tonic, pòt perdre en lonjor.

• Las consonantas nasalas son instablas en posicion de còda. Quand s’amudissen, la vocala precedenta pòt demorar dins sa forma nasala o se desnasalizar e se retrobar dins sa forma laxa. Après una a nasala o desnasalizada, l’S s’amudís simplament e la vocala demòra inchamjada: plans [plo], [plõ], [plõŋ] o [plõm]. Lo lemosin nasaliza tanben quand la finala latina s'es mantenguda (resultat de geminadas per exemple) mas ajosta [m], e non [ñ], coma sufix fonetic : (un) an [ãm], antan [ãntãm], lapin [lapĩm], dedins [dedĩm] mas tanben font [fũm]...
• Darrièr E e É, l’èssa se semivocaliza normalament en iòd [j], e se forma un diftong [ej]: estiu [ej'tiw], escòla [ej'kolɔ], cranes dròlles [kranej drolej], vòles [vɔlej], francés [frõn'ʃej].

Quand i a una consonanta amudida a la fin dau mot, tot se passa coma se i èra pas: un piquet [ym pi'kɛ] / dos piquets [du: pi'kej].

Quand s’agís d’una consonanta nasala, se pòt passar coma se i èra pas o se pòt amudir simplament: lo fen [lu 'fɛ] / los fens: [lu: 'fej] o [lu: 'fɛ]

• Fau remarcar qu’en lemosin, lo diftong [aj] en posicion tonica altèrna emb [ej] en posicion atòna. Aquò a entraïnat daus cas de confusion dins las formas conjugadas de vèrbs que presenten lo diftong [ej] eissut dau grop –es– en posicion atòna, e lo diftong [aj] pòt i aparéisser en posicion tonica: espiar [ej'pja] > éspia ['ajpjɔ], peschar [pej'sa] > pescha ['pajsɔ].
• Darrièr È, dins lo cas generau, l’èssa s’amudís e la vocala adòpta sa forma tensa e s’eslonja en [e:]: tèsta [te:tɔ], estestar [ejte:'ta], arrèsta [ɔ're:tɔ], arrestès [ɔre:'te:], un pè [ym 'pɛ], dos pès [du: pe:], mèsme ['me:mɛ]. Remarcarem que lo grop se manten [e:] quitament en posicion atòna.
• Darrièr Ò tonica, dins lo cas generau, i a amudiment de l’èssa e la vocala adòpta sa forma tensa e s’eslonja en [o:]: còsta [ko:tɔ], gròs [gro:]. Dins quauques cas, pòt i aver diftongason de [o:] en [ow]: nòstre [no:trɛ] o [nowtrɛ].
• Darrièr O tonica o atòna, i a normalament amudiment de l’èssa e eslonjament compensatòri de la vocala: dos [du:], dosta ['du:tɔ], dostar [du:'ta], dostat [du:'ta]
• Darrièr las vocalas nautas anterioras I e U, l’èssa s’amudís generalament, mas las vocalas nautas anterioras an pauc tendéncia a s’eslongar, alaidonc es rar de ne trobar de lonjas. L’alonjament compensatòri de l’amudiment de l’èssa se fai sentir nonmàs quand las condicions d’elocucion son favorablas, es a dire subretot a de las vistessas d'elocucion bassas: vist ['vi:], fust ['fy:], disnar [di:'na], puslèu [py:'lew].
• Dins los mots manlevats e los cultismes, o per de rasons de clartat lexicala, i pòt aver conservacion de l’èssa en posicion de còda aprèp una vocala: casqueta [kɔs'ketɔ] o [kas'ketɔ], Espanha [ɛs'paŋɔ], question [kɛs'tiw], esperar [ɛspɛ'ra] (« desirar ») / [ejpɛ'ra] (« atendre »), pòsta ['pɔstɔ], pòste ['pɔstɛ].

