Tresena Republica

La Tresena Republica Francesa es lo periòde de l'istòria de França que cuerbe leis eveniments anant dau reversament dau Segond Empèri lo 4 de setembre de 1870 a la mesa en plaça dau regime de Vichèi lo 10 de julhet de 1940. Durant aqueu periòde, leis institucions francesas foguèron regidas per un ensemble de lèis constitucionalas, adoptadas en 1875, que definissián un regime parlamentari dominat per l'Assemblada Nacionala. La Tresena Republica marca la fin de l'instabilitat cronica deis institucions francesas despuei la Revolucion Francesa. Aquela estabilitat permetèt tanben d'amaisar lei tensions socialas e economicas au sen dau país. Pasmens, es pas una epòca unifòrma. Son istòria, pontuada de crisis grèvas, pòu èsser devesida en tres partidas principalas : un periòde d'installacion de 1870 a 1879, un periòde de succès e de trionfe de 1879 a 1919 e un periòde de dificultats de 1919 a 1940.

De la desfacha de 1870 a la victòria de 1918

L'installacion de la Republica

L'afondrament dau Segond Empèri

Declarada lo 19 de julhet de 1870, la Guèrra Francoprussiana veguèt la desfacha rapida deis armadas dau Segond Empèri còntra una armada prussiana pus nombrosa e mielhs comandada. Lo 2 de setembre, Napoleon III foguèt capturat amb mai de 100 000 a Sedan. A l'anóncia de la desfacha, dos jorns pus tard, lei Parisencs si revoutèron e proclamèron la Republica. Pasmens, quauquei mes avans la guèrra, l'emperaire èra plebiscitat per lei Francés. En particular, sa reforma destinada a crear un Empèri pus liberau èra estada sostenguda per 82 % dei votants. Mai lo sosten principau de l'Empèri èra lo monde rurau, favorable a una democratizacion limitada e interessats per leis avantatges materiaus obtenguts dins leis ans 1850-1860.

Dins aquò, dos movements d'oposicion avián perdurat dins l'Empèri. Lei monarquistas èra partisans d'una segonda restauracion de la monarquia, mai èran devesits entre leis orleanistas, partisans dau còmte de París, felen de Loís-Felipe I^èr, e lei legitimistas, partisans dau còmte de Chambord, felen de Carles X. Leis orleanistas acceptavan lei Lutz e l'eiretatge de 1789 (liberalisme politic e economic, parlamentarisme, catolicisme mai pas clericalisme...) e èran ostils a la Terror e au socialisme. Lei legitimistas èran en favor de la restauracion de la societat de l'Ancian Regime, còntra lo liberalisme e favorables a la Glèisa Catolica. Lo segond movement d'oposicion èra constituïts per lei republicans qu'èran devesits en tres tendàncias principalas : lei moderats capables de negociar amb l'Empèri (Émile Ollivier, Jules Favre), lei radicaus ostils a l'Empèri e desirós de reformas politicas e socialas prefondas (Léon Gambetta, Jules Ferry, Jules Grévy) e lei revolucionaris inspirats per leis ideaus de la Revolucion e de còps per lo socialisme (Blanqui, Eugène Varlin). Lei republicans èran ben implantats dins lei vilas importantas, mai febles dins lei campanhas.

En 1870, après son afondrament, lo Segond Empèri laissa un eiretatge politic ambigü. Si lo regime èra incontestablament una dictatura (despotisme, candidaturas oficialas, plebicistes, suspension dei libertats elementàrias, susvelhança policiera...), èra en realitat pauc repressiu en comparason deis autrei regimes europèus dau periòde. De mai, a inscrich lo sufragi universau dins la practica politica francesa.

La proclamacion de la Republica

La proclamacion de la Republica, lo 4 de setembre de 1870, foguèt mai que mai un eveniment parisenc que s'impausèt au rèsta dau país en causa de la guèrra. Leis eleccions de 1869 avián mostrat la fòrça dei republicans dins la capitala : totei lei deputats de París èra republicans franc d'Adolphe Thiers, un orleanista fòrça ostile a l'Empèri. La formacion d'un « Govèrn de Defensa Nacionala » unicament compausats de republicans (Gambetta, Ferry, Favre) suscitèt pas d'oposicion. Gambetta, favorable a la guèrra a outrança còntra lei Prussians, ne'n foguèt la figura principala. S'escapèt en balon de la capitala e organizèt d'armadas de secors a partir dei regions encara contrarotladas per lei Francés. Dins aquò, aqueleis armadas, mau organizadas e comandadas, foguèron pauc a cha pauc batudas. Puei, lo 28 de genier de 1871, París, assetjada per lei Prussians despuei lo 20 de setembre, signèt un armistici per negociar la fin de la guèrra.

Refugiat a Bordèu, lo govèrn de Defensa Nacionala inicièt lei discussions, mai si turtèt au refús dau cancelier Bismarck de negociar amb un govèrn provisòri. Lo 8 de febrier de 1871, d'eleccions legislativas foguèron donc organizadas. Lei monarquistas, considerats coma lo camp de la patz, ne'n foguèron lei venceires principaus amb 400 elegits sus 675 sètis. Adolphe Thiers foguèt designat « cap dau poder executiu » per discutir dei clausas de la patz. Èra sostengut per leis orleanistas e lei moderats. La patz foguèt signada lo 10 de mai a Francfòrt e sei condicions èran relativament duras : pèrda de l'Alsàcia-Lorena, pagament d'una indemnitat de guèrra de 5 miliards de francs aur e ocupacion d'una partida dau territòri francés fins au pagament definitiu d'aquela indemnitat.

Aquelei condicions desastrosas indignèron la populacion parisenca que deguèt, en mai d'aquò, acceptar l'intrada dei Prussians dins la vila. Lo 18 de març, la temptativa de l'armada de sasir lei canons de la Gàrdia Nacionala entraïnèt una insureccion. Rapidament dirigit per lei revolucionaris e lei socialistas, lo movement organizèt l'eleccion d'una Comuna inspirada per lo modèl de 1792. Pasmens, lei divisions intèrnes afebliguèron lèu leis insurgents. Après un mes d'escaramochas, lei tropas dau govèrn de Thiers, basat a Versalhas, intrèron dins la capitala. Dicha Setmana Saunosa, la repression durèt dau 21 au 28 de mai de 1871. S'acabèt per la mòrt de 25 000 personas. 13 000 presoniers foguèron tanben desportats en Argeria e en Nòva Caledònia.

La question deis institucions

Après la fin de Comuna de París, la question deis institucions demorèt pausada. Mentre que Thiers èra concentrat sus lo pagament de l'indemnitat e l'evacuacion dei territòris ocupats, d'eleccions parcialas largament ganhadas per lei republicas (99 elegits sus 114 sètis) mostrèron l'afebliment e lei divisions dei monarquistas. En novembre de 1872, Thiers e una partida deis orleanistas si ralièron a l'idèa d'una republica conservatritz. Pasmens, aquò entraïnèt lo reversament dau govèrn per una union dei drechas lo 24 de mai de 1873. L'Assemblada elegissèt alora lo manescau de Mac-Mahon, un legitimista, que fisèt au duc de Broglie la direccion d'un govèrn « d'òrdre morau ».

