Creissent

Lo Creissent (o en gascon lo Creishent) es una zona dins l'extrèm nòrd d'Occitània, en forma de creissent, ont òm parla de varietats d'occitan (de lemosin mai d'auvernhat) que tenon de traits de transicion vèrs lo francés, pasmens los traits lingüistics occitans i dominan.

Mapa daus dialèctes occitans: lo Creissent es a l'extrèm nòrd daus domenis dau lemosin e de l'auvernhat.

Lo primèir autor qu'utilizèt lo nom de Creissent foguèt lo lingüista occitan Juli Ronjat, dins sa tèsi de 1913.

De còps, los parlars dau Creissent dau costat lemosin, a l'oèst, son apelats tanben marchés mas correspondon pas exactament a l'extension de la província de la Marcha.

Lo territòri

Lo territòri dau Creissent se compausa:

• D'una benda fina que travèrsa lo mitan dau departament de Charanta, dau sud-oèst au nòrd-èst, en passant ras e ras a l'èst d'Engoleime.
• D'un eslarjament d'aquela benda de l'oèst a l'èst que cuerb lo nòrd daus departaments de la Nauta Vinhana e de Cruesa, la mitat sud dau departament d'Alèir e quauques comunas occitanas au sud daus departaments de Vinhana, Indre e Char.

Las vilas occitanas mai importantas dau Creissent son Garait, Montluçon e Vichèi.

L'atribucion dau Creissent a l'occitan

La granda majoritat daus lingüistas especializats dins lo Creissent afortisson lo caractèr majoritariament occitan d'aquela zona lingüistica (Tortolon & Bringuièr, Dahmen, Escofier, Chambon & Olivier, Quint). Solet Ronjat exprimís un avís mai prudent en refusant de dire explicitament se lo Creissent relèva mai de l'occitan o dau francés. En seguida de la prudéncia de Ronjat, quauques libres de vulgarizacion occitanista (Bèc, Lafont) esitèron de presentar lo Creissent coma una zona integralament occitana. Pasmens las experiéncias culturalas menadas dins lo Creissent a partir daus ans 1970 (Quint, Mèrle) pròvan que la presa de consciéncia occitana, lingüisticament e culturala, lai se fai sens dificultat. Uei lo jorn, doncas, e dempuèi los ans 1970, las mapas d'Occitània incluson gaireben totas lo Creissent dedins lo País d'Òc.

Maitot, l'escrivan occitan d'expression francesa Valèri Larbaud (1881-1957), qu'èra originari de Vichèi, dins lo Creissent, exprimiguèt dins Jaune bleu blanc (1927) son afeccion per l'idèa d'una granda Occitània que se desvolopariá dins lo futur.

Totes aqueles faits objectius permeton de considerar que lo Creissent es ben occitan.

Evolucion istorica, territoriala e lingüistica

Espaci dialectal de l'occitan Lemosin e dau Marchés

Las influéncias dau francés son ancianas dins lo Creissent: tre la segonda mitat dau sègle XIII, los documents administratius e juridics lai foguèron escrits en francés e non pas en occitan, tant dins la Marcha_(Lemosin) (domeni lemosin) coma en Borbonés (domeni auvernhat). Aquò venguèt de la preséncia d'administrators e de senhors francofòns. En Borbonés, quitament, los primèirs documents escrits coneguts en lenga vulgara son d'actes en francés amb quauques formas occitanas inseridas, a partir de 1245. Doncas lo Creissent coneguèt una situacion de diglossia francooccitana tre aquela epòca, plan longtemps avans la penetracion dau francés dins la rèsta d'Occitània.

Quò es una chausa segura que lo limit entre occitan e francés a reculat long daus sègles e que se trobava mai au nòrd a passat temps. Los parlars francés situats au nòrd dau Creissent (sud de Berric, nòrd de Borbonés) gardan encara las traças d'un substrat occitan (Dahmen).

L'avançada dau francés vèrs lo Creissent es fenomèn long e progressiu, es diferent de la desoccitanizacion pro rapida de Peitau, Santonge e Engolmés que se faguèt entre los sègles XII/XIII e XV.

