Occitan aguiainés

L'occitan aguiainés es lo nòrd-occitan qu'era parlat en Peitau, Engolmés, Aunís e Sentonge (lo nòrd d'Aquitània, sonat Aguiaina), liat estrechament au lemosin e lo marchés e confrontant emb lo gascon. Laisset un solide substrat dins lo peitavin-sentongés, qu'a contunhat d'evoluïr au costat dau lemosin e presenta emb eu de traits comuns non partatjats emb l'occitan ancian.

Reparticion de l'occitan ancian.

Istòria

Origina

Lo dialecte, coma lo lemosin e lo marchés, ven dau protolemosin, que s'es estendut fins a la linha von Wartburg. Pasmens, l'occitan aguiainés es un parlar especific.

Literatura

Era lo dialecte d'expression poetica dau trobador Richard Còr de Leon, rei d'Anglhaterra e prince-duc d'Aquitània, e de nombrós trobadors (occitanofòns) eran originaris de quelas regions, per exemplhe Jaufré de Ponç e Rigaut de Berbezilh, tots dos de Sentonge.

De l'occitan au peitavin-sentongés

Reparticion dau peitavin-sentongés.

Limite òc-oïl en 1875.

Los dialectes ancians dau nòrd-oest de l'Aquitània son estats progressivament remplhaçats dau nòrd au sud per de dialectes d'oïl entre lo seglhe XII e lo seglhe XX. Los parlars d'oïl actuaus de quelas regions conservan de nombrós traits d'origina occitana. Aitau Liliane Jagueneau (lingüista, universitat de Peitieus) declara que "Lo lexic peitavin-sentongés a un grand nombre de termes en comun emb l'occitan, e podem dire que sul plan lexicau en particular, lo peitavin-sentongés es lo perlonjament de l'occitan en domeni d'oïl". Piare Bonaud (universitat de Clarmont-Ferrand) aviá perabans establhit una lista de 1200 vocablhes comuns au peitavin-sentongés e a l'occitan e declarat que "Dins queu domeni, es pas exagerat de dire que quauqu'un que volriá causir sos mots emb suenh en peitavin-sentongés poiriá quasiment parlar un occitan en fonetica d'oïl!". Jacques Pignon (lingüista, universitat de Peitieus) aviá establhit, despuei 1960, la preséncia en peitavin de nòu traits fonetics e de set formas gramaticalas comuns emb l'occitan. Pèire Bèc dins lo compte-rendut que fa dau trabalh de Jacques Pignon pensa pusleu que son 10 traits fonetics que son comuns au peitavin e a l'occitan e non 9, lo tractament peitavin dau sufixe -arius podent segon eu s'explicar per una continuitat emb lo gascon.

Dins lo sud de Sentonge, lo clivatge fòrça pus brutau entre sentongés e gascon fai pensar pusleu a una causa accidentala. L'abat Th. Lalanne troba l'explicacion dins las devastacions de la guerra de Cent Ans. D'efieit, la region es estada fòrça estreitament implicada dins de lutas qu'avián ja començat pres de tres seglhes abans la guerra de Cent Ans. En 1152, Alienòr d'Aquitània, divorciava d'emb Loís VII rei de França qu'aviá esposat en 1137 per se remaridar dos ans pus tard emb Enric II de Plantagenest, comte d'Anjau, e futur rei d'Anglhaterra. Las lutas que s'enseguisson troberon provisòriament lor conclusion dins lo restachament dins un primier temps de Peitau a la corona de França. Es una etapa importanta dins l'istòria de la lenga pr'amor que lo francés ven alara la lenga de la chancelariá.

Lo Guide du Pèlerin de Saint-Jacques-de-Compostelle, escrit au seglhe XII, distinguís ben lo sentongés. Chau comprendre dins queu contexte que lo sentongés era alara de l'occitan (e non lo sentongés actuau), e qu'òm lo destriava dau francés, en chaminant dau nòrd au sud.