L'òrdre morau aviá per objectiu de restablir la monarquia. Per aquò, un acòrdi foguèt trobat entre lei doas tendàncias : lo còmte de París reconoissèt lo còmte de Chambord coma representant unic dau principi monarquic e, en retorn, aqueu darrier, sensa enfant, reconoissiá lo còmte de París coma son eiretier legitime. Amb lo sosten de l'armada, dei captaus e de la Glèisa, lei jornaus republicans foguèron susvelhats e de foncionaris sospichats de republicanisme foguèron revocats. Una atmosfèra de religiositat s'installèt au sen de l'elèit monarquic (inauguracion de la basilica de Montmartre, organizacion de romavatges...). Pasmens, l'intransigéncia dau còmte de Chambord en favor dau drapèu blanc entraïnèt la revirada dau projècte.

Per mainatjar l'avenidor, lei monarquistas fixèron la durada dau mandat de Mac-Mahon a sèt ans, mai posquèron pas la multiplicacion dei succès republicans e bonapartistas ais eleccions parcialas. Aquò accelerèt lo raliment deis orleanistas ai moderats. Lo 30 de genier de 1875, foguèt ansin adoptat l'emendament Wallon, amb solament una votz d'avança, que fixa lei condicions d'eleccion dau president de la Republica. La forma republicana aquistada, d'autrei lèis constitucionalas precisèron l'estatut dau Senat (24 de febrier), l'organizacion dei poders publics (25 de febrier) e lei relacions entre lei poders publics (16 de julhet). Forman un ensemble qu'es generalament dich « constitucion de 1875 ». Instituïssèron un regime parlamentari bicamerau organizat a l'entorn d'una Chambra dei deputats elegit au sufragi universau dirècte per quatre ans e d'un Senat elegit per un collègi electorau privilegiant lei captaus ruraus. Lei doas chambras avián l'iniciativa dei lèis e elegissián lo president de la Republica. Aqueu darrier aviá de poders largs (dissolucion de la Chambra dei deputats, nominacion dau president dau Conseu, iniciativa dei lèis, caps dei fòrças armadas...). Aqueleis institucions illustran lo compromés entre lei moderats (forma republicana, poders de la Chambra dei deputats) e leis orleanistas (ròtle de monarca constitucionau dau president, natura conservatritz dau Senat).

La crisi de 1877

En 1876, leis eleccions generalas donèron de resultats contradictòris. Lei monarquistas sauvèron just just sa majoritat au Senat (151 sètis còntra 149) e lei republicans ganhèron largament la majoritat a la Chambra (360 sètis còntra 160). Aquò entraïnèt lèu un conflicte entre la presidéncia monarquista, lo Senat conservator e la Chambra republicana. Mac-Mahon prenguèt l'iniciativa de la crisi. Lo 16 de mai de 1877, constrenhèt Jules Simon, lo cap dau govèrn, a la demission e lo remplacèt per de Broglie, tornarmai encargat de dirigir un govèrn d'òrdre morau.

Aquò entraïnèt un conflicte sus l'interpretacion dei poders dau president de la Republica. Per Mac-Mahon, èra un dirigent elegit, responsable davant lo país, e non un arbitre neutre. Lo govèrn deviá donc seguir sei vistas e obtenir sa fisança. Per lei republicans, la tradicion democracia fisava lo poder a la Chambra dei deputats qu'èra l'organe representatiu dau pòble. Quand lei deputats refusèron de votar la fisança au govèrn de Broglie, Mac-Mahon prononcièt la dissolucion de la Chambra (25 de junh). En despiech dei pressions exercidas per l'administracion e la Glèisa, lei republicans tornèron ganhar leis eleccions (323 sètis còntra 208). En decembre, Mac-Mahon foguèt alora obligat d'acceptar l'interpretacion republicana de la constitucion. Nomèt un republican moderat, Jules Dufaure, cap dau govèrn e demissionèt en 1879 après d'autrei tensions. Son successor, Jules Grévy, renoncièt volontàriament a sei prerogativas constitucionalas. Aquò confiermèt la natura ultraparlamentària de la III^a Republica. Desenant, lo president dau Conseu venguèt la personalitat centrala dau govèrn e lo ròtle dau president si limitèt mai que mai a sa nominacion.

La Republica oportunista

L'afebliment dei monarquistas e la division dei republicans

A partir de 1879, lei monarquistas e lei bonapartistas foguèron afeblits per la disparicion dau Prince imperiau (1879) e dau còmte de Chambord (1883) e per la persisténcia de sei divisions intèrnas. Perdèron ansin pauc a cha pauc son influéncia politica. En revènge, gardèron de posicions importantas dins l'administracion, dins l'armada, dins la Glèisa e, pus generalament, dins l'elèit.

Après son trionfe, lei republicans si devesissèron entre oportunistas e radicaus. Lei doas tendàncias partejavan d'ideaus similars : defensa de l'egalitat politica obtenguda en 1848, defensa dau sufragi universau, defensa de l'egalitat sociala assegurada per l'accès egau a l'educacion e defensa d'una estructura socioeconomica quiritària. Pasmens, leis oportunistas si contentavan d'aqueleis aquists. Desvolopèron un programa economic prudent e limitèron son anticlericalisme au contraròtle de l'influéncia de la Glèisa dins l'ensenhament. Léon Gambetta e Jules Ferry n'èran lei doas figuras principalas. En 1881, ganhèron leis eleccions legislativas amb 374 sètis sus 545. Es durant periòde que foguèron votadas lei lèis sus l'escòla laïca e obligatòria qu'entraïnèron l'aparicion de la vergonha e la regression dei lengas dei regions non francofònas de França (occitan, breton...).

Lei radicaus, fòrça minoritaris en 1881 (46 sètis), reclamavan una reforma de la constitucion (supression dau Senat), la mesa en plaça d'un impòst sus lo revengut e la nacionalizacion dei servicis publics. Èran tanben opausats a l'expansion coloniala e partisans de la separacion de la Glèisa e de l'Estat. Èran ben implantats dins lei quartiers populars dei vilas. Georges Clémenceau n'èra la figura pus conoissuda.

Lo renforçament deis institucions

Dins leis ans 1880, leis oportunistas renforcèron leis institucions en adoptant un ensemble de lèis destinadas a protegir lei libertats fondamentalas e a consolidar l'escòla republicana. Regardant lei libertats fondamentalas, votèron doas lèis qu'assegurèron la libertat de la premsa e la libertat de reünion (supression de l'autorizacion prealabla, dau delicte d'opinion, de la suspension). Puei, la publicitat dei debats dei conseus comunaus foguèt impausada e l'eleccion dei cònsols au sufragi universau venguèt la nòrma, a l'excepcion de París. Enfin, de reformas constitucionalas suprimissèron lei senators inamovibles e declarèron ineligibles lei descendents dei familhas aguent reinat sus França.