Dins lo Creissent, la progression dau francismes avança e fragiliza l'occitan. Durant los darrèirs sègles, aquela progression sembla d'aver avançat mai lèu dins la Marcha (domeni lemosin) qu'en Borbonés (domeni auvernhat). Mas dempuèi lo sègle XX, en tot cas, la generalizacion dau francés abotís a una situacion de diglossia e de substitucion lingüistica similara dins l'ensems d'Occitània. Aquò relativiza, uèi, l'aspècte "afrancesat" de l'occitan dau Creissent, perque gaireben totes los parlars occitans s'afrancesan.

Subdivisions dialectologicas

Existís gran de subdivision dialectologica ben clara dins lo Creissent e l'impression generala es aquela d'una fragmentacion granda. I a gran de limit clar entre auvernhat e lemosin ja que lo "limit" entre aqueles dos dialèctes es una vasta zona de transicion dins l'èst de la region de Lemosin (que vai ben delai lo Creissent).

En tot cas, d'un ponch de vista culturau, e eventualament dialectologic, l'oèst dau Creissent se restacha puslèu a Lemosin o a la Marcha (lai se parla dau marchés coma sosdialècte dau lemosin) mentre que l'èst dau Creissent se restacha a Borbonés (e au domeni dialectologic auvernhat).

Dins lo domeni auvernhat, òm destria una zona d'influéncia dau francoprovençau dins lo sud-èst de Borbonés (sud-èst d'Alèir), vèrs la Montanha Borbonesa. La d intervocalica lai es tombada dempuèi una epòca fòrça anciana, en particular dins la terminason -aa (per -ada), coma en vivaroalpenc (ont la chasuda de d maitot s'explica per la proximitat amb lo francoprovençau).

L'engolmesin

Article principal : Engolmesin (dialecte).

Los traits daus parlars dau Creissent

Los parlars dau Creissent son pro eterogenèus (segon Ronjat) mas i trobam sovent las caracteristicas seguentas:

• Segon los testimoniatges daus occitanofòns dau Creissent, l'intercompreneson es un pauc dificila mas sovent possibla amb los autres parlars occitans situats mai au sud. Es fòrça mai dificila amb los parlars francés situats mai au nòrd.
• Las vocalas finalas -a e -e sovent son completament mudas. Per contra quò es possible de far ausir las finalas -as [a(:)] e -es [ej/ij] que pòdon eventualament atirar l'accent tonic. Maugrat aquel fenomèn, i a encara de traças de l'accent tonic mobil que pòt chaire sobre l'avantdarrèira sillaba d'un mot (mot paroxitòn) o ben sus la darrèira sillaba (mot oxitòn), contrariament a çò que se passa en francés ont l'accent tonic es totjorn sus la darrèira sillaba.
• Los recors expressius, maugrat l'invasion de formas francesas (per ex. était fai concurréncia a èra), gardan un grand nombre de traits occitans autentics e mai una granda creativitat lexicala e idiomatica (Escofier).

Vejatz tanben

• Occitan
  • Auvernhat
  • Lemosin (dialècte)
  • Roiasc
• Occitània
  • Borbonés
  • Marcha
• Lingüistica
  • Dialectologia

Ligams extèrnes

• L'occitan marchés per començar (lexic marchés de L'Ordoer de Sent Micheu)
• Patois creusois - limites
• Études sur le patois marchois
• Édith e Serge Yvernault, Le petit Yvernault illustré (dialècte d'Archinhac), 2nda edicion, novembre de 2008
• Lo marchés d'Archinhac près de Montluçon, d'Édith e Serge Yvernault
• "Le Patois Creusois à Fresselines", au nòrd de la Cruesa, Maurice Roy.
• Lo Parlar marchés de Sant Prit la Feulhe, de N. Quint
• Documentari filmat a Sant Prit la Plana, per l'IEO lemosin, en marchés
• Collectatge (contes en marchés) filmat en 2007 a Ansesme