• Prononciacion de las vocalas en contacte: ligasons

Se fa la ligason fonetica entre "La Marieta 'ribava au prat" /ri'bavowpra/ o "Perqué pas beure un còp ?" /perkepabëyrỹko/ mas se ditz "Sirá oblijat" /siro ublidza/ amb iatus (per causa de la tonica) o "(Nos) vam a Obasina" /a owbazino/ o ben amb una /d/ per eschivar l'iatus, /ad owbazino/, segon los parlars.

Formas verbalas

Present de l'indicatiu

1a sg.: -e

2a sg.: normalament -as per los vèrbs en -ar e -es per los autres, mas tendéncia a generalizar -es a totas las conjugasons

3a sg.: -a per los vèrbs en -ar, Ø o -e per los autres

1a pl.: -am [am] per los vèrbs en -ar, -em [em] per los autres, mas tendéncia a generalizar -em a totas las conjugasons (tendéncia a la remontada de l'accent sus la penultima dins quauques parlars)

2a pl.: -atz per los vèrbs en -ar, -etz per los autres

3a pl.: -en

Imperfach

- verbs en ar:

1a sg.: -ave / -ava

2a sg.: -aves / -avas

3a sg.: -ava

1a pl.: -àvem / -avam [a'vam] (TDF)

2a pl.: -àvetz / -avatz [a'va] (TDF) / -aviatz

3a pl.: -aven / -avan (TDF)

- autres verbs:

1a sg.: -iá (tendéncia a la remontada de l'accent sus la penultima dins quauques parlars)

2a sg.: -iàs (tendéncia a la remontada de l'accent sus la penultima dins quauques parlars)

3a sg.: -iá (tendéncia a la remontada de l'accent sus la penultima dins quauques parlars)

1a pl.: -iam (tendéncia a la remontada de l'accent sus la penultima dins quauques parlars)

2a pl.: -iatz

3a pl.: -ián (tendéncia a la remontada de l'accent sus la penultima dins quauques parlars)

Preterit

1a sg.: -í- / -ei / -ère

2a sg.: -ères / -èras

3a sg.: -èt

1a pl.: -èrem / -èram

2a pl.: -èretz

3a pl.: -èren

Futur

1a sg.: -rai

2a sg.: -ràs

3a sg.: -rá

1a pl.: -rem (-ram)

2a pl.: -retz (-ratz)

3a pl.: -rán

Condicionau

1a sg.: -riá (tendéncia a emmudir l'-r- intervocalica)

2a sg.: -riàs (tendéncia a emmudir l'-r- intervocalica)

3a sg.: -riá (tendéncia a emmudir l'-r- intervocalica)

1a pl.: -riam (tendéncia a emmudir l'-r- intervocalica)

2a pl.: -riatz (tendéncia a emmudir l'-r- intervocalica)

3a pl.: -rián (tendéncia a emmudir l'-r- intervocalica)

Subjontiu

Present:

1a sg.: -e / -a

2a sg.: normalament -es per los vèrbs en -ar e -as per los autres, mas tendéncia a generalizar -es o -as a totas las conjugasons segon los parlars

3a sg.: -e per los vèrbs en -ar, -a per los autres

1a pl.: -em per los vèrbs en -ar, -am per los autres, mas tendéncia a generalizar -am a totas las conjugasons (tendéncia a la remontada de l'accent sus la penultima dins quauques parlars)

2a pl.: -etz per los vèrbs en -ar, -atz per los autres

3a pl.: -en / -an

Imperfach:

1a sg.: -èssa / -èsse

2a sg.: -èssas / -èsses

3a sg.: -ès / -èssa / -èsse

1a pl.: -èssem / -èssam / -essiam

2a pl.: -èssetz / -èssatz / -essiatz

3a pl.: -èssen

Imperatiu

2a sg.: -a per los vèrbs en -ar, Ø per los autres

1a pl.: -em per los vèrbs en -ar, -am per los autres, mas tendéncia a generalizar -em a totas las conjugasons (tendéncia a la remontada de l'accent sus la penultima dins quauques parlars)

2a pl.: -atz per los vèrbs en -ar, -etz per los autres (mas tendéncia a generalizar -atz a totas las conjugasons dins quauques parlars)

autras personas: que + subjontiu

L'imperatiu negatiu (o defensa), a la diferéncia daus autres parlars occitans, se fai pas emb lo subjontiu, mas emb l'imperatiu segut de "pas". Quauques vèrbs de la segonda e de la tresena conjugason an una forma particulara per la defensa.