La crisi boulangista

Començada en 1873, la Granda Depression de 1873-1896 aguèt d'efiechs importants en França a partir de 1881 e multipliquèt lei maucontents : agricultors concurrenciats per leis importacions, catolics marcats per la falhida de l'Union Generala en 1882 (atribuït ai banquiers protestants ò judieus), obriers en grèva reprimits per l'armada... En 1885, leis oportunistas foguèron sancionats per leis electors, mai posquèron gardar lo poder amb l'ajuda dei radicaus. Aquò entraïnèt una fòrta instabilitat ministeriala. Puei, en 1887, l'escàndol dei decoracions, un trafec de medalhas organizat per Wilson, un parlamentari gendre de Jules Grévy, s'acabèt per la demission dau president.

Dins aqueu contèxte, lo generau Boulanger, ministre de la Guèrra en 1886-1887, cristallizèt lei maucontentaments e venguèt « l'òme providenciau » de la drecha. Sa fermetat còntra Alemanha durant l'afaire Schaebelé li permetèt de venir la figura dau nacionalisme francés e dau revenge. En mai d'aquò, sei preocupacions li permetèron de raliar una partida dei sufragis populars e lei realistas e lei bonapartistas lo considerèron coma lo mejan d'abolir la Republica. Son programa « dissolucion, constituanta, revision » èra pron vague per sedurre aqueleis electorats. Aquò li permetèt de ganhar mai d'una eleccion parciala fins au 27 de genier de 1889 que veguèt la victòria dau generau a París còntra un candidat radicau. Sei partisans prepausèron de prendre dirèctament lo poder, mai Boulanger refusèt lo còp d'Estat pensant èsser capable de conquistar lo poder d'un biais legau ais eleccions generalas.

Pasmens, aqueu refús deçaupèt una partida de sei partisans. Lei republicans ganhèron leis eleccions de 1891 e lo boulangisme declinèt rapidament. Aguèt de consequéncias importantas sus la vida politica francesa. Lo nacionalisme venguèt una valor de drecha e lo tèma d'una revision deis institucions s'implantèt dins l'opinion. Lo radicalisme perdèt tanben una partida de sei sostèns urbans que s'orientèron vèrs lei socialistas ò lei nacionalistas. En revènge, son influéncia si desvolopèt au sen dau monde rurau, rassegurat per son oposicion viva au boulangisme.

L'emergéncia de fòrças novèlas

Dins lo corrent deis ans 1890, la Republica conoissèt d'evolucions importantas. La pus visibla foguèt lo renovelament dau personau politic, en partida causat per l'escàndol de Panamà en 1892. Una lèi de complasença, votada gràcias a la corrupcion de plusors parlamentaris, aviá permés a la Companhiá dau Canau de Panamà d'emetre un emprunt en despiech de sei dificultats. Sa falhida roïnèt mai d'un esparnhaire e l'afaire foguèt largament utilizat per la drecha per alimentar sa propaganda antiparlamentària. D'òmes politics importants, coma Clémenceau e Rouvier, foguèron descreditas. En 1893, lei legislativas veguèron ansin l'eleccion de 190 parlamentaris novèus. Dichs progressistas, aqueleis elegits novèus èran favorables a una aliança amb lei catolics moderats per luchar còntra l'influéncia dei radicuas jutjats tròp pròches deis idèas socialistas. Lo raliment dau papa Leon XIII a la Republica favorizèt aquela evolucion en permetent d'acòrds electoraus.

Aquelei transformacions èran dictadas per la question sociala e lei crenhenças relativas a la montada dau socialisme. D'efiech, dempuei leis ans 1870, la societat francesa èra estada per una tiera de crisis localas e conjoncturalas (efiechs de la Granda Depression de 1873-1896, crisis viticòlas causadas per lo filloxèra, disparicion progressiva deis industrias localas, començament de l'exòde rurau, desindustrializacion de Lengadòc, dei Pirenèus e deis Aups dau Sud...). Aquò entraïnèt la formacion d'un proletariat urban sensible ais idèas marxistas e anarquistas. Per la borgesiá liberala, leis institucions e lei reformas èran una respònsa sufisenta per redurre la misèria obriera. Sostenguèt tanben la recrestianizacion dei mitans obriers menada per Albert de Mun.

Dins aquò, lo movement obrier si reconstituïssèt sus de basas novèlas. La lèi Waldeck-Rousseau de 1884 permetèt lo desvolopament dei sindicats que si raprochèron rapidament de la Federacion dei Sindicats fondada en 1886. En parallèle, Fernand Pelloutier creèt en 1892 la Federacion dei Borsas dau Trabalh que venguèron de luòcs d'informacion e de reünion e sostenguèron l'independéncia dei sindicats e la grèva generala. En 1895, la Confederacion Generala dau Trabalh (CGT) si formèt a partir dau raprochament dei doas federacions. Au nivèu politic, Jules Guesde introduguèt leis idèas collectivistas de Marx au sen dau movement obrier francés. Aquò entraïnèt de scissions amb lei faccions pus tradicionalas de la senèstra francesa : possibilistas de Paul Brousse, blanquistas d'Édouard Vaillant, Partit Obrier Socialista Revolucionari de Jean Allemane e socialistas independents favorables a de reformas (Millerand, Jaurés). En 1893, aperaquí 50 deputats socialistas foguèron elegits, mai èran pauc units. Maugrat sei divisions, lo socialisme francés si desvolopèt e prenguèt lo contraròtle de mai d'una comuna dins lo Nòrd e dins lo departament d'Alèir. Aquelei succès espaurissèron lei republicans que confondèron volontiàrament socialistas e anarquistas. En 1894, per luchar còntra leis atemptats anarquistas, foguèron adoptadas lei « lèis sceleratas » que reprimiguèron d'un biais eficaç l'anarquisme politic. Pasmens, leis anarquistas demorèron influents au sen dau sindicalisme francés.

La Republica radicala

L'afaire Dreyfus

L'afaire Dreyfus comencèt en setembre de 1894 quand lo Servici d'entresenhas detectèt una transmission de documents militars vèrs l'ambaissada d'Alemanha. Accusat per lo comandant Henry, lo capitani Dreyfus, un oficier judieu d'origina alsaciana, foguèt condamnat ai trabalhs fòrçats a perpetuitat. La premsa si descadenèt còntra lo copable e l'opinion publica lo considerèt coma un traite. Pasmens, en 1896, lo luòctenent-coronèu Picquart, cap novèu dau Servici d'entresenhas, descurbèt l'identitat dau copable vertadier, lo comandant Esterhazy. Per conservar sa credibilitat, l'armada decidèt d'estofar l'afaire, mai Picquart insistissèt. En genier de 1898, un Conseu de guèrra aquitèt oficialament Esterhazy.

L'afaire prenguèt una amplor novèla lo 13 de genier amb la publicacion dins lo jornau L'Aurore d'un lòng article d'Émile Zola intitulat J'accuse (« Acusi »). Si Zola foguèt condamnat per difamacion, donèt una dimension politica a l'afaire e un procès de revision venguèt inevitable. Lei passions si descadenèron alora, amplificadas per la premsa, entre dreyfusards e antidreyfusards. La superioritat de la vertat, la plaça de la rason d'Estat, lo nacionalisme e l'antisemitisme alimentèron lei debats que foguèron marcats per d'actes de violéncia e d'atemptats, compres còntra lo president de la Republica Émile Loubet. Après una temptativa de Déroulède de dirigir lei tropas còntra l'Elisèu, la senèstra s'inquietèt e formèt un govèrn de « defensa republicana » gropant radicaus, republicans moderats e quauquei socialistas lo 22 de junh de 1899. Dirigit per Pierre Waldeck-Rousseau, aqueu govèrn reprimissèt l'agitacion nacionalista e reglèt definitivament l'afaire. Après un segond jutjament incoerent (copable amb de circonstàncias atenuantas), Dreyfus foguèt reabilitat en 1906.

