Grandas descobèrtas

Las grandas descobèrtas constituisson un periòde que comencèt al sègle XV e que contunhèt fins al sègle XVII, que las naus europèas percorrián lo mond a la recerca de nòvas rotas e eissidas comercialas pel provesiment del capitalisme naissent en Euròpa. Dins aquel vam, los europèus trobèron d'autres civilizacions e pòbles, e creèron de mapas de tèrras que los èran desconegudas. D'entre los exploradors mai celèbres del periòde i a: Cristòl Colomb, Vasco da Gama, Ferrand Magellan,...

Planisfèri de Cantino 1502, la primièra mapa (servada) mostrant las exploracions de Colomb cap a l'America Centrala, Corte-Real cap a Terranòva, Gama cap a l'Índia e Cabral cap al Brasil. La linha de Tordesillas i es representada, Bibliotèca Estense, Modèna

Las grandas descobèrtas son lo fondament de las nòvas tecnologias e de las nòvas idèas que sorgiguèron a la Renaissença que d'innovacions en cartografia, navegacion e la construccion de vaissèls. Aquelas nòvas naus se desvolopèron a partir dels dessenhs europèus medievals amb d'elements arabs. Foguèron los primèrs vaissèls capables de sortir de la mar Mediterranèa cap a l'ocean Atlantic amb seguretat.

Exploracion terrèstra

Mapa araba del sud, dessenhada abans de l'exploracion europèa

Lo preludi de l'èra de las grandas descobèrtas es una seriá d'expedicions europèas cap a Asia per la tèrra pendent l'Edat Mejana. Alara que los mongòls avián menaçat Euròpa de sègles abans, tanben avián unificat tota Eurasia mejans la creacion de rotas comercialas e de linhas de comunicacion que s'espandián de l'Orient Mejan fins a China. Qualques europèus profeitèron d'aquelas rotas per realizar d'exploracions cap a l'èst, la majoritat èran italians fins a que lo comèrci entre Euròpa e Orient Mejan siá contrarotlat gaireben en totalitat pels comerçants de las ciutats-estats italianas.

Lo primièr d'aqueles explorators èra Giovanni de Plano Carpini que viatjèt cap a Mongolia de 1244 a 1247. Mas lo viatge mai celèbre es aquel de Marco Polo, que percorrèt Asia de 1271 a 1295. Lo recit del seu viatge venguèt una de las òbras mai legidas d'Euròpa fins ara.

Mas aqueles viatges aguèron un efècte limitat fins a que l'Empèri Mongòl s'esfondrèt aviadament e la rota cap a l'èst tornèt èsser fòrça perilhosa. La Pèsta Nègra del sègle XIV tanben limitèt lo comerci e las comunicacions. La rota terrèstra cap a l'èst venguèt fòrça dangierosa, costosa e controtlada pels empèris musulmans, subretot que la naissença de l'Empèri Otoman limitava las possibilitats comercialas europèas.

Lo començament de las exploracions: Portugal

Mapa de Fra Muro, una de las primèras representacions practica del mond conegut

Amb l'invencion de la carraca e de la caravella los reialmes de la Peninsula Iberica avián l'escasença de tornar de l'Orient Extrèm. Las exploracions avián diversas causas. Los monetaristas creson que la principala rason sostenent aquelas expedicions es la manca d'aur e d'argent en Euròpa. L'economia europèa dependiá fòrça d'aqueles metals per realizar los cambis comercials e la manca provoquèt en Euròpa una granda recession. Un autre factor seriá lo conflicte entre los pòbles iberics e los musulmans del sud. Los pòbles iberics aqueriguèron d'importantas coneissenças scientificas e tecnologicas dels seus vesins arabs, amb que perfeccionèron las naus e las coneissenças geograficas d'Africa e Asia, Atala podián prepar los viatges pel mar.