Participi Passat

-at(s) / -ada(s) per los vèrbs en -ar (i a esitacion pel vèrb faire entre fait e fach, s'emplega lo plus sovent fait al masculin, mas facha al femenin)

-it(s) / -ida(s) per certans vèrbs en -ir

-ut(s) / -uda(s) per certans vèrbs en -ir, en -er e en -re

-és / -esa(s) per certans vèrbs en -er e en -re

Participi Present

-ant per los vèrbs en -ar

-(iss)ent per los vèrbs en -ir

-ent per los vèrbs en -er e en -re

'Quelas formas son raras. Lo gerondiu se fai pus sovent de la faiçon seguenta: "en" + infinitiu

Conjugason dels vèrbs ÈSSER-ÈSTRE-ESTAR / FAR

Indicatiu:

- Present: sei, sès, es, som (sem), sètz, son

- Imperfach: ère, ères, èra, èram, èratz/èretz, èren/èran

- Preterit: fugu- o sigu- + terminasons regularas

- Futur e condicionau: se- o si- + terminasons regularas

Subjontiu:

- Present: siá/saie, siàs/saias, siá/saie, siam, siatz, sián/saien

• far: fase (faga)

- Imperfach: fugu- o sigu-- + terminasons regularas

Imperatiu: coma lo subjontiu present

Participi passat: estat(s) / estada(s)

Participi present: essent / estent / estant

Lo vèrb èsser/èstre/estar se conjuga totjorn emb eu mèsme dins la lenga literària, mas la lenga populara tend a far la diferéncia entre "èsser estat (dins un endrech)" e "aver estat" per las autras accepcions tipicas dau vèrb.

Conjugason del vèrb AVER

AVER: [o'vej] o [o'jej] (tendéncia a far tombar la -v- intervocalica dins totas las formas e a la remplaçar per una [j] antiiatica)

Dins las formas que comencen per una a- atòna son sovent subjèctas a l'aferesi (ex: aguèram ~ 'guèram)

Indicatiu:

- Present: ai, as, a, avem/am, avetz, an

- Imperfach: aviá, aviàs, aviá, aviam/atz, aviatz, avián

- Preterit: agu- + terminasons regularas

- Futur e condicionau: au- terminasons regularas

Subjontiu:

- Present: aia/aja, aias/ajas, aia/aja, aiam/ajam, aiatz/ajatz, aian/ajan

- Imperfach: agu- + terminasons regularas

Imperatiu: coma lo subjontiu present

Participi passat: agut(s) / aguda(s) o 'gut(s) / 'guda(s)

Participi present: avent / aguent

Conjugason de quauques autres vèrbs irregulars

Indicatiu present:

- Veire: vese, veses, vei/ved, vesem, vesetz, vesen

- Creire: crese, creses, crei/cred, cresem, cresetz, cresen

- Anar ('nar): vau, vas, vai, vam, vatz*, van

• o 'atz' (desparicion de v inicial): aqueste trach es plan frequent en lemosin sustot al sud de Lemotges, en particular del ranvèrs de Sent Iriés la Percha: " 'autres 'atz 'os permenar? " per "vautres vatz vos permenar?" O encara " las fa'as 'erdas " per "las favas verdas".

- Dire: dise, dises/ditz (interrogatiu), ditz, disem, disetz, disen

- Faire/Far: fatz (fasètz)

Subjontiu present:

- Poder: puèscha, puèschas, puèscha, puescham, pueschatz, puèschan

- Voler: vuelha, vuelhas, vuelha, vuelham, vuelhatz, vuelhan

- Prene: prenha, prenhas, prenha, prenham, prenhatz, prenhan

Imperatiu:

- Dire: dija/dis, ditz, disem, disetz, disen

Morir:

- Condicionau: moririá [mej'rjo]

- Participi passat: muèrt(a) / mòrt(a)

Expression de l'ora

Com en auvernhat e gascon seguís siá lo sistèma meridional de la Romània: Son las tres, Son las dotze, siá lo sistèma general occitan: Es una ora, Son cinc oras e dietz/diètz, Son sieis oras manca sèt.