L'afaire Dreyfus ocupèt una plaça importanta dins la vida politica francesa car mostrèt lo ròtle novèu tengut per la premsa dins lo debat public. De mai, entraïnèt una evolucion duradissa dei practicas (generalizacion dei ligas e dei manifestacions per carriera) e dei pensadas. L'exaltacion de la Nacion, la necessitat de l'òrdre e de l'autoritat e lo primat de l'accion venguèron de valors de drecha mentre que l'antimilitarisme, la defensa de l'individú e l'esperit critic còntra l'autoritat de grop foguèron desenant associats a la senèstra. Aquò entraïnèt una scission au sen dei republicans moderats : la majoritat eiretiera deis « oportunistas », menada per Jules Méline, passèt a drecha e la minoritat, conducha per Waldeck-Rousseau si raprochèt dei radicaus e dei socialistas. Es aquela transformacion que fondèt la « Republica radicala » que dirigissèt lo país lo país fins a la guèrra.

La question religiosa

Après l'Afaire, lei relacions entre la Glèisa e l'Estat dominèron la vida politica interiora. Cimentèt l'unitat dau Blòt dei Senèstras. Fins a 1902, lo govèrn Waldeck-Rousseau menèt una politica moderada destinada a contrarotlar lei congregacions jutjadas tròp influentas. Pasmens, voliá pas contestar lo concordat. En julhet de 1901, la lèi sus leis associacions acordèt ansin la libertat de creacion ais associacions civilas, mai sometèt lei congregacions a una autorizacion. En 1902, leis eleccions generalas foguèron disputidas, mai la coalicion de la drecha perdiguèt en fàcia d'una aliança de senèstra dominada per lei radicaus. Émile Combes venguèt alora president dau Conseu de mai de 1902 a genier de 1905. Sa politica foguèt dominada per un anticlericalisme fòrt amb l'adopcion d'una lèi enebissent l'ensenhament ai congregacions autorizadas e la rompedura dei relacions diplomaticas amb Vatican. Puei, preparèt la lèi de separacion de la Glèisa e de l'Estat que foguèt finalament adoptada en decembre de 1905 per lo govèrn Rouvier. Proclamèt la libertat de consciéncia e assegurèt la libertat dei cultes, mai desenant la Republica arrestèt de lei subvencionar. D'associacions cultualas venguèron proprietaris dei bens de la Glèisa après d'inventòris que suscitèron de trèbols grèus dins mai d'una region.

Aquela crisi entraïnèt una reorganizacion novèla dau païsatge politic francés. Lo partit radicau n'èra lo pivòt. Pasmens, èra pas una organizacion ben estructurada, mai puslèu un acampament d'estructuras localas autonòmas (comitats electoraus, jornaus, captaus, lòtjas maçonicas...). Son programa, adoptat a Nancy en 1907, èra favorable a de reformas socialas moderadas destinadas a transformar cada Francés en pichon proprietari, au patriotisme revolucionari de 1793 e a la defensa de la republica parlamentària. Lei classas mejanas e lei regions favorablas a la democracia païsana èran sei bastions (Aquitània, Lengadòc, Massís Centrau, Borgonha e region parisenca). Pus a senèstra, lei socialistas èran devesits per de questions de doctrina. Lei moderats, coma Jaurés e Millerand, èran pas ostils a la participacion au jòc governamentau. En revènge, lei marxistas coma Jules Guesde refusavan de participar a un govèrn « borgés ». En 1904, l'Internacionala si prononcièt en favor de Guesde. Un an pus tard, foguèt creada la Seccion Francesa de l'Internacionala Socialista (SFIO). Disciplinada e centralizada, èra un partit d'un tipe novèu que s'implantèt rapidament dins lo Nòrd, dins lo nòrd dau Massís Centrau e dins lei regions « rojas » de Lengadòc e de Provença (51 deputats en 1906, 103 en 1914). Pasmens, aqueu desvolopament entraïnèt una mutacion de seis elèits que s'integrèron pauc a cha pauc dins la vida politica e s'orientèron vèrs lo reformisme.

A drecha, la Federacion Republicana èra ostila a l'anticlericalisme, mai èra estacada a l'òrdre sociau e au parlamentarisme. Èra ben implantada dins l'oèst gràcias a una ret de captaus e dins l'èst gràcias a un discors patriotic. En 1902, foguèt tanben fondada l'Aliança Liberala Populara que desvolopèt un programa sensible ai questions socialas e favorable a la libertat religiosa. Leis autrei partits centristas demorèron marginaus. La drecha extrèma entretenguèt una certana agitacion per lo mejan de sei ligas. Sa figura principala èra Carles Maurràs, lo teorician d'un « nacionalisme integrau » onte l'unitat de la patria èra realizat gràcias a la restauracion de la monarquia e l'exclusion deis estrangiers e dei Judieus. Son movement, l'Accion Francesa, aguèt una certana influéncia dins l'elèit conservator (oficiers, clergats, nobles...) sensa venir una organizacion de massa.

Lei tensions sociala de l'avans-guèrra

Lo periòde 1906-1910 foguèt marcat per una agitacion sociala intensa. La reorganizacion de la CGT, iniciada en 1902 per son secretari generau Victor Griffuelhes, foguèt un factor explicant aquelei tensions. D'efiech, en 1906, lo sindicat adoptèt la Carta d'Amians que traduguèt son adopcion dei tèsis anarcosindicalistas. Segon aqueu tèxte, deviá exclure lei mejans politics e pas servir leis interès de la SFIO. En plaça, « l'accion dirècta » venguèt l'aisina privilegiada per destrurre la societat borgesa per lo mejan de boicòts, de grèvas multiplas, de grèvas generalas ò de sabotatges. Lo sindicat èra tanben fòrça actiu dins lei manifestacions dau periòde (manifestacions dau 1^èr de mai de 1906 per la jornada d'uech oras, grèvas dei minaires de 1907, grèvas deis obriers dau bastiment de 1908, grèva dei caminòts de 1910...). En mai d'aquò, en 1907, la revòuta dei vinhairons de Lengadòc, menaçats per una subreproduccion de vin, suscitèt de trebles grèus en Occitània e entraïnèt la mutinariá dau 17^en regiment d'infantariá. Enfin, en 1909, lei foncionaris, qu'avián pas lo drech de grèva, inicièron una importanta grèva que foguèt lèu seguida per un movement dei postiers.