La primèra onda d'expedicions comencèt amb Portugal amb lo prince Enric lo Navegador. Viatjant cap a l'Atlantic descobriguèt las illas de Madeira en 1419 e dels Açòres en 1427, que venguèron de colonias portuguesas. L'objectiu principal d'Enric lo Navegador èra l'exploracion de la còsta occidentala d'Africa. Pendent de sègles las unicas rotas que connectavan l'Africa Occidentala amb la mar Mediterranèa passavan pel desèrt del Sahara e èran contrarotladas pels estats musulmans del nòrd d'Africa, rivals de Portugal. Los portugueses esperavan trobar un passatge per mar que los permetirián de comerciar dirèctament amb l'Africa Occidentala. D'en primièr l'avaçada foguèt lenta, mas, en 1434 arribèron al cap Bojador. En mens de dos decenis la barrièra del Sahara aviá estat vencuda e lo comerci de l'aur, de l'argent e dels esclaus comencèt sus un territòri que venguèron correspond a l'actual Senegal. Pauc aprèp bastiguèron los fòrts d'Elmina e São Tomé e Príncipe venguèt la primièra colonia productriça de sucre. En 1482 una expedicion capitanejada per Diogo Cão arribèt al reialme del Congò. L'expedicion mai importanta foguèt aquela de Bartolomeu Dias qu'arribèt al cap de Bona Esperança, demostrant que la rota cap a l'Índia per mar èra possible. En 1498 Vasco da Gama realizèt aquela entrepresa.

Descobèrta d'America

La Nau Santa Maria a l'ancora, òbra d'Andries van Eertvelt, pintrat en 1628, representa la celèbra carraca de Cristòl Colomb

Castelha, rival de Portugal comencèt las seunas exploracions maritimas qu'èra de contunh a la fin del sègle XV, a l'ora los navegators castelhans començavan la competicion amb los nivigators portugueses. La primièra mòstra foguèt la lucha pel contraròtle de las Illas Canàrias, que foguèron presas per Castelha. Amb l'union de Castelha e Aragon, e acabada la Colonizacion d'al Andalús, lo reialme utilizèt aquela escasença e los recorses per la recerca de las nòvas rotes e l'establiment de nòvas colonias oltramar. En 1492 los governats de Castelha e Aragon patronizèron lo viatge de Cristòl Colomb amb l'intencion d'arribar en Índia navegant cap a l'oèst.

Mas Colomb arribèt pas en Asia, mas al Mond Nòu. En 1501 lo tor portugués Pedro Álvares Cabral tanben descobriguèt lo Mond Nòu, l'estat actual de Brasil. Demandèt l'intervencion papala per definir los airals d'influéncia en 1494 data que se signèt lo Tractat de Tordesillas que divisiá lo Mond entre las doas poténcias. Los portugueses recebèron "tot" çó que se trobavariá a l'oèst d'Euròpa e a l'èst d'una linha a 270 lègas de Cap Verd; atal obtenguèt lo contraròtle d'Africa, Asia e la region orientala de l'America del Sud. Los espanhols recebèron "tot" çò que se trobavariá a l'oèst d'aquela linha, un territòri qu'èra desconegut e fòrça grand: lo rèste del continent american e les illas de l'ocean Pacific.

Colomb e los mai explorators europèus foguèron decebuts per las descobèrtas. A la diferència d'Africa e Asia, los abitants de las illas de la Cariba avián fòrça pauc a comerçar amb los navegators espanhols. L'atrach de las illas, pasmens, seriá la man d'òbra e la produccion que s'i poiriá realizar mejans la colonizacion. Mas quand los conquerents arribèron al continent descobriguèron de jaciments d'aur e d'argent al Mexic e Peró. Aprèp la conquèsta de l'Empèri Asteca e de l'Empèri Inca, las pandemias europèas e l'esclavatge devastèron los pòbles natius americans.

En 1519, an meteis que Cortés arribèt al Mexic, la corona castelhana financièt l'expedicion de Ferrand Magellan, un portugués, que la mission èra de circumnavegar lo mond e arribar en Asia navegant cap a l'oèst del continent american. Magellan capitèt l'empresa e tornèt en Espanha tres ans aprèp.

Lo declin del monopòli portugués

L'exploracion e la colonizacion portuguesas contunhèron malgrat la rivalitat d'Espanha. Los portugueses venguèron los primièrs occidentals a comerçar amb Japon. L'estrategia portuguesa èra basada sus la construccion de fòrts que los permetiguèron de contrarotlar las rotas comercialas mai importantas de l'èst. Fòrts e nòvas colonias foguèron establidas per la còsta africana, a Luanda, Moçambic, Zanzibar, Mombassa, Socotra, Ormuz, Calcuta, Goa, Mumbai, Malaca, Macau e Timòr. Los portugueses tanben contrarotlavan Brasil, que foguèt descobèrt en 1500 per Pedro Álvares Cabral, perque la region se trobava sus l'airal portugués del Tractat de Tordesillas.