Çai que delai, lo sistèma pus frequent es lo seguent.

Per las fraccions d’òra:

- Xh00: ‘quò es [kej]/[kwej] X ora(s) [ex: 5h, 17h: '‘quò es cinc oras (dau matin, de l'après-miègjorn); 1h, 13h: ’quò es una ora (dau matin, de l'après-miègjorn).

Per las òras exactas:

- entre Xh01 e Xh29: 'quò es X ora(s) (passada(s) de/d') + nombre de minutas [ex: 17h20: 'quò es cinc oras (passadas de) vint (de l'après-miègjorn).

- Xh15: 'quò es X ora(s) (passada(s) d') un quart.

- Xh30: 'quò es X oras e demiá.

- entre Xh31 e Xh59: 'quò es X+1 oras manca + nombre de minutas [ex: 10h50: 'quò es onze oras manca diètz (dau matin/mandin).

- Xh45: quò es X+1 oras manca un quart.

Per demandar l'ora:

Quant es d'ora?

Parabòla de l'enfant prodig

En plusors versions lemosinas http://books.google.fr/books?id=gKlkW2OJNhQC&pg=PA494&lpg=PA494&dq=%22patois+limousin%22&source=bl&ots=RN99Z7GPsl&sig=pApSgDMd7oAuJzfqS-JlkV1ze2E&hl=ca&sa=X&ei=MrodU9asCoap7Qb1xYGQBA&redir_esc=y#v=onepage&q=%22patois%20limousin%22&f=false

Lexic

Article detalhat: Lexic lemosin.

Bibliografia

• Dictionnaire d'usage occitan-français - Limousin, Marche, Périgord, Yves Lavalade [3ena ed. revista e aumentada]

• Dictionnaire de la langue limousine - Diciounàri de lo lingo limousino, Léon Dheralde, Société d'ethnographie de la Marche et du Limousin, 1968.

• Dictionnaire de langue limousine, Léonard Duclou, manuscrit de la bibliotèca numerica dau lemosin

• La Conjugaison Occitane (Limousin), Yves Lavalade, ed. Escòla 'Chabatz d'Entrar, 2012.

• Abrégé pratique de Grammaire limousine, Michel Tintou, ed. Lemouzi.

• Dictionnaire français - limousin, Michel Tintou, ed. Lemouzi.

• Parler limousin - Parlar limousi, Ethnologia, Revue d'ethnologie et d'ethnoécologie des pays occitans, Etudes Rurales n.85, S.E.L.M., 1977 o n.62-63 del Bulletin de la société d'ethnographie du Limousin, de la Marche et des régions voisines, 3en e 4rt trimestre, S.E.L.M., 1976

• Parler Limousin" (Parlar Limousi), Maurice Robert n.62-63 Bulletin de la société d'ethnographie du Limousin, de la Marche et des régions voisines, 3en e 4rt trimestres 1976

• Les mots du limousin, Maurice Robert, S.E.L.M., 1996.

• Les Parlers de la Creuse, patrimoine de la Creuse (langue et mémoire du pays de Guéret), Conseil Général de la Creuse (libre + CD)

• Contribution à l'étude du parler de la Creuse : le patois de la région de Chavanat : grammaire et folklore, Louis Queyrat, 1927

• [Expressions et dictons du Périgord limousin, Michel Chadeuil, ed. Christine Bonneton]

• Tournures limousines, viradas lemosinas, nouvelle édition revue et augmentée, Yves Lavalade Jacques Peyramaure, Institut d'Estudis Occitans dau Lemosin, colleccion Lop-Rainard-Lebre, 2011.