En 1906, aquelei tensions avián permés una victòria dau Blòt dei senèstras ais eleccions legislativas. Pasmens, aquela coalicion durèt gaire : lei socialistas refusèron de sostenir la repression dei movements sociaus e jonhèron tornarmai l'oposicion. D'octòbre de 1906 a julhet de 1909, Clémenceau dirigissèt lo govèrn e la repression. Arrestèt ansin lei caps de la CGT, revoquèt de foncionaris e ordonèt a l'armada de tirar sus leis obriers. Pasmens, suscitèt pauc a cha pauc l'ostilitat creissenta deis autrei fòrças politicas e, finalament, una coalicion de la drecha, dei radicaus e dei socialistas reversèt lo govèrn Clémenceau.

En 1910, leis eleccions foguèron mai dominadas per la question de l'actitud d'aver en fàcia d'Alemanha. Lei doas crisis marroquinas de 1905-1906 e de 1911 entraïnèron una division de l'opinion publica, en particular de la senèstra. Lei socialistas e la CGT evolucionèron vèrs lo pacifisme, l'antimilitarisme e l'internacionalisme. En revènge, lo rèsta dei fòrças politicas evolucionèron, amb de nuanças, vèrs lo patriotisme e lei valors militaras. En 1912, Caillaux foguèt ansin remplaçat per Raymond Poincaré, un Lorenc intransigent sostengut per una coalicion de centre drech. La durada dau servici militar foguèt militar foguèt alora portada de 2 a 3 ans per compensar l'inferioritat numerica de l'armada francesa en cas de guèrra còntra Alemanha. En causa d'aquela politica, leis eleccions de 1914 foguèron dominadas per lei questions relativas a l'abolicion d'aquela lèi e a la creacion d'un impòst sus lo revengut. Tornarmai aliats, lei socialistas e lei radicaus adoptèron lo segond ponch, mai l'atemptat de Sarajevo aguèt luòc avans lo vòte dau premier.

La Republica a l'espròva de la guèrra

Article detalhat: Premiera Guèrra Mondiala.

Au començament de la guèrra, l'Union Sacrada sagelèt lo consensus nacionau a prepaus de la guèrra. D'efiech, s'après l'atemptat de Sarajevo, la SFIO assaièt d'organizar de reünions publicas per sauvar la patz, foguèt impossible d'organizar la grèva revolucionària pantaiada per lei caps internacionalistas. Au contrari, l'assassinat de Jaurès lo 31 de julhet accelerèt lo raliment e Louis Malvy, ministre de l'Interior, aguèt pas besonh d'utilizar lo quasernet B (lista dei caps politics e sindicaus a arrestar en cas de guèrra). Lo 4 d'aost, lo secretari de la CGT Léon Jouhaux anoncièt son raliment mentre qu'una fraccion importanta de la populacion francesa èra de retorn dins lei glèisas per la messa. Per totei lei caps politics francés, la guèrra èra justa car menada en respònsa ai declaracions de guèrras deis Empèris Centraus. Ansin, lei socialistas votèron lei credits de guèrra e lo 26 d'aost, dos d'entre elei intrèron au sen dau govèrn (Jules Guesde e Marcel Sembat).

Fins a la fin de 1914, la vida politica es suspenduda dins lo país e lo poder militara escapèt largament au contraròtle civiu. Pasmens, a partir de 1915, lei parlamentaris s'ocupan de restaurar aqueu contraròtle e de visitar regularament lo frònt. Obtenguèron ansin la creacion de comitats secrèts d'informacion sus la conducha de la guèrra. Pasmens, la question dau contraròtle deis armadas entraïnèt lo retorn de l'instabilitat ministeriala a l'autona de 1915. Si l'Union Sacrada perdurava dins l'esperit de l'opinion publica, foguèt pauc a cha pauc destrucha dins lo camp politic.

En 1917, lei mutinariás, l'afondrament de Russia e la multiplicacion dei grèvas entraïnèron la fin definitiva de l'Union Sacrada. En parallèl, aguèt luòc la montada d'un movement pacifista internacionau animat per lei socialistas e lei sindicats. La SFIO deguèt ansin gerir una importanta minoritat d'opausants a la perseguida de la guèrra. Votèt encara lei crèdits de guèrra en junh de 1917, mai refusèt d'intrar au govèrn. Coma dins leis autrei belligerants, lo president Poincaré acceptèt alora la formacion d'un govèrn fòrt destinat a menar la guèrra tot en reprimissent lei contestacions e lei desfachistas. En França, foguèt Clémenceau que menèt aquela politica. Gràcias a d'evolucions novèlas au sen de l'armada (abandon deis atacas massisas au profiech d'ofensivas localas, generalizacion de l'emplec dei blindats, abandon de la defensa fixa dei posicions, etc.), aquò permetèt de ganhar lo conflicte en novembre de 1918.

Lei mutacions de la Bèla Epòca

Una economia esitanta

Durant lo Segond Empèri, França s'engatjèt largament dins l'èra industriala. D'efiech, animat per una volontat de modernizacion, Napoleon III s'interessèt fòrça ai questions economicas. La ret ferroviària foguèt fòrça desvolopada, un sistèma bancari modèrne foguèt creat e de trabalhs urbans foguèron iniciats. Aquò permetèt d'industrializar lo país e d'organizar leis Exposicions Universalas cargadas de mostrar lei progrès realizats au rèsta dau monde. Aquelei basas constituïguèron lo còr de l'economia de la III^a Republica fins a la guèrra. D'un biais generau, aquò permetèt una importanta aumentacion dau revengut nacionau entre 1870 e 1914 (+ 250 %). Lo ròtle de la proprietat demenissèt durant aqueu periòde au profiech de la proprietat mobiliera. Pasmens, la lònga crisi de la fin dau sègle XIX afeblissèt la creissença que foguèt solament de 1,6 %/an còntra 2,8 % en Alemanha. De performàncias economicas inegalas son la causa d'aqueu declin parciau.

Premier, lo crèdit es abondós gràcias a un sector bancari totjorn eficaç e a resèrvas d'aur capablas de cubrir la quantitat de sòus en circulacion. De mai, París èra d'aqueu temps la segonda plaça financiera internacionala après Londres. Una ret de sucursalas permetiá de drenar l'esparnha individuala dei Francés per investir dins mai d'un sector (quimia, electricitat, grands magasins...). Dins aquò, una partida d'aquela esparnha foguèt utilizat per finançar de projèctes dins d'autrei país (45 % en 1914). Òr, aquò entraïnèt una certana maufisança per l'investiment dins leis industrias productivas nacionalas. De mai, una part deis investiments èra realizada dins de país qu'avián pauc de contactes comerciaus amb França (Russia...) ò dins de país enemics (Àustria-Ongria, Empèri Otoman...). Ansin, lo crèdit francés èra pas totjorn dirigit vèrs de projèctes susceptibles d'aver un impacte positiu sus l'economia francesa.