Après la mòrt de Loís IX, la guerra reprenguet mai fòrtament. Peitieu deven pendent un temps la capitala de França jos Charles VII. Sentonge e Engolmés devenon un daus champs de batalha en rason de lor proximitat emb Guiana, quelas províncias essent tengudas pels anglo-aquitans. Las guerras que s'i son passada sus fogueron particularament murtrieras. A queles ravatges s'ajostan las epidemias de pestas repetidas, dont la pesta negra de 1349. Après la fin de la guerra marcada per la desfaita daus anglo-aquitans a Castilhon (Gironda) en 1453, la populacion de la region era decimada a 90%. S'es fait apeu de maniera massiva a de populacions francofònas (parlaires de la lenga d'oïl) vengudas de regions pus au nòrd per la repoblar (Peitau, Anjau...). Es aitau que s'explica, sembla, l'abséncia de tot parlar intermediari entre lenga d'oïl e lenga d'òc en Sentonge.

S'avera que despuei lo començament dau seglhe XIII certs documents de Sentonge (ex. Le coutumier d'Oléron), e queus d'Aunís (ex. "Le Terrier du Grand fief d'Aunis") e de Peitau (ex. : "Le vieux coutumier du Poitou") eran ja redigits dins una lenga d'oïl, que maugrat la francizacion a l'escrit, mostrava ja los principaus traits dau peitavin e dau sentongés. Mas a la mesma epòca daus documents de Sentonge centrau (ex. "Charte du Mas Verlaine près de Berbezilh"), o dau sud-est de Peitau (ex. : "Les Coutumes de Charroux") eran dins una lenga que portava la marca de l'occitan.

Dialectologia

Pr'amor que l'engolmesin e lo marchés (considerats la partida lemosina dau Creissent) partatjan de traits, ben que sián desconnectats, es possiblhe que sián los vestigis dau parlar locau (aguiainés? creissent mai vaste?) abans l'avançada de la lenga d'oïl, lenga qu'evoquet Corlieu e dont l'abat Michon trobet de traças dins los archius d'Engoleime.

Limite septentrionau

Reparticion daus noms de comunas terminats en -ac

L'existéncia de parlars de tipe occitan, o tot aumens de tipes intermediaris, es confermada per de nombrós noms de lhuecs de Sentonge, de l'Engolmés e dau sud de Peitau. Se ditz sovent que queu limite es liat au que Henri Malet tracet en 1940, en se basant suls noms de comunas, que copa las Charantas entre nòrd e sud, entre los toponims en -ac, de caracter occitan: Conhac, Jarnac o Jonzac, e de l'autre los toponims en -ay, -é o -y de tipe septentrionau: Beurlay, Londigny o Luxé, provenents tots dos daus noms gallés o de villae galloromana en -acum. Mas en 1960 Jacques Pignon remonta queu limite en Peitau, en se basant suls noms de masatges mens subjectes a francizacion, mostrant la preséncia de toponims en -ac(que rebatriá de las evolucions foneticas pròprias a l'occitan) dins le nòrd-oest de Charanta (Ruffécois), lo nòrd-est de Charanta Maritima (region d'Aulnay), lo sud de las Doas Sevras (region de Melle) e dins lo sud e l'est de la Viena (regions de Sivrai, Montmaurilhon, Chauvigny e sud de Peitieus). O. Herbert o a demostrat dins son trabalh de diplòma « Les noms de lieux de la Vienne à la limite des domaines français et provençal ». Jacques Pignon estima que l'òm uset d'un parlar de tipe occitan dins lo sud-est de Peitou chap a la fin dau seglhe XII, fins a una linha aproximativa de Ròchafòrt-Est de Niòrt, Peitieus-Chauvigny. Seriá l'influéncia de Peitieus que faguet pauc a pauc trionfar las formas d'oïl sans eliminar totalament tots los traits fonetics pròpris a l'occitan. Pierre Gauthier (lingüista, universitat de Nantas) demòstra puei la preséncia de quauques toponims en -ac en lo sud de la Vendea (Bas Peitau), fins a Fontenay-le-Comte e Talmont-Saint-Hilaire, en ne deduisent lo 2002 que l'anciana zòna occitana montava fins a "una linha Peitieus, Niòrt, Fontenay-le-Comte". En 2015, Jacques Duguet, completa las donadas relevadas per Jacques Pignon, en recerchant queu còp daus traits de fonetica occitana non pus simplhament dins los textes ancians en lenga vulgara, mas dins los cartularis e mapas en latin. Densifica las recurréncias de nombrós traits occitans dins la zòna ont Jacques Pignon n'aviá trobat, e i ajosta lo sud de las Doas Sevras (valada de Sevra) e lo nòrd-est de la Viena (Chastelairaudés).