Bibliografia

• BÈC Pèire (1995) = BEC Pierre, La langue occitane, coll. Que sais-je? n° 1059, París: Presses Universitaires de France [1a ed.1963]
• BONIN Marcèl (1981) = BONIN Marcel, Le patois de Langy et de la Forterre (région de Varennes-sur-Allier), Canha de Mar: Cahiers Bourbonnais
• BONIN Marcèl (1984) = BONIN Marcel, Dictionnaire général des patois bourbonnais, Molins: impr. Pottier
• BRUN-TRIGAUD Guylaine (1990) Le Croissant: le concept et le mot. Contribution à l’histoire de la dialectologie française au XIXe siècle [tèsi], coll. Série dialectologie, Lion: Centre d’Études Linguistiques Jacques Goudet
• BRUN-TRIGAUD Guylaine (1992) Les enquêtes dialectologiques sur les parlers du Croissant : corpus et témoins. Langue Française 93, 23-52. URL : www.persee.fr/doc/lfr_0023-8368_1992_num_93_1_5809
• BRUN-TRIGAUD Guylaine (1993) Le parler de Lourdoueix-Saint-Michel (Indre). (Lexique). Guéret : Mémoires de la Société des sciences naturelles et archéologiques de la Creuse (HAL-hal-01360734).
• BRUN-TRIGAUD Guylaine (2021) 2021 Le Croissant : un carrefour linguistique. Langues & Cité, [En ligne], 30-2021. URL : https://www.languesetcite.fr/208
• CHAMBON Joan Pèire, & OLIVIER Felip (2000) = CHAMBON Jean-Pierre, & OLIVIER Philippe, “L’histoire linguistique de l’Auvergne et du Velay: notes pour une synthèse provisoire”, Travaux de linguistique et de philologie 38: 83-153
• DAHMEN Wolfgang (1985) Étude de la situation dialectale dans le Centre de la France: un exposé basé sur l’‘Atlas linguistique et ethnographique du Centre’, París: CNRS [1a ed. en alemand, 1983, Studien zur dialektalen Situation Zentralfrankreichs: eine Darstellung anhand des ‘Atlas linguistique et ethnographique du Centre’, coll. Romania Occidentalis vol. 11, Gerbrunn bei Würzburg: Wissenschaftlicher Verlag A. Lehmann]
• ESCOFIER Simona (1958a) = ESCOFFIER Simone, La rencontre de la langue d’oïl, de la langue d’oc et du franco-provençal entre Loire et Allier: limites phonétiques et morphologiques [tèsi], Macon: impr. Protat [ed. identica de la mesma annada: coll. Publications de l’Institut de Linguistique Romane de Lyon-vol. 11, París: Les Belles Lettres]
• ESCOFIER Simona (1958b) = ESCOFFIER Simone, Remarques sur le lexique d’une zone marginale aux confins de la langue d’oïl, de la langue d’oc et du francoprovençal, coll. Publications de l’Institut de Linguistique Romane de Lyon-vol. 12, París: Les Belles Lettres
• JAGUENEAU Liliane (1987) Structuration de l’espace linguistique entre Loire et Gironde: analyse dialectométrique des données phonétiques de l’‘Atlas linguistique et ethnographique de l’Ouest’ [tèsi], Tolosa: Université de Toulouse-Le Mirail
• LAFONT Robèrt (1987) = LAFONT Robert, Clefs pour l’Occitanie, coll. Clefs, París: Seghers [1a ed. 1971b]
• MÈRLE Renat (1977) = MERLE René, Culture occitane per avançar, París: Éditions Sociales
• QUINT Nicolas (1991) Le parler marchois de Saint-Priest-la-Feuille (Creuse), Lemòtges: La Clau Lemosina
• QUINT Nicolas (1996) Grammaire du parler occitan nord-limousin marchois de Gartempe et de Saint-Sylvain-Montaigut (Creuse), Lemòtges: La Clau Lemosina
• QUINT Nicolas (2002) “Le marchois: problèmes de norme aux confins occitans” [CAUBET Dominique, & CHAKER Salem, & SIBILLE Jean (Joan) (2002) (dir.) Codification des langues de France, París: L’Harmattan, actes dau collòqui “Les langues de France et leur codification”, París, Inalco, 29-31 de mai de 2000: 63-76]
• RONJAT Juli (1930-1941) = RONJAT Jules, Grammaire istorique [sic] des parlers provençaux modernes, 4 vol. [reed. 1980, Marselha: Laffitte Reprints, 2 vol.]
• TORTOLON Carles de, & BRINGUIÈR Octavian (1876) = TOURTOULON Charles de, & BRINGUIER Octavien, Étude sur la limite géographique de la langue d’oc et de la langue d’oïl (avec une carte), París: Imprimerie Nationale [reed. 2004, Masseret-Meuzac: Institut d’Estudis Occitans de Lemosin/Lo Chamin de Sent Jaume]

Nòtas e referéncias