Per aquela rason, lei diferents sectors participèron d'un biais inegau a la creissença. Leis infrastructuras de transpòrt foguèron fòrça modernizadas (camins de fèrre, rotas, pòrts) e la flòta marchanda assegurava encara 25 % dau trafec internacionau. En revènge, l'agricultura, protegida per de barrieras doanieras importantas, declinèt lentament. En 1910, representava 35 % dau revengut nacionau e 42 % de la produccion totala. Pasmens, après un sègle d'aplicacion dau Còdi Civiu, lei tenements èran fòrça trocejats, çò qu'empachava la mesa en plaça de politicas de modernizacion eficaças. L'industria èra tenben en retard dins mai d'un domeni. D'efiech, si lei sabents francés descurbiguèron fòrça lèis teoricas, leis aplicacions concrètas foguèron puslèu desvolopadas en Alemanha, au Reiaume Unit e ais Estats Units. De mai, l'industria francesa mancava de concentracion. Ansin, si mai d'una branca èra dinamica (quimia, automobila...), França passèt dau segond au quatren reng dei poissanças industrialas de 1870 a 1913. La part dau país dins lo comèrci internacionau seguissèt una evolucion similara.

Lei mutacions limitadas de la societat

Durant la Bèla Epòca, la societat conoissèt unicament d'evolucions limitadas. La demografia francesa demorèt ansin la mens dinamica dau continent amb una creissença lenta dau nombre d'abitants : 36,1 milions en 1872, 39,6 milions en 1914. Aquò s'explica per un afondrament de la natalitat dins totei lei classas socialas, agravat per d'estrategias d'agrandiment dau domeni agricòla dins lei zònas ruralas ò de promoccion sociala au sen dei classas mejanas. La pèrda d'influéncia dei religions es una autra causa de la reduccion dau nombre de naissenças dins mai d'una region. Per mantenir la populacion activa, l'imigracion venguèt donc una necessitat dins un nombre important de sectors economics. Lo nombre d'estrangiers aumentèt ansin de 700 000 en 1870 a 1,1 milion en 1911. Aquò entraïnèt de tensions, en particular còntra leis imigrats italians (pogròm d'Aigas Mòrtas en 1893). De lèis foguèron donc adoptadas en 1899 (decrèts Millerand) per impausar de quòtas maximaus d'estrangiers dins lei companhiás, mai de mesuras foguèron egalament presas per francizar d'un biais quasi automatic la segonda generacion.

Lei ruraus èran totjorn la màger part de la populacion, mai aquela populacion èra a demenir (67 % en 1876 e 54 % en 1911) en causa de l'exòde rurau. Pasmens, d'inegalitats importantas devesissián lo monde agricòla. Lei pichons e mejans proprietaris, esplechant elei meteissei lor tenement, èran majoritari (60 % dei tèrras agricòlas). Representavan l'ideau republican d'una democracia de pichons proprietaris, mai èran en declin. Lei mainatgiers que devián logar lor tenement cubrissián 40 % dei tèrras. Èran majoritaris dins la region parisenca e dins l'oèst dau país. Enfin, leis obriers agricòlas èran tres milions au començament de la Bèla Epòca, mai lor nombre demenissèt pauc a cha pauc. Li aviá tanben fòrça artesans (fabres, fustiers, forniers...) e de notables ancians ò recents (castelan, borgés, prèire, notari, mètge...). Lei revenguts aumentèron durant lo periòde, mai pas d'un biais egau. Lei productors de blat de la region parisenca, comprés lei mainatgiers, veguèron lor situacion si melhorar fòrça. En revènge, foguèt pas lo cas dei trabalhaires agricòlas que s'orientèron pauc a cha pauc vèrs l'industria que prepausava de salaris superiors. La construccion dau camin de fèrre e lo desvolopament de l'escòla republicana favorizèron aquela mobilitat. En revènge, entraïnèron lo declin dei tradicions localas. En particular, en Occitània, lo desenclavament dei campanhas e la generalizacion de l'escòla obligatòria marquèron l'apogèu de la vergonha. Ansin, la transmission intergeneracionala de l'occitan demenissèt fòrça après la Premiera Guèrra Mondiala.

Dins una societat lausant la pichona proprietat individuala, lei sièis milions d'obriers recensats en 1914 formavan una classa isolada e crencha. Pasmens, en despiech d'una expansion rapida dempuei 1896, èra devesida entre de situacions e d'estatuts fòrça diferents : obriers domestics, obriers de pichona companhiá, obriers d'usina, obriers dei minas, obriers d'Estat, emplegat dei transpòrts... Lei salaris èran fòrça variables, mai èran generalament pus importants a París, per leis òmes e dins lei grandei companhiás. A respècte deis autrei poissanças industrialas, la legislacion sociala èra pauc avançada : jornada de trabalh de 10 h, abséncia de proteccion de l'emplec, salaris pagats segon una basa jornadiera ò setmaniera... Dins aquò, la reglementacion limitèt pauc a cha pauc lo trabalh deis enfants e dei fremas, lo libret obrier foguèt suprimit en 1890, lo repaus setmanier foguèt creat en 1906, un drech a la retirada 65 ans instituït e lo còrs deis inspectors dau trabalh foguèt fondat en 1899 per verificar lo respècte de la lèi per lei patrons. Lei revenguts aumentèron, mai la condicion obriera demorèt dura. De mai, en despiech de sindicats combatius, leis obriers si maufisèron deis intellectuaus, çò que privèt lei movements obriers de sostèns au sen dei classas pus educadas.

Enfin, au sen de la borgesiá, tres categorias principalas pòdon èsser destriadas. La borgesiá auta, pauc nombrosa (20 000 familhas), afichava de revenguts superiors a 50 000 F/an. Caps d'entrepresas industrialas, banquiers, grands negociants, oficiers superiors, magistrats, òmes politics nacionaus ò grands foncionaris, avián un mòde de vida pròche de l'aristocracia anciana. Si perdèt son monopòli sus la vida politica dau país amb la casuda dau Segond Empèri, gardèt lo contraròtle deis afaires economics e una plaça centrala dins lo foncionament de l'Estat. Metèt tanben en plaça una estrategia de reproduccion deis eleits a son avantatge. La creacion de l'Escòla liure dei Sciéncias Politicas en 1872 n'es probable lo simbòl pus important car fòrça parlamentaris venguèron d'aquela institucion. La borgesiá intermediària èra constituïda de 200 000 personas ganhant entre 10 000 e 50 000 F/an (professions liberlas, caps d'entrepresas mejanas, salaris qualificats...). Èran lo còr de la borgesiá francesa e sei valors (trabalh, esparnhe, instruction, cortesiá, prudéncia...) èran lo modèl dau regime. La màger part dei quadres de l'Estat e dei companhiás èran eissits de sei rengs. Enfin, la pichona borgesiá èra formada per lo rèsta dei foncionaris, lei proprietaris de botiga, leis artesans independents, lei pichons patrons e leis emplegats dei companhiás mai importants (camin de fèrre, pòsta...). Inspirat per lo modèl dei classas superioras, avián accès a de condicions materialas superioras ais obriers. Pasmens, sei revenguts èran pas totjorn superiors.

Lei transformacions engendradas per la guèrra

En 1918, la França victoriosa èra fòrça afeblida per la Premiera Guèrra Mondiala amb 1,3 milion de mòrts e dispareissuts, 2,8 milions de bleçats (600 000 invalides) e un deficit de naissenças estimats a 1,5 milion. La reconquista dei territòris perduts en 1871 cambièt pas aqueu bilanç. De mai, lei comportaments maltusians de l'avans guèrra perdurèron. Aquò foguèt agravat per la decision deis autoritats d'adoptar de politicas repressivas (enebiment de l'avortament en 1920) e pauc incitativas (pas d'allocacions familhalas). Lo vielhiment de la populacion accelerèt.