Limite meridionau

Lo limite meridionau es pas segur pr'amor que lo sud de Sentonge es partatjat entre atestacions daus parlars aguiainés e gascon. Veire occitan sentongés per d'exemples.

Reconstitucion en occitan restablhit

Article principal : Occitan restablit#Aguiainés.

Es possiblhe de reconstituir una version moderna d'occitan aguiainés segon las atestacions e las prononciacions (es a dire, de "triangular" l'occitan ancian aguiainés emb la toponimia, lo marchés, e lo peitavin-sentongés).

• cha-, -ia-, e ja- (nòrd-occitan) e non ca-, -iga-, e ga- (sud-occitan) (coma en lo lemosin e lo marchés).
• -ch (sentonge, engolmés); -it (peitau?).
• -au, -eu/-iau (coma en lemosin e en marchés) e non -al, -èl (coma en lengadocian e sud-auvernhat).
• -iau en domeni peitavin; -eu en domeni sentongés, emb d'enclavas dins los dos (en particular dins lo centre de las Doas Sevras e lo sud-est d'Engolmés sentongés).
• lh- coma en marchés, e non l- coma en lemosin, emb tres enclavas en l-: Vendea; extrem nòrd de Viena; extrem sud de Charanta Maritima (fins a la frontiera oïl-òc en Gironda).

• En Peitau, perda de -j- e -d- intervocalic coma en vivaroaupenc; evolucion de -ada en -ea au nòrd. Veire Verrua e La Chauçea. Retencion de -ada en Sentonge, coma a La Brassade, en òc La Braçada, un pauc au sud de Sentas. Retencion de -ada tanben a la Viena Occitana/Marchesa, coma a La Chauçada, a Milhac.

Nòta: Es possiblhe tanben que d'islòts de betacisme existiguessen en occitan aguiainés, per exemple dins lo nom de la Voltona.

Comparason daus dialectes

Los mots en italica son supausats.

occitan aguiainés (ancian)	occitan aguiainés (restablhit)	peitavin-sentongés	marchés	lemosin ancian	lemosin moderne	gascon	lengadocian
bois?		?	bois/bòsc?	?	bòsc/bois	bòsc	bòsc
chançon		chançun	chançon			cançon
chausir	?	choesi(r)	?	chausir	chausir	causir
del	dau	dau	dau	del	dau	deu	del
drech/dreit		drét	dreit	dreit/drech	dreit/drech	dret	drech
elha		a/al/éle/lai	elha	ela			era
festa		?	festa	festa	festa	hèsta	fèsta
jausir		?	?	jausir	jauvir	gaudir/gausir
liam		lie/lian	liam	liam	liam	ligam
lhor/lur	lhor/lhur/lor/lur	lo/lou/llo/llou/leù/lleù/lour/leùr	?	lor/lur	lor/lur	lor	eth/lo lor
luec	lhuec	lleù	lhuec	luec/luòc	luec/luòc	lòc	luòc/lòc
nuech/nueit		neùt/nét/nit	nuech	nuech	nuech	n(u)èit	nuèch/nuèit
nueva		neùe	nueva	nueva/nuòva	nueva/nuòva	nava	nòva
palud		?	?	?	palun	palud	palun
sent		sént	sent				sant
seror/sòr(re)?		seùr	?	seror/sòr(re)	sòr(re)	sòr/seror	sòr(re)

Veire tanben

Liams internes

• Engolmesin
• Occitan sentongés
• Occitan restablhit
• Lista de trobadors e trobairises de Peitau
• Lista de trobadors e trobairises de Sentonge e d'Engolmés

Nòtas e referéncias

Referéncias

• (fr) Aqueste article es parcialament o en totalitat eissit d’una traduccion de l’article de Wikipèdia en francés intitolat « Occitan#Occitan de l'Aguiaine † ».

• (fr) Aqueste article es parcialament o en totalitat eissit d’una traduccion de l’article de Wikipèdia en francés intitolat « Langues de la Charente#L'angoumoisin ».