• Lexic carcinòl dordonhenc (segond lo parlar de Sant Seren), Joan-Pascal Godonesca

• Dictionnaire de saint-privaçois: Parler Occitan de la Xaintrie Blanche, Jacques Rongier

• L'occitan tel qu'on le parle, Jacques Rongier, 2014

• Dictionnaire Patois de Chateauneuf la Forêt, Fables de la Fontaine et Poésies, Société Historique de Châteauneuf-la-Forêt n°10, 2002

• Dictionnaire du patois du Bas-Limousin (Correze), et plus particulierement des environs de Tulle, Joseph-Anne Vialle, 1824

• Le patois dans le canton de Saint-Pierre de Chignac, Charles Mespoulède et Henri Lamy d’après une étude publiée en 1927 par Gaston Guillaumie

• Termes de géographie agraire limousine relatifs à l'eau, P. Perrier, 1996

• Quelques traits lexicaux limousins facteurs d'identité linguistique", Guyane Brun-Trigaud in Le Limousin, pays et identités: enquêtes d'histoire, de l'antiquité au XXIe

• L'occitan redde e ben: lo lemosin, Dominique Decomps, Gérard Gonfroy, S.I.R.S.-Omnivox, 1979

• Vocabulari Lemosin, Bernat Gana, Yves Lavalade, Cléo, 1976

• Glossaire des dialectes marchois et haut limousin de la Creuse, Gilbert Pasty, 1999

• La botanique du patois Bas-Limousin, in Bulletin de la Société des lettres, sciences..., Crauffon Emmanuel, Lacombe Oscar, p. 429-440, La revue scientifique du Limousin, 1893

• Noms patois ou vulgaires des plantes de la Corrèze, Gaston Godin de l'Épinay, Bulletin de la Société scientifique, historique et archéologique de la Corrèze, 1908
• Le Plateau de Millevaches — Introduction — Limites — Topographie et Hydrologie - Agrologie — Flore fourragère..., J-B Pedon, in Bulletin de la Société des lettres, sciences... La revue scientifique du Limousin, 1893

• "La végétation spontanée aux environs d'Eymoutiers" M. Duris, inedit?

• Dictionnaire de langue limousine, Léonard Duflo, manuscrit inedit, 1779

• Recueil et essai de traduction des mots et expressions de Châteauneuf-la-Forêt, André Deleger, Société Historique de Châteauneuf-la-Forêt n°10, 2002

• Glossaire du Livre noir (Registre consular de Periguers, 1360 - 1449, Joan Ros
• Poésies en patois limousin: édition philologique..., Emile M. Ruben

• “Estudi comparatiu de las realizacions de las èssas en posicion de còda sillabica en occitan lemosin e lengadocian e en catalan central e balear", Rafèu Sichel-Bazin, in: Camps, Christian (Ed.): Les relacions catalano-occitanes al llindar del segle XXI. Péronnas: Association Française des Catalanistes, Editions de la Tour Gile. (2009)

Ligams extèrnes

• Vocabulari Lemosin - francés sus Wikiversity
• Las grafias arcaïzantas e modernas en lemosin, Domergue Sumien

• "Parlam lemosin" Metòde d'occitan lemosin amb d'extraches sonòrs per Ives Lavalada e Piare Vinhau

• Lo vocabulari occitan d'un vilatge Lemosin

• L'occitan lemosin per començar, L'occitan au bale (lexics lemosins, amb versions en espanhòl e italian), L'occitan marchés per començar (lexic marchés)

• Tèxtes en occitan lemosin amb d'extraches sonòrs de lor lectura per l'autora del sit

• Lista de totes los enregistraments en lemosin dins las archives de la parole, 1913

• enregistrament masculin en lemosin a Argentat dins las archives de la parole, 1913

• enregistrament femenin en lemosin a Argentat dins las archives de la parole, 1913

• enregistrament sus la rusclada en lemosin a la Chapèla de Sent Geraud dins las archives de la parole, 1913

• enregistrament en lemosin a la Chapèla de Sent Geraud dins las archives de la parole, 1913