Portugal enfrentèt divèrses problèmas amb l'espandiment del seu territòri al delá dels establiments. Amb lo temps la nacion aguèt pas pro de recorses nimai las armadas per administrar las empresas. Los fòrts qu'avian bastit pel mond podavan pas tenir fácia a las autras poténcias europèas que menaçavan lo seu iempèri e lo seu monopòli comercial. L'egemonia comerciala portuguesa de l'èst s'afliquissiá amb l'arribada dels explorators neerlandeses, franceses e britanics qu'ignoravan la division papala del mond. En 1580 lo rei Felip II de Castelha tanben venguèt rei de Portugal, coma eretièr de la corona aprèp que lo seu cosin Sebastian morriguèt sens descendéncia. Atal, jos Felip, ambedos empèris s'unifiquèron, e lo nòu e immens empèri venguèt pro grand per resistir a las menaças de las colonias britanicas e neerlandesas. Mumbai foguèt cedida als britanics, alara que Macau, Timòr, Goa, Angòla e Moçambic, e tanben Brasil, que la preséncia portuguesa èra efectiva, tornèron coma territòris portugueses aprèp lo retorn del Reialme de Portugal, independent d'Espanha. Pasmens los neerlandeses ensagèron de conquerir Brasil e per un breu temps capitèron a contrarotlar gaireben la mitat del territòri, mas, se retirèron.

Los païses nòrd-europèus

Las nacions al nòrd-ibericas, refusèron de reconeisser lo Tractat de Tordesillas. França, los Païses Basses e lo Reialme Unit, amb de fòrtas tradicions maritimas e tecnologicas, entreprenguèron de viatges de colonizacion. La primièra d'aquelas missions, de Joan Cabot, en 1497, foguèt financiada pel Reialme Unit, e foguèt la primièra d'una seriá de missions d'exploracion britanicas e francesas cap a l'America del Nòrd. Espanha aviá ignorat la region mai septentrionala del Nòrd d'America perque la populacion èra fòrça mendra e amb mens de riquesas (aur e argent) que lo rèsta de las Americas del Nòrd, Centrala e del Sud. En 1525 Giovanni da Verrazzano venguèt lo primièr europèu (aprèp los vikings) a visitar la Còsta Èst del territòri actual dels Estats Units d'America. Las espedicions de Cabot, Jaques Cartier (1534) e d'autres se realizèron d'en primièr amb l'espèr de trobar un Passatge al Nòrd-Èst que connectariá las rotas maritimas d'Euròpa amb las riquesas d'Asia. Jamai trobèron lo passatge, mas mejans lors espedicions d'autres possibilitats comercialas venguèron e a partir del sègle XVII comencèron a establir de colonias per la còsta èst l'America del Nòrd.

Venguèron, aquelas nacions nòrd-europèas, los primèrs rivals de Portugal en Africa e dins l'Ocean Indian. Naus neerlandesas, francesas e britanicas comencèron a saquetjar lo monopòli portugués e fondèron de fòrts e colonias pròpias. De contunh, lo duopòli espanhol e portugués declinava. Foguèron los estats nòrd-europèus que los primièrs explorèron las regions desconegudas de l'Ocean Pacific, l'Oceania e la còsta oèst nòrd-americana. Los exploradors neerlandeses, coma Willem Jansz e Abel Tasman qu'èran los primièrs a explorar las còstes d'Austràlia. Lo sègle XVIII l'explorador britanic James Cook foguèt lo primièr a traçar las mapas de la Polinesia.

Fin de l'èra de l'exploracion e los seus efèctes

Pendent de millennis l'economia mediterranèa aviá estat la mai poderosa e videnta; las regions d'Itàlia e Grècia avián estat las mai ricas e poderosas. Amb las grandas descobèrtas, la nòva economia atlantica, contrarotlada pels estats de l'Euròpa Occidentala, coma Franca, Reialme Unit, Espanha e Portugal, venguèt la mai florissenta e poderosa del mond d'alara, al meteis temps que las economias mediterranèas dintrarèron dins un periòde de declin. Alara que s'explorava lo Mond Nòu, Russia venguèt una poténcia europèa amb lo tsar Pèire lo Grand e la conquèsta de Siberia.

Aquel periòde de las grandas descobèrtas s'acaba al començament del sègle XVII. Los vaissèls europèus podavan per quina que siá la region del mond. Pasmens, la quita exploracion contunhèt: las regions artica e antàrtica seràn pas exploradas abans la fin del sègle XIX. Encara, los europèus prenguèt de temps per arribar a l'interior dels continents american e african.

Ligams extèrnes

• (en) Ricardo Duchesne: The Faustian impulse and European exploration, The Fortnightly Review