Per complicar mai la situacion, lei regions industrialas e minieras dau Nòrd e de l'Èst èran largament devastadas per lei bombardaments e lei destruccions operadas per lei tropas alemandas en retirada. La situacion financiera èra tanben marrida. D'efiech, per finançar son esfòrç de guèrra, França deguèt vendre d'actius a l'estrangier e contractar de deutes, en particular ais Estats Units. En mai d'aquò, d'emprunts de tèrme cort finançats per lei Francés èran de pagar. En consequéncia, lo budget de l'après-guèrra èra totalament desequilibrat en causa d'aquelei deutes e de l'obligacion de finançar una reconstruccion rapida. Ansin, en 1919, foguèt pas possible de restablir rapidament la convertibilitat dau franc en aur.

Enfin, lei classas mejanas, basa dau regime, èran estadas decimadas per lo conflicte. D'efiech, la màger part deis oficiers – còrs durament tocat per lei combats – èran eissits de sei rengs. L'autra basa de la III^a Republica, lei païsans, èra tanben fòrça afeblida car la mitat dei pèrdas èran de païsans. Sovent, lo fiu unic de la familha èra mòrt, çò que creèt de problemas de succession. Aquò accelerèt l'exòde rurau, fenomèn favorizat per la descubèrta dei vilas per lei joves durant la guèrra. Ansin, en 1919, si la Republica aviá ganhat la guèrra de revènge còntra Alemanha e impausat lei valors « francesas » a la màger part de la populacion, èra desenant una institucion fragilizada.

De la Premiera a la Segonda Guèrra Mondiala

Leis illusions deis ans 1920

La question bolchevica

En despiech de la victòria, en 1919, la crenhença d'una revolucion bolchevica en França inquietèt una partida importanta deis eleits e de l'electorat. Lei succès dei comunistas rus e ongrés, la mutinariá dei marins francés de l'esquadra de la mar Negra, l'agitacion revolucionària dins lo país dempuei 1917 e la confusion entre socialistas revolucionaris e moderats èran lei ferments principaus d'aquela crisi. Es ansin durant la campanha electorala de 1919 qu'apareissèt per lo premier còp l'imatge de « l'òme amb lo cotèu entre lei dents ». Pasmens, la campanha opausèt en realitat tres movements ben diferents : la SFIO minada per sei divisions intèrnas, lei radicaus impopulars après aver menat la guèrra durant quatre ans e lo Blòt nacionau constituït d'una coalicion dau centre e dei drechas. La lèi sus l'introduccion de l'escrutinh proporcionau departamentau transformèt una pichona victòria (300 000 votz d'avança) en una victòria totala dei drechas amb 437 deputats còntra 88 radicaus e 68 socialistas. Es la « chambra blau orizont ». Dins aquò, lei venceires si devesissèron rapidament. Clémenceau, cap principau dau movement, foguèt escartat de la presidéncia de la Republica après un vòte en favor de Paul Deschanel (remplaçat tre setembre de 1920 per Millerand).

Pasmens, la question bolchevica agitèt subretot la SFIO que son unitat èra estada menaçada durant la guèrra per lei desacòrdis entre lei pacifistas e lei partisans d'una perseguida de la guèrra. La rompedura se debanèt en 1919-1920 a prepaus de la chausida de l'estrategia d'adoptar. Una minoritat, sovent compausada de l'elèit dau partit (elegits...), èra favorabla au mantenement de la tradicion reformista eissida dei luchas de la fin dau sègle XIX. La majoritat èra favorabla a una revolucion bolchevica francesa. La CGT èra minada per de problemas similars, mai la direccion de Léon Jouhaux demorèt majoritària au sen dau sindicat. La crisi de la SFIO foguèt reglaga au congrès de Tors (29-30 de decembre de 1920) que s'acabèt per la scission entre lei moderats (que gardèron lo nom de SFIO) e lei revolucionaris que formèron la SFIC (Seccion Francesa de l'Internacionala Comunista que venguèt pus tard lo Partit Comunista Francés). La màger part de l'aparelh politic, comprés lo jornau L'Humanité, jonhèt la tendància revolucionària. Puei, au congrès de Lille (julhet de 1921), foguèt lo torn de la CGT de si devesir amb la fondacion de la CGTU (Confederacion Generau dau Trabalh Unitària) per lei partisans d'una linha revolucionària.

Durant 10 ans, lo PCF gardèt una linha revolucionària dura. Multipliquèt tanben lei purgas intèrnas. Aquò entraïnèt l'eliminacion de sòcis experimentats e menèt a la promoccion de joves coma Maurice Thorez. Sei chausidas internacionalistas (oposicion a l'ocupacion de Ruhr, sostèn a Abd el-Krim pendent la guèrra dau Rif, politica « classa còntra classa »...) entraïnèron una rompedura progressiva amb la màger part de la societat. Pasmens, formèt tanben una còntra-societat que seduguèt leis obriers dei grandeis usinas concentradas e taylorizadas e leis intellectuaus en revòuta. Pasmens, aquela estrategia l'isolèt e o marginalizèt sus la scena politica. En 1932, comptava solament 9 deputats e 29 000 sòcis. En fàcia, la SFIO aviá rapidament restablit seis efectius e sa preséncia dins sei bastions istorics.

Lei questions financieras

Dins lo corrent deis ans 1920, França assaièt de tornar trobar la prosperitat e l'òrdre associats a la « Bèla Epòca ». Aquò explica la victòria dau Blòt Nacionau e la volontat de preservar l'esperit de l'Union Sacrada. L'èx-socialista Alexandre Millerand es ansin elegit president de la Republica en 1920. Aristide Briand, personalitat majora dau vòte de la lèi de Separacion adoptèt una politica religiosa d'amaisament marcada per lo restabliment dei relacions diplomaticas amb la papautat, l'autorizacion donada ai congregacions de tornar començar seis activitats e lo mantenement dau Concordat de 1801 en Alsàcia-Lorena. Pasmens, foguèt obligat d'abandonar lo poder en causa de la question dei Deutes e dei Reparacions, element que venguèt centrau dins lo debat politic nacionau.

Briand foguèt remplaçat per Raymond Poincaré que metèt en òbra una politica d'aplicacion estricta dau tractat de Versalhas. En 1923, ordonèt ansin l'ocupacion de Ruhr per sasir dirèctament una partida de la produccion industriala alemanda e d'obtenir lei reparacions degudas per Berlin. Pasmens, se turtèt ai dificultats financieras de la guèrra. D'efiech, de 1920 a 1922, França deguèt pagar 120 miliards de francs per rebastir lei regions destruchas per lei combats, çò qu'entraïnèt una aumentacion dau deficit e de l'inflacion. A l'origina, èra previst de finançar aquelei despensas amb lei reparacions alemandas, mai rapidament, aqueleis indemnitats venguèron illusòria. La question èra explosiva dins una republica de Weimar encara pauc establida e, pus generalament, Alemanha aviá pas lei mejans per pagar lei reparacions exigidas. En 1924, la liura britanica passèt de 85 a 123 francs. Poincaré engatjèt alora un programa vigorós de restabliment dei finanças publicas amb una aumentacion deis impòsts de 20 %. Aquò permetèt d'enraiar la crisi, mai la drecha perdèt leis eleccions de mai de 1924.