• Proverbes limousins transcrits e comentats enregistrament en lemosin a la Chaunac dins las archives de la parole, 1913

• Un mariage au Saillant enregistrament en lemosin al Salhant dins las archives de la parole, 1913

• enregistrament en lemosin a Votesac dins las archives de la parole, 1913

• Lexique trilingue Occitan (limousin) Français Anglais de Jean-Pierre Reydi

• Lo lemosin per los beus, pitit lexic a l'usatge dels parents que volen parlar occitan a lors pitits

• Guida de conversacion e vocabulari "Lo cafè en occitan" amb d'extraches sonòrs

• Guida de conversacion e vocabulari per parlar Occitan al "bar trad"

• Cors d'occitan de Jean-Pierre Reydy

• Leiçons de lemosin

• Lexic de la cozina lemosin - francés in Minjar autras vetz: enquesta a Assit de Manòc, Danisa Urròz, 1984

• Provèrbis lemosins de Josèp Ros

• Los vegetaus, plantas e flors, segond lo Vocabulari lemosin d'Ives Lavalada

• Lexic latin occitan francés de l'ortalalha e plantas comestibles, segond lo Vocabulari lemosin d'Ives Lavalada

• Dictionnaire des locutions vicieuses, usitées dans le Midi de la France, et particulièrement dans la ci-devant province du Limousin, François Sauger-Préneuf, chez Ardilier, Lemòtges, 1825
• Prononciacion daus pluraus del lemosin

• Dificultats graficas dau lemosin

• La graphie alibertine en limousin : contradictions et écarts

• Glossari de las òbras de Picatau

• Blòg en lemosin La vita en òc

• Tèxtes en occitan lemosin de Jan Ganhaire amb traduccion francesa

• Lexic del bestiam Bestiaire Occitan, Yves Lavalade, ed. de la Veytizou, 1997

• Dictionnaire du patois du Bas-Limousin (Correze), et plus particulierement des environs de Tulle, Joseph-Anne Vialle, 1824

• Lexique Limousin d'après les œuvres de Joseph Roux, Raymond Laborde

• Lexic e gramatica del parlar de Pingrieu(?) en Corresa

• Lexic pichon occitan-francés de Santa Fe la Granda, Brajairagués

• Extraits del "Dict'OC" de Joan Pau Verdier

• Punts de lenga dins 'Lo darrier daus Lobaterras' de Joan Ganhaire, in 'Jornada d’estudi CAPES Universitats Tolosa II – Montpelhièr III', C.R.O.M, Tolosa, decembre 2008

• Quand nos ancêtres défrichaient, des Artigues aux Essarts… - La toponymie et la conquête des bonnes terres vèrbs e noms occitans lemosins sus aqueste subjècte

• "Vocabulaire+de+Géographie+agraire" Vocabulaire de géographie agraire du Limousin

• Toponimia dau canton d'Aimostier, Jean-Louis Nony

• Expausicion de muebles e objèctes lemosins en occitan

• Noms de luòcs dau canton de Nontronh, Joan-Pèire Reidí

• Reportatges de la tele 7ALimoges en occitan lemosin

• Libre La convisada seguida de Nòtas etimologicas, Henri Gilbert, reedicion IEO

• IEO dau Lemosin

• canal de vidèos de l'IEO del Lemosin

• 'La Biaça' portal de referéncia la memòria occitana lemosina

• Cançons, contes, faulas e nhòrlas lemosinas amb tèxtes, traduccions en francés e vocabulari comentat

• Collectiu Arri!
• Trésor des parlers occitans du Velay oriental et du Sud-Forez, Jean-Yves Rideau
• Lexique de l'occitan nord-est du Velay, Didier Grange
• Lexic Vivarés-Naut de Bartavel.com
• Lexique occitan sigolénois

• poèmas de Bernat Lesfarga legits per Monica Burg lo 19/03/2015 a Brajairac al D'ÒC Show d'Òc Tele

Vejatz tanben

• Occitan
  • Creissent
• Lingüistica
  • Dialectologia