Lei venceires foguèron lo Cartèl dei Senèstras, una coalicion formada de la SFIO, dau Partit Republican-Socialista e dei radicaus. Édouard Herriot n'èra la personalitat pus importanta. President dau Conseu dau 14 de junh de 1924 au 10 d'abriu de 1925, prenguèt una tiera de decisions maladrechas coma una represa dei politicas anticlericalas (temptativa de separar l'Estat e la Glèisa en Alsàcia...). Pasmens, son lei questions economicas que menèron a la revirada dau Cartèl. D'efiech, lo programa de la coalicion inquietava lei mitans d'afaires e lei problemas budgetaris èran pas reglats. En abriu de 1925, lo conseu dei regents de la Banca de França, elegits per lei 200 pus importants accionaris, anoncièron que lo govèrn aviá largament passat lo limit deis avanças susceptiblas d'èsser demandadas. En fàcia de la menaça d'una crisi de tesaurariá, Herriot demissionèt. Lo retorn de Poincaré permetèt de restablir la fisança.

L'experiéncia dau Cartèl marquèt prefondament lei Francés. Per una partida de l'opinion, la gestion economica de la senèstra foguèt desenant associada a l'idèa de catastròfa economica. Per lei movements de senèstra, au contrari, la « muralha dei financiers » venguèt una realitat e la necessitat de luchar còntra aquelei mitans apareissèt desenant coma una necessitat. Lo retorn rapida de la creissença economica après la formacion d'un govèrn d'union nacionala per Poincaré confortèt aquelei sensacions.

La societat deis ans 1920

Après la guèrra, la reconstruccion aguèt luòc a l'identic e l'esparnhe, l'òrdre e lo positivisme scientific demorèron lei valors centralas de la societat. Aquò permetèt un certan dinamisme economic e l'annada 1930 marquèt un apogèu per lo país amb una produccion industriala 44 % superiora a la produccion de 1913, un caumatge quasi inexistent, un clima politic relativament suau e una poissança militara reconoissuda (construccion de la linha Maginot). De mai, lo periòde veguèt mai d'un progrès sociau (generalizacion deis allocacions familhalas, retirada dei combatents, gratuitat de l'ensenhament segondari, etc.). Dins l'industria, l'adaptacion dau taylorisme e de l'organizacion scientifica dau trabalh permetèron tanben de progrès importants, en particular dins lei sectors de la siderurgia, de la quimia, de l'aeronautica, de l'automobila, de l'electricitat e de la petroquimia.

Pasmens, la societat de l'epòca assaièt sensa succès de restaurar la societat de l'avans-guèrra. Dins l'economia e l'industria, aquò prenguèt la forma d'una reconstruccion a l'identica e favorizèt pas la modernizacion dei maquinas e dei tecnicas. Protegida per de barrieras doanieras autas, l'economia nacionala se desvolopèt gràcias ai cambis amb l'Empèri e perdèt pauc a cha pauc son dinamisme. Dins lo monde agricòla, aqueu conservatisme entraïnèt una crisi pus marcada amb de rendiments febles e una mecanizacion insufisenta. Enfin, una certana agitacion sociala liada a la descuberta de la societat de consumacion e a l'emancipacion progressiva dei fremas empachèt la restauracion complèta de l'òrdre sociau.

La crisi deis ans 1930 e la fin de la III^a Republica

Lo caractèr atipic de la crisi economica francesa

Article detalhat: Crisi economica de 1929.

Lei consequéncias de la crisi economica de 1929 en França son relativament atipicas. Premier, si destria per sa cronologia amb un començament tardiu, en setembre de 1931. D'efiech, gràcias au mercat coloniau fòrça protegit e a l'arcaïsme de mai d'una estructura economica francesa, la crisi se desvolopèt lentament dins lo país. Pasmens, pauc a cha pauc, lo francés venguèt una devisa tròp fòrta, çò qu'entraïnèt un afondrament deis exportacions e una creissença regulara deis importacions. Lo President dau Conseu André Tardieu es lo responsable principau d'aquela crisi. D'efiech, desirós de crear un partit conservator basat sus lo modèl dei Tories britanics, adoptèt un ensemble de reformas destinadas a redurre lo ròtle de l'Estat dins l'economia e a escondre leis efiechs negatius de la crisi grandissenta. Sei consequéncias foguèron catastroficas amb una baissa de la produccion industriala globala de 25 % entre 1929 e 1935 e una subreproduccion grèva dins lo monde agricòla. En revènge, leis industrias pus avançadas (petroquimia, electricitat, quimia, automobila...) obtenguèron de resultats positius.

Una autra particularitat de la crisi francesa foguèt son caractèr sociau limitat. En 1936, lo nombre oficiau de caumaire èra de 864 000, siá 4,2 % de la populacion activa. Lo nombre vertadier èra probable pus important, mai leis autrei país industrializats foguèron ben pus grèvament tocats. Lei revenguts vertadiers demenissèron tanben solament de 8,5 %. Lei victimas principalas foguèron lei ruraus, leis obriers, lei classas mejanas e lei pichons patrons. En revènge, lei foncionaris mantenguèron lor salari. Es ansin durant aqueu periòde que l'idèa d'una necessària « reforma de l'Estat » venguèt un element centrau dei programas de la drecha francesa.

En fàcia d'aquelei programas, lei politics francés foguèron incapables de comprendre la natura de la crisi. Prenguèron de mesuras per restablir l'ortodoxia financiera, favorizar la deflacion dei prètz, renforçar lei barrieras proteccionistas e protegir la valor dau franc. Aquò menèt donc a una taxacion deis importacions, a la mesa en plaça de primas per redurre la produccion agricòla, au desvolopament d'una economia autarquica centrada sus l'Empèri e a l'adopcion de budgets equilibrats. En 1934, lo govèrn de Pierre Laval engatjèt ansin una politica destinada a redurre lei prètz en redusent lo salari dei foncionaris e divèrsei despensas (especialament dins lo domeni militar amb la decision d'arrestar la linha Maginot dins leis Ardenas...). Aquò agravèt encara mai la crisi. Aquò es la darriera particularitat de la crisi francesa : una crisi pus lònga en causa d'una politica deflaccionista e d'un refús de devaluar la moneda per protegir lei rendiers.

Annèxas

Bibliografia

• Jean-Jacques Becker e Serge Berstein, Victoire et frustrations (1914-1929), París, Seuil, 1990, 456 p.
• Serge Berstein e Pierre Milza, Histoire de la France au XX^e siècle, t. 1, 1900-1930, Brussèlas, Complexe, 1990, 562 p.
• Jean-Marie Mayeur, Les débuts de la III^e République (1871-1898), París, Seuil, 1973, 256 p.
• Gérard Noiriel, Une histoire populaire de la France : De la guerre de Cent Ans à nos jours, Marselha, Éditions Agone, 2018, 829 p.
• Madeleine Rebérioux, La République radicala ? (1898-1914), París, Seuil, 1975, 